موضوع: فرقه وهابیت

بعد از تصرف مدینه، اموالی که در مقبره نبی اکرم انباشته شده بود، به وسیله‎ی وهابی‎ها گرفته شد(برای مباحث بیشتر در این باره به الآلوسی،صص 56-55 مراجعه کنید) با این حال خود مقبره با وجود تلاش‎های نافرجام برای تخریب گنبد آن، دست نخورده باقی ماند(به برکهارت،صص 332-331 و به ویژه در 281،مراجعه کنید)؛ گنبدها و بناهایی که بر سایر قبور ساخته شده بود، تخریب شد.

در دهه‎ ی اول قرن 19 میلادی دولت سعودی - وهابی دعوت­نامه‎هایی را نیز به خارج از شبه جزیره عربی ارسال کردند (به عنوان مثال در تونس و مراکش، کتاب Die Wahhabiten und der Magrib، دایره المعارف اسلامیکا، نوشته سی اف‎ای پرابستر، ج هفتم، 1935، کتاب Briefwechsel zwischen den Anjuhrern der Wahhabiten und dem Pasa von Damascus، در نشریه ZDMG، ج یازدهم، صص 112-65) وسعت قلمرو خود را به اوج خود رساندند. خراج­گزار دولت سعودی - وهابی یعنی محمد بن امیر ابو نُکته الرُفَیدی نفوذ آنها بر عسیر (در جنوب حجاز) برقرار کرد و در سال 1225/1810 به بندر یمنی اللُحَیه و الحُدَیده حمله کردند.

در شرق مناطق تحت فرمان یعنی قطر، بحرین و قواسیم که قبیله‎های ساحل شمالی دریای عمان را تصرف کردند؛ در جنوب آنها کنترل واحه‎ی البُریمی را به دست آوردند و گاه و بی گاه زکات را از سلطان مسقط دریافت می‎کردند. در همان زمان آنها به عراق حمله کردند؛ به گونه‎ای که در ماه ذی القعده برای اولین بار حرم کربلا را تاراج کردند (بار دوم در سال 1223/1808) و مرقد حسین (ع) را غارت کردند.

نبرد‎های مداوم با منطقه‎ی منتفق عراق جنوبی، نفوذ وهابی بر حجاز و نفوذ بر قبایل جنوبی سوریه (تنها نبرد سازمان یافته‎ی مستقیم نظامی در برابر قلمرو سوری، حمله به المُضیرب و بُصره در هَوران در سال 1225/1810 بود)، باعث مبارزه و تقابل همزمانِ وهابی‎ها با امپراطوری عثمانی در چند جبهه شد.

در سال 1222/1807 محمد علی، والی امپراطوری عثمانی در مصر مامور شد که برای مقابله‎ی نظامی با وهابی‎ها آماده شود؛ نبردی که هر چند تا سال 1226/1811 زمانی که سپاه مصری در ینبوع پیاده شد، آغاز نشد. شهر مدینه در ذی القعده‎ی سال 1227/ نوامبر سال 1813 و شهر مکه در محرم 1228/ /ژانویه 1813 از وهابی‎ها باز پس گرفته شد. و آنها به نجد عقب زده شدند، اما شکستِ خرد کننده وهابی‎ها از سپاهیان مصری زمانی بود که در ذی القعده 1233/ سپتامبر 1818 درعیه به دست آنها افتاد و در شعبان سال 1234/ می‎- ژوئن 1819 نزدیک بود این شهر به کلی تخریب شود.

با هدف انهدام کامل بنیان دولت وهابی- سعودی مقرراتی بر ضد آنها وضع شد. به علاوه با هدف نابودی قدرت مذهبی و سیاسی بزرگان وهابی عده‎ای از آنها اعدام شدند (در میان دیگران، عبدالله بن سعود در سال 1234/1818 در استانبول؛ سلیمان بن عبدالله بن محمد بن عبدالوهاب در سال 1233/1818 و برادرش علی 1234/1819 در الدیریه ) و عده‎ای دیگر به قاهره تبعید شدند (که تقریبا 400 پسر و نوه‎ی محمد بن عبدالوهاب و اعضای اصلی آل سعود را شامل می‎شد؛ منگین[6]، ج 2، ص 151).

ج. گسترش تا پایان قرن 19 (دومین دولت وهابی - سعودی)

وقتی در سال 1819 سپاه مصری نجد را ترک کرد حکومت بر قلمرو پیشینِ دولت وهابی - سعودی به روسای محلی بازگشت. ترکی بن عبدالله بن محمد بن سعود بین سال­های 1235/1820 و 1240/1824 در تلاش برای پایه گذاری مجدد یک قدرت سیاسی مرکزی، موفق شد که در شهر ریاض که به عنوان پایتخت جدید معرفی شد، به قدرت برسد.

علمای وهابی به زودی حیات سیاسی دوباره احیا شده را حمایت کردند و از آن تبعیت و دنباله روی کردند، به طوری که عبدالرحمن بن حَسَن نوه‎ی محمد بن عبدالوهاب که به قاهره تبعید شده بود، در بازگشت به نجد در سال 1241/1825 نقشِ مهمی در این حمایت و دنباله­روی ایفا کرد؛

تا آنجا که مرجعیت ارشد مذهبی و دینی را در ریاض به عهده گرفت. او تا زمان مرگش در سال 1285/1869 به عنوان قاضی و مربی تمام فرزندان علمای وهابی و همین طور قضات و به عنوان نویسنده‎ی تفسیر بر کتاب التوحید (کتاب فتح المجید فی شرح کتاب التوحید(چاپ اول در قاهره به سال 1929)، کتاب قره العیون الموحدین فی تحقیق دعوه الأنبیا و المرسلین (التوحید النجیه، صص 542-297))، رد رساله‎ها و مقالات ضد وهابی(بیان المحجه فی الرد اللجه (مجموعات الرسایل و المسایل النجیه، ج 4، صص 285-223)، القول النفیس فی الرد علی الداود بن جرجیس، المقامات ردا علی عثمان بن عبدالعزیز بن منصور الناصری (ریاض)، بیان کلمات التوحید و الرد علی الکشمیری عبد المحمود (مجموعات الرسایل و المسایل النجیه، ج 4، صص 287-318) و رسالات بی شمار دیگر، فعالیت می‎کرد.

تحت حکومت تُرکی بن عبدالله دولت سعودی- وهابی توانست مناطقی خارج از نجد را که قبلا تحت تصرف داشت، باز پس بگیرد؛ در سال 1245/30-1829 الحصه از بنوخالد الکتیف و رأس الخیمه باز پس گرفته شد، در همین حال البحرین سوگند وفاداری خورد؛

بعد از لشکرکشی نظامی وهابی‎ها بر ضد عمان در سال 1248/3-1832 سلطان سعید، حکمران مسقط، خراج سالانه پرداخت کرد. با این حال دولت سعودی - وهابی نمی‎توانست ثبات سیاسی اولیه­اش را دوباره به دست آورد و دلیل این امر رقابت درونی برای امامت بود که به قتل ترکی بن عبدالله به دست مشاری بن عبدالرحمن بن مشاری بن سعود در اواخر سال 1249/1834 منتهی شد. غصب قدرت به وسیله مشاری، که تنها 40 روز به طول انجامید، در غیاب فرزند ترکی یعنی فیصل بن ترکی که در ریاض اقامت داشت، به نظر مورد تایید آل الشیخ بود.

در ابتدای سال 1250/1834 فیصل بن ترکی در بازگشت به ریاض خود را امام جدید برای کسانی که به وسیله‎ی عبدالرحمن بن حَسَن و دیگرعلمای وهابی سوگند اتحاد خورده بودند، نصب کرد. حکمرانی فیصل در سال 1252/1836 به تنش کشیده شد وقتی که محمد علی از مصر با هدف توسعه‎ی حوزه‎ی قدرت خود به شبه جزیره عربی، ارتشی تجهیز کرد که فرماندهی­اش به عهده اسماعیل پاشا بود و در ظاهر به وسیله‎ی خالد بن سعود یکی از برادران آخرین امیر یعنی عبدالله بن سعود که در سال 1234/1819 به قاهره تبعید شده بود، رهبری می‎شد.

در صفر سال 1253/ می‎1837 سپاه مصری، با حضور خالد به عنوان دست نشانده‎ای برای جلب نظر و همراهی مردم نجد، وارد ریاض شد، شهری که سال قبل فیصل بن ترکی آن را رها کرده بود. مصری‎ها در سال 1254/1838 فیصل را محاصره کردند و او را به قاهره بردند. عبدالرحمن بن حسن به همراهی دیگر اعضای آل الشیخ از رژیم جدید به سوی الحَوطه و الحَریک در جنوب نجد فرار کردند و تا سال 1256/1840 در آنجا خود را از دسترس خالد بن سعود دور نگه داشتند؛ زمانی که قدرت او به وسیله‎ی فراخوانی نیروهای مصری از نجد نقض شد.

به نظر می‎رسد خلع خالد بن سعود که حکمرانیش هرگز از طرف علمای وهابی مشروع اعلام نشده بود، اولین محرک برای عبدالرحمن بن حَسَن بود که از عبدالله بن ثُنیان بن عبدالله بن ابراهیم بن ثنیان بن سعود حمایت کند؛ کسی که در سال 1257/1841توانسته بود با شکست خالد، خود را به عنوان حکمران جدید در ریاض به تخت بنشیند. در سال 1258/1842 آل الشیخ به ریاض بازگشتند و بعد از پنج سال به جنوب نجد تبعید شدند.

اما کشمکش برای به دست آوردن امامت و رهبری باز در سال 1259/1843 به یکباره آغاز شد، وقتی که فیصل بن ترکی از حبس در قاهره بازگشت و با قدرت به وسیله‎ی آل رشید از جَبَل شَمَر حمایت شد و در برابر عبدالله بن ثُنیان قرار گرفت و با موافقت عبدالرحمن بن حَسَن قدرت را بازپس گرفت. در آغاز دومین دوره حکومت فیصل بن ترکی سنتی را که از قرار معلوم، پدرش ترکی آن را مقرر کرده بود را ادامه داد؛ سنتی که او قبل‎تر در شروع حکمرانی­اش در سال 1250/ 1834 آن را دنبال می‎کرد. در جایگاه امامِ جامعه وهابی، او خود را در قالب نامه‎ای به مردم شناساند، و اینکه او تابعانش را به توحید و انجام دقیق اعمال و ظایف دینی، مهم شمردن زکات دادن فراخواند و اینکه او بر اهمیت مرام و مسلک جماعت و جهاد و امر به معروف و نهی از منکر تأکید کرد. او دستور داد که این نامه در تمام مساجد با صدای بلند خوانده شود و این عمل هر دو ماه یکبار تکرار شود. فیصل برای دوره‎ی 23 ساله تا مرگش در سال 1282/1865، امام بی چون و چرای دولت وهابی-سعودی باقی ماند.

دردوران حکمرانی دوم او حکومت پایداری برمناطق مرکزی و جنوبی نجد، الحصه و القطیف برقرار بود، از آنجایی که حکومت بر استان الخصیم و مسکن‎های اصلی آن بُرَیده و عُنَیزه در بهترین حالت عاریه‎ای و مشروط بود؛

کوه­های شَمَر که تحت حکمرانی طلال بن عبدالله بن رشید (1264-84 / 1847-67) بود از یک حکمرانی نیمه خودمختار تا زمانی که از نظر سیاسی به دولت وهابی - سعودی وفادار باقی می‎ماند و زکات می‎داد، لذت می‎برد. رابطه‎ی وفاداری سیاسی مبتنی بر پرداخت زکات اولین بار به وسیله بحرین و همین طورشیخ نشین ساحلی شمال یعنی عمان و سلطان مسقط مقرر شد. دولت وهابی - سعودی به نوبه‎ی خود وفاداری صوری را به امپراطوری عثمانی نشان می‎داد که با پرداخت خراج سالیانه از طریق شریفِ مکه بود.

در سال 1264/1848 عبداللطیف (93-1225 / 76-1810) پسرعبدالرحمن بن حَسَن آل الشیخ که به قاهره تبعید شده بود و در آنجا زندگی می­کرد، به پدرش در ریاض ملحق شد. او هم مانند پدرش به عنوان قاضی در ریاض مشغول فعالیت شد، جایی که او در آنجا معلم "مجالس وهابی" بود و تعداد زیادی رساله و استدلال (تاسیس التقدیس فی الرد علی داوود بن جرجیس(چاپ اول بمبئی 1890)، تحفه الطالب والجلیس فی الرد علی إبن جرجیس، مصباح الظلام فی الرد علی من کذب علی الشیخ الإمام، رسائل (مجموعات الرسایل و المسایل النجیه،مجموعات الرسایل و المسایل النجیه[7]، 4 جلدی قاهره، ج سوم و چهارم) نوشت.

یکی دیگر از علماء و نویسندگان قدرتمند و مهم وهابی در این دوره عبدالله ابو بُطَین بود که قبل از تسخیر درعیه(به بالا رجوع کنید) نماینده‎ای مشهور برای دانش وهابی بود و بعد‎ها در عُنیزه و شَکرا / وَشم (رسائل و مسائل در مجموعات الرسایل و المسایل النجیه، ج چهارم، صص466-541؛ رساله تلبیس داود بن سلیمان بن جرجیس، الانتظار لحزب الله الموحدین و الرد علی المجادل عن المشرکین، مختصر بداء الفوائد لابن القیِّم، حاشیه نفیسه علی شرح المنتهی، تعلیقات علی شرح الدره المضیه شرح عقیدات سفارینی) قاضی و معلم شد.

دیگر عالمان قابل اعتنا حَمَد بن عتیق (1227-1301/ 1812-83، قاضیِ الخَرج و الافلاج، نویسنده‎ی ابطال التندید شرح کتاب التوحید (قاهره 1367، اسکندریه 1380، ریاض 1389)، بیان النجاح و الفکاک الدفاع عن اهل السنه و الاتباع)، محمد بن عبدالله بن سلیمان (1240-1323 / 1825-1905، قاضی معلم در بُرَیده)، محمد بن محمود (1250- 1333 / 1834-1915، قاضی در وادی دواسیر، ضرما و ریاض) بودند.

در قرن 19 دومین دوره‎ی حکمرانی فیصل بن ترکی طولانی­ترین دوره گسترش بی­وقفه‎ی دولت وهابی- سعودی بود. به زودی پس از مرگ او در رَجَب 1282/ دسامبر 1865 درگیری برای امامت در میان فرزندان او (عبدالله، سعود، محمد و عبدالرحمن) آغاز شد. سعود بن فیصل در برابر برادر بزرگتر خود که به عنوان امام مشروع بعد از مرگ پدر خود، شناخته شده بود، شورش کرد. عبدالرحمن بن حَسَن و فرزندش عبداللطیف خواسته‎ی سعود برای حکمرانی را غیر قابل پذیرش دانستند. در سال 1285/1869 وقتی عبدالرحمن بن حَسَن از دنیا رفت، عبداللطیف بن عبدالرحمن عالم ارشد وهابی شد، و ناچار بود با کشمکش درونی نگران کننده که هر روز بد‎تر می‎شد روبرو شود، در سال 1287/1870 سعود، الحصه را به تسخیر در آورد. پیروزی سعود عبدالله را وادار کرد که از مدحت پاشا والی عثمانی بغداد کمک بخواهد. با این حال سعود به سوی ریاض پیشروی کرد و در آغاز سال 1288/1871 این شهر را به تصرف در آورد. عبداللطیف بن عبدالرحمن به منظور حفظ وحدت وهابی‎ها غصب قدرت از سوی او را مشروع دانست.

در ربیع الثانی 1288 / ژوئن و جولای 1871 وقتی که لشکریان عثمانی به الحصه وارد شدند. عبدالله بن فیصل که عثمانی‎ها ظاهراً او را به قائم مقامی نجد منصوب کرده بودند، به آنها ملحق شد، عبداللطیف بن عبدالرحمن وی را به دلیل اینکه عمدا قلمرو مسلیمن را به مشرکین تسلیم کرده است، به شدت محکوم کرد. با این حال حکم جهاد عبداللطیف بن عبدالرحمن برای آزادی الحصه از دست عثمانی‎ها ناگزیر به دلیل ضعف سیاسی سعود بی نتیجه ماند، کسی که از ریاض به وسیله‎ی عموی خود عبدالله بن ترکی اخراج شد.

عبدالله بن فیصل در رجب سال 1288/ سپتامبر- اکتبر 1871 اتحاد خود با عثمانی‎ها را نفی کرد و به ریاض بازگشت، در زمانی که عبدالله بن ترکی با موافقت عبداللطیف بن عبدالرحمن امامت را به دست گرفت. اما در سال 1290/1873 او قدرت را برای بار دوم به سعود داد، که یک بار دیگر از سوی عبداللطیف بن عبدالرحمن به عنوان امام دولت وهابی- سعودی شناخته شد. در ذی­الحجه‎ی سال 1291/ ژانویه 1875 عبدالرحمن بن فیصل امامت را به دست گرفت، و این منصب در سال 1293/1876 به برادرش عبدالله رسید، که برای بار سوم به عنوان حکمران دولت وهابی - سعودی نصب شد و یک بار دیگر از سوی عبداللطیف بن عبدالرحمن مشروع شناخته شد.

در این مرحله بود که جدال‎های خانوادگی بر سر امامت که جامعه را در حمایت از مدعیان مختلف قدرت چند قسمت کرده بود، به انتها رسید. با این حال تداوم قانونی دولت وهابی- سعودی به وسیله‎ی عبداللطیف بن عبدالرحمن از طریق مشروعیت بخشیدن به هر حکمران جدید در ریاض تامین شده بود، بنیان دولت به شدت ضعیف شده بود نه فقط به خاطر تسلیم کامل الحصا به عثمانی ها، بلکه دلیل این ضعف قدرت گرفتن جریان­های خودمختار و جدایی طلب در مناطق دیگر نیز بود. در سال 1293 / 1876 عبدالله بن فیصل مجبور شد در برابر شورش دست­نشانده­اش در بُریده بایستد، که به وسیله‎ی امیرِ جَبَل شَمَر، محمد بن رشید (1289-1315/1827-97) حمایت می‎شد. از این زمان به بعد، رابطه بین رشید و ریاض آشکارا به تیرگی گرایید، چرا که رشید رفته رفته مرزهای قلمرو خود را به بهای کم شدن قدرت عبدالله توسعه می‎داد.

در ذی القعده 1293/ دسامبر 1876 عبداللطیف بن عبدالرحمن مُرد و پسرش عبدالله (1265-1339 / 1849-1921) به عنوان عالم ارشد وهابی جانشین او شد. ضعف دولت سعودی - وهابی در سال 1299-1301 / 1882-4 وقتی آشکار شد که عبدالله بن فیصل در چند نبرد از ابن رشید شکست خورد و در همان زمان با فرزند کوچکترین برادر خود سعود نیز در کشمکش بود. در سال 1305/1888 ابن رشید بر ریاض پیروز شد؛

عبدالله و برادرش عبدالرحمن زندانی شدند و به حَیل در کوه­های شَمَر برده شدند و در همین حال در ریاض یک امیر از طرف ابن رشید منصوب شد.

در ربیع الاول 1307/ اکتبر و نوامبر 1889 عبدالله بن فیصل پس از بازگشت برادرش به ریاض، مُرد. عبدالرحمن بن فیصل تلاش کرد که خود را به عنوان حکمران جدید نصب کند اما در سال 1309/1891-2 ابن رشید دوباره بر ریاض چیره شد، شهر را به تسخیر در آورد، دیوارها و قصرهای شهر را ویران کرد و محمد بن فیصل بن ترکی(متوفی به سال 1311/1894) را به عنوان امیر خراج­گزار منصوب کرد. دولت وهابی-سعودی دراین زمان نزدیک به فروپاشی بود.

عبدالرحمن بن فیصل با پسرش عبدالعزیز به قطر و سپس به کویت گریخت. عبدالله بن عبداللطیف به حیل برده شد و او در آنجا تقریبا برای یک سال ماند و سپس به ریاض بازگشت و در آن شهر ظاهراً به عنوان معلم کار می­کرد. دیگر علمای وهابی که مجبور بودند شاهد نزول قدرت آل سعود باشند به اشتغالات خود تحت حکمرانی حاکم جدید ادامه دادند، مانند حسن بن حسین بن علی بن حسین بن محمد بن عبدالوهاب(1266-1341/1850-1922، قاضی درالافلاج، مجمع و ریاض)، سعد بن حَمَد بن عتیق (1279-1349/1862-1930، قاضی در الافَلاج) و عبدالعزیز بن محمد بن علی بن محمد بن عبدالوهاب (متوفی به سال 1319/1901 قاضی در سُدَیر و ریاض).

هر چند در قرن 19 جمعیت وهابی تعصب توسعه طلبی خود را از دست دادند و حتی مجبور شدند شاهد عقب نشینی در هسته‎ی مرکزی خود یعنی نجد باشند، ایده­های وهابی در دیگر نقاط جهان اسلام نیز تأثیرگذاشته بود (به قسمت اصلاحات مراجعه کنید). جزئیات این پیشروی در دست نیست. نیمه‎ی دوم قرن جدل‎ها و استدلال‎های ضد وهابی شدیدی را با خود به همراه آورد، که مهمترین آنها به وسیله‎ی احمد زینی دحلان (1232-1304/86-1817) و داود بن سلیمان بن جرجیس البغدادی الخالدی (99-1231 / 82-1816) (صلح الاخوان من اهل الایمان و بیان الدین القیم فی تبرئه ابن تیمیه و ابن القیم، بمبئی 1306/1889؛ المنهاج الوهابیه فی الرد علی الوهابیه، بمبئی 1305/1888؛ اشد الجهاد فی ابطال دعوت الاجتهاد، بمبئی 1305/1888) نوشته شد. نوشته‎های آنها نشان داد که تعلیماتِ در حال رشد وهابی برای عوام از خود حرکت وهابی و نیازی که مخالفین برای رد آنها حس می‎کردند اهمیت بیشتری دارد.

بی پرده می‎توان گفت تعلیمات درست و واقعی وهابی کمیاب بود. یکی از حامیان صریح وهابی عالم هندی محمد بشیر السهسوانی(متوفی به سال 126/1908) بود که در برابر حملات ضد وهابی دحلان به مخالفت پرداخت (صیانه الانسان عن وسوسه الشیخ دحلان، دهلی1890). یک عالم دیگر هندی به نام سید احمد بریلوی (متوفی به سال 1246/1831) بود، که برای خود اصولی مانند اصولی که تعلیمات وهابی ارائه می‎داد، درنظر گرفت. به هر حال ابعاد واقعی تأثیر وهابی در هندوستان (کرامات عالی برای یک شخصی با پیش زمینه‎ی دروغین وهابی) و رشد آن در سایر قسمت­های دنیای اسلام در قرن 19 به عنوان موضوعی برای تحقیق باقی می‎ماند.

کتاب­نامه: مجموعات الرسایل و المسایل النجیه، 4 جلدی قاهره 49-1346/30-1928(مخفف: MRMN)؛ مجموعات التوحید النجیه چاپ م.ررضا، قاهره 1346/1928 (مخففMT)، عثمان بن بِشر، عنوان المجد فی التاریخ النجد، 2 جلدی، مکه 1349/1930 (مخفف عنوان)؛ الهدیه الثنیه و التحفه الوهابیه النجیه، چاپ سلیمان بن سحمان نمایش دوباره مکه 1973؛ حسین بن غنام، تاریخ نجد، چاپ الاسد، بیروت قاهره 1985 (مخفف TN)؛. لمع الشهاب فی صراط محمد بن عبدالوهاب، چاپ اول. میم ابوحکیمه، بیروت 1967؛ف. منگین، تاریخ مصر تحت حکومت محمد علی، ج 2، پاریس 1823؛ یادداشت‎هایی از بدوی‎ها و وهابی ها، لندن 1830.ابراهیم بن صالح بن عیسی عقد الدرر فی ما وقع فی نجد من الحوادث فی آخر القرن الثالث عشر و اول الرابع عشر، چاپ عبدالرحمن بن عبداللطیف آل الشیخ، ریاض؛ همان نویسنده، تاریخ بعد الحوادث الواقعه فی نجد و وفیات بعد الاعیان و انسابهم و بین بعد البلدان من 700 الی 1340، چاپ حَمَد الجسر، ریاض 1966؛ احمد بن زینی دحلان، خلاصه الکلام فی امرا البلد و الحرم، بیروت؛ محمود ش. الآلوسی، تاریخ نجد الحدیث، قاهره 1929؛ عبدالرحمن بن عبداللطیف الآل الشیخ، مشاهیرعلماء نجد و غیرهم، ریاض 1392/1972؛ عبدالله البَسام، علماء نجد خلال سته قرون، 3 جلدی، مکه 1398/1978؛ آ. ام الدُبَیب، آثار الشیخ محمد بن عبدالوهاب: سجل بیبلیوگرافی لما نُشِر من مولفاتهی و لبعد ما کُتِب عنه، ریاض 1982؛

R.W. van diffelenT de geloofseer der wahhabietenT leiden 1927; laoustT essai sur les doctors et politiques de Taki-d-din ahmad b. TaymiyaT cairo 1939;

آر بی ویندر، عربستان سعودی در قرن نوزدهم، لندن-نیویورک 1965؛ عبدالرحمن عبدالرحیم، الدوله السعودیه الاولی، قاهره 1969؛ عبدالفتاح ابوعلیا، الدوله السعودیه الثانیه، ریاض 1969؛ همان نویسنده، محدرات فی تاریخ الدوله السعودیه الاولی، ریاض 1983؛ آر پیترس، اجتهاد و تقلید در قرن 18 و 19 اسلام، ج بیستم، IW (1980)، 131-45؛ گرافورد، جنگ شهری، مداخله خارجی، و سوال مشروعیت سیاسی: مسئله‎ی غامض قضات سعودی در قرن نوزدهم، در [8]IJMES،ج چهاردهم، (1982)، 227-48؛ عبدالله العثیمین، تاریخ المملکه العربیه السعودیه، 1984 م؛ همان نویسنده، الشیخ محمد بن عبدالوهاب: حیاته و فکره، ریاض 1986؛ بَکری شیخ امین، الحرکه الادبیه فی المملکه العربیه السعودیه، بیروت 1986؛ م. کوک، گسترش اولین دولت سعودی: پرونده‎ی وَشم، در جهان اسلامی: از دوره کلاسیک تا دوره مدرن (مقاله‎ای به افتخار برنارد لوییس)، چاپ سی ای باسورث؛ صصet al, 3Princeton 1991, 661-99 همان نویسنده، بر ریشه‎های وهابیسم، در JRAS، 3 دوره، جلد دوم (1992)، صص-202191؛ همان نویسنده، منشا کتاب لمع الشهاب فی صراط محمد بن عبدالوهاب، در ژورنال دانشجویان ترک، x(1986)، 79-86؛ E. peskes, محمد بن عبدالوهاب (-921703) im Widerstreit. Untersuchungen zur Rekonstruktion der Friihgeschichte der Wahhdbiya,، بیروت1993؛ همان نویسنده وهابیه و صوفیسم درقرن هجدهم، درF. de Jong and B. Radtke (eds.) مبحث عرفان اسلامی. سیزده قرن بحث و جدل، لیدن 1999، 145-61. (esther peskes)

2. قرن بیستم

گسترش وهابیت در قرن بیستم مشخص و واضح است، از 1902 به بعد، سومین دولت سعودی- وهابی در شبه جزیره عربستان تحت رهبری امام (هم چنین بعد‎ها سلطان و شاه) عبدالعزیز بن عبدالرحمن آل سعود (متوفی 1953)، مشهور به " ابن سُعود/سَعود " (عبدالعزیز و بعلاوه السعودیه، المملکه العربیه ) آغاز شد.

استقرار قدرت وهابی در نجد با احیاء عقاید و آراء وهابی و تبلیغات در آنجا همراه بود، مخصوصا در بین قبایل بدوی. نتیجه‎ی آن جنبشی شبه نظامی و مذهبی به نام إخوان بود، که در مسکن‎های پرجمعیت و مملو از ایلیاتی‎های چادر نشین در اردوگاهی به نام هجره تشکیل شده بود، (الهجار مراجعه کنید)، که در همان زمان مامور بودند که اجتماعات کشاورزی را برقرار کنند. در بعضی موارد هجار به اتحادیه ارتقا می‎یافت که بر اساس مرام و مسلک وهابی بود که اعضای آن از بین مردمان نجد و برخی دیگر از قلمروهای هم­جوار که ابن سعود آن‎ها را به تصرف در آورده بود، تشکیل شده بود (برای این گسترش تا سال 1936 کوستینر را در کتاب­نامه ملاحظه کنید).

بیشتر جنبش‎های إخوان که در سال 1972 آغاز شد نتیجه‎ی کشاکش بین وهابیت اصیل- که به وسیله‎ی اخوان مخلوط شده بودند- و بین تعصبات عقیدتی ابن سعود بود که بعد‎ها تلاش کرد که چارچوب مذهبی را با مرام و مسلک اجتهاد و مصلحت برابر و مساوی قرار دهد.

متوقف شدن شورش اخوان (30-1929) به معنی غروب کامل آنها نبود؛ اما فرمانبرداری آنها از دولت بعد‎ها باعث شد که آنها به طور کامل به واحد‎های دفاع ملی و یا " پلیس مذهبی " تبدیل شوند که به مطویون (متطویه مراجعه کنید) مشهور شدند. ظاهرا تاریخچه‎ی هر دو نقش آنها در انتشار عقاید وهابی و همین­طور شورش بر ضد ابن سعود، به گروه‎های مخالف در درون پادشاهی و در خارج از آن روحی تازه دمیده بود.

با تسخیر حجاز در سال 5-1924 و حذف حکمرانی هاشمی‎ها در آنجا (هاشمی‎ها مراجعه کنید)، زیارت مکه (حج و مکه مراجعه کنید) و زیارت مدینه (مدینه مراجعه کنید) به کنترل وهابی‎ها در آمد. سیاست مذهبی که قوانین جدید ارائه می‎داد، و توقیف مناسک مخصوصی که بدعت تشخیص داده می‎شد (به بدعت مراجعه کنید) در ادامه‎ی تخریب آرامگاه‎ها و سنگ قبرها در قبرستان بقیع الغرقد و هر جای دیگر، هیجان شدید را در بسیاری از مناطق جهان اسلام افزایش داد. همچنین دخالت وهابی‎ها در مناسک مذهبی زایرین باعث برخورد‎های جدی و حتی اختلاف در سطح بین المللی شد. یکی از اولین و مشهورترین این برخوردها به نام واقعه‎ی مَحمل مشهور شد (به مَحمَل مراجعه کنید).

این واقعه باعث تنش جدی بین عربستان سعودی و چند کشور مسلمان مانند مصر و ایران شد (به بوبر و کریمر در قسمت کتاب‎نامه مراجعه شود). در خصوص ایران، تنش بر سرموضوعات زیارت و کنترل حرمین بعد از انقلاب اسلامی ایران در سال 9-1978 دوباره قوت گرفت (بررسی سالیانه توسط ام. کریمر، بررسی خاورمیانه‎ی معاصر، بولدر، غیره، به ویژه در جلد یازدهم (1987) به بعد).

قبل‎تر بسیاری از خانواده‎های حجازی از علماء گرفته تا پادشاهان البته به جز چند استثنا، رابطه نزدیکی با هاشمی‎ها داشتند که لااقل خارج از عقاید و آراء وهابی و مناسک به طور کلی از سوی ابن سعود مورد جذب و قبول قرار گرفتند،. که این امر باعث ناامیدی بسیاری از علمای نجدی بود، برای اینکه، اجرای قوانین وهابی در حجاز و هر جای دیگری به وسیله‎ی تاکتیک مقاومت محلی و موافقت دولتی متوقف شده بود. به علاوه‎ی تأثیر مداوم و همیشگی خارجی‎ها چه مسلمان و چه غیرمسلمان با زمینه‎های فرهنگی و اجتماعی مختلف که البته این تأثیر دارای شدت و ضعف بود؛ تبعیدی‎های معروف، درخواست­کنندگان پناهندگی سیاسی، طلاب دینی و غیره نیز در این توقف موثر بود.

حضور آنها در کنار یکدیگر با رسوم محلی، در برابر ائتلاف کلی جامعه سعودی برای سبک زندگی وهابی به درگیری نظامی کشیده شد. نهایتا باید فرسایش تدریجی جایگاه وهابی در ارتباط با قدرت مالی به دست آمده از ثروت نفتی و برخی از پیشرفت‎های مرتبط با آن،سنجیده شود (گرندگیلوم، در کتاب‎نامه).

در نتیجه سخنرانی‎های مذهبی و مناسک روزانه (نه فقط در حجاز) به صورت یک سویه و یا چند سویه تحت تأثیر قوانین و جایگاه سلفیه و گرایشات مشابه آن در آمد (که در گذشته خودشان از وهابیه الهام گرفته بودند). اصول اصلاحی، تصویر ذهنی بسیاری از روشنفکران، کارکنان شهری، تکنوکرات‎ها را به تسخیر در آورد (اصلاح مراجعه کنید) که شاید بتوان آن را نوعی از وهابیت جدید به حساب آورد (شولز در کتاب‎نامه فهرست 500 و 505). روند این میانه­روی مغرضانه از سال 1950 به بعد قدرت یافت، مخصوصا با مهاجرت اخوان المسلمین (به الإخوان المسلمین مراجعه کنید) و گروه‎های مشابه که به عنوان پناهندگان سیاسی به عربستان سعودی می‎آمدند، و در آنجا به عنوان مشاور و معلم و در سایر مناصب به خدمت گرفته می‎شدند.

با این حال اصول تندروی سنتی وهابی و مناسک، به طرز قابل توجهی تقویت شد. نمایندگان این جریان، مانند شیخ عبدالعزیز بن باز (تا زمان مرگش در می ‎1999 مفتی اعظم و رئیس هیئت علمای ارشد، "هیئت کبار العلماء" که در سال 1971 تاسیس شد) تأثیر خودشان را نشان دادند؛ به عنوان مثال به وسیله‎ی بحث و بررسی فتواها، همچنین شکل دادن ساختار و دوره‎ی تحصیلات در دانشگاه اسلامی مدینه، مرکزی که در سال 1961 بنا نهاده شد (شولز فهرست 494 و نجدی محمد الانصاری، التعلیم فی المدینه المنوره، قاهره 1414/1993، 610-40).

به علاوه علمای وهابی (از جمله اعضای خاندان محمد بن عبدالوهاب که به نام آل الشیخ خوانده می‎شدند) هنوز نقش مهمی در مشورت دادن به مجمع جهانی مسلمانان که در مکه پایه گذاری شد، داشتند (رابطه العالم الاسلامی)، یک سازمان اسلام­گرا که در سال 1962 بنانهاده شد(شولزesp. 181 و الرابطه الاسلامیه مراجعه کنید). هر چند برای آنها مایه خجالت است که برخی از ایده‎های مذهبی و تصمیمات قانونی آنها مورد قبول نظامیان متعصب است و برای ایجاد هیجان و تنش در برابر چیزی که خیانت به اصول مذهبی از سوی رژیمی که مدعی حقانیت گفتمان وهابی است، مورد استفاده قرار می­گیرد. ایدئولوژی شورش که در نوامبر سال 1979 مکه را به تسخیر در آورد موردی از این قبیل بود (به مدخل کشیشیان در قسمت کتاب‎نامه و نیز شولز، صص-374369 مراجعه شود).

با وجود عدم رضایت بسیاری از علماء برای اصلاح قانونی، تمایلی قوی و مداوم روندی برای قانون­گذاری مدرن ایجاد کرده است، که این تمایل در عربستان سعودی قابل مشاهده است. نشانه‎های دیگری نیز از لزوم تاسیس مجلس قانون­گذاری خارج از کنترل علماء وجود دارد( به Layish در قسمت کتاب‎نامه مراجعه شود). در مسیر توسعه، ترویج قانون‎های سه­گانه و یا قانون اساسی در سال 1992 (نظام، sing.)، که شامل تاسیس مهم مجلس الشوری (مجلس الشوری مراجعه کنید)، باید قدم بعدی باشد برای فاصله گرفتن از موضع رسمی وهابی که نیاز به هر گونه قانون فرای قرآن و سنت نبوی را انکار می‎کند (تیتلبام، در کتاب‎نامه).

در باره‎ی قرن 20 باید گفت که وهابیت در دید مردم سنی در تمام جهان کسب اعتبار کرد. مخصوصا از نیمه‎ی دوم دهه 1920 به بعد، سلفی‎های برجسته و ناسیونالیست‎های عرب مانند رشید رضا، شکیب ارسلان، مُحِب الدین الخطیب و دیگران در این توسعه بسیار تأثیرگذار بودند. به هر حال نویسندگان متقاعد کننده (البته شامل صوفیه و شیعیان) که انتقاد از عقاید و آراء وهابی و مناسک را ادامه می­دادند، وجود دارند. (برای بحث­های کتاب‎نامه‎ای نوشتجات عالی، معجم در کتاب‎نامه؛ و السلمان به علاوه‎ی نقل قول‎های استدلال‎های وهابی از این کارها، ملاحظه کنید، کُتُب، ج یکم، صص 250-87)

نویسندگان وهابی تمایل دارند که تاریخ جنبش خود را به صورت عمومی شرح دهند. مخصوصا درباره‎ی قرن بیستم، به عنوان استانی از این جنبش با موفقیت‎های پی در پی به تصویر می‎کشند. در این رابطه آنها تمایل دارند که درباره تأثیرپذیری مستقیم وهابیت بر جنبش‎های کم و بیش اصلاحی مشابه در غرب آفریقا از قرن 18 تاکنون اغراق کنند (به عنوان مثال کارهای جمعه و ظاهر که هنوز مباحث مفیدی هستند و هم چنین احمد و کعبه را در کتاب‎نامه ملاحظه کنید).

کتاب­ شناسی :
1. نوشته‎های به زبان عربی به علاوه تعدادی از منشورات که قبلا در قسمت اول در بالا خاطرنشان شد، مانند البَسّام، علماء نجد، آل الشیخ، مشاهیر و امین، الحرکه، حافظ وهبه، جزیره العرب فی القرن العشرین، قاهره 1935؛ محمد الفقی، آثار الدعوه الوهابیه فی اصلاح الدینی و العمران فی جزیره العرب، قاهره 1935؛ محمد عبدالله مادی، النهضات الحدیثه فی جزیره العرب، فی المملکه العربیه السعودیه، قاهره 1952؛ فهد المارک، لمحات عن التطور الفکری فی جزیره العرب فی القرن العشرین، دمشق 1962؛ کمال جمعه، انتشار دعوات الشیخ محمد بن عبدالوهاب خارج الجزیره العربیه، ریاض 1981؛ خیرالدین الزرکلی، شبه الجزیره فی عهد ملک عبدالعزیز، 4 جلدی، بیروت 1985؛ عبدالعزیز بن باز، فتاوی و تنبیهات و نصایح، چاپ دوم (جامع)چاپ قاهره 1989؛ همان نویسنده الفتاوی، فتاوی اسماعیلیه 3 جلدی، بیروت 1988؛ همان نویسنده. فتاوی هیئه کبار العلماء، 2 جلدی، قاهره (1990)؛ رفعت سید احمد، رسائل جهیمان العتیبی: قائد المقتحمین للمسجد الحرام بمکه، قاهره 1988؛ السید عبدالله محمد علی، معجم ما الفه علماء الامه الاسلامیه للرد علی خرافات الدعوه الوهابیه، در تراثنا (فصل نامه، بیروت)، ج چهارم (شماره 17)، شوال 1409/1989، 146-78؛ محمد کامل ظاهر، الدعوه الوهابیه و آثارها فی الفکر الاسلامی الحدیث، بیروت 1993؛ محمد خیر رمضان یوسف، دلیل المولفات الاسلامیه فی المملکه العربیه السعودیه، 1400-1409 h., ریاض 1413/1993؛ ابو عبیده مشهور بحسن السلمان، کُتُب حذَّر منها العلماء، 2 جلدی ف ریاض 1995.