موضوع: سوره ممتحنه [60]

سوره ممتحنه [60]

اين سوره در «مدينه» نازل شده و داراى 13 آيه است‏.

محتواى سوره:
اين سوره در حقيقت از دو بخش تشكيل مى‏گردد:
بخش اول از مسأله «حبّ فى اللّه» و «بغض فى اللّه» و نهى از طرح دوستى با مشركان سخن مى‏گويد، و مسلمانان را به الهام گرفتن از پيامبر بزرگ خدا ابراهيم (ع) دعوت مى‏كند، و خصوصيات ديگرى را در اين زمينه بر مى‏شمرد. اين معنى در پايان سوره نيز تكرار و تأكيد شده است.

بخش دوم پيرامون زنان مهاجر و آزمايش و امتحان آنها و احكام ديگرى در اين رابطه بحث مى‏كند.
انتخاب نام «ممتحنه» براى اين سوره نيز به خاطر مسأله آزمايش و امتحان مى‏باشد كه در آيه 10 آمده است.

نام ديگرى براى سوره ذكر شده و آن سوره «مودّت» است به خاطر نهى از مودّت مشركان در نخستين آيه سوره.

فضيلت تلاوت سوره:
در حديثى از رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله مى‏خوانيم: «هر كس سوره ممتحنه را قرائت كند تمام مؤمنين و مؤمنات، شفيعان او در روز قيامت خواهند بود».

ناگفته پيداست اين همه فضيلت و افتخار از آن كسانى است كه تنها به تلاوت بى‏روح و فاقد علم و عمل قناعت نكنند.

بسم الله الرحمن الرحيم به نام خداوند بخشنده بخشايشگر

(آيه 1)-
شأن نزول:
اين آيه در باره «حاطب بن ابى بلتعه» نازل شده است.

جريان چنين بود كه: زنى به نام «ساره» كه وابسته به يكى از قبائل «مكّه» بود از مكّه به مدينه خدمت رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله آمد. حضرت به او فرمود: آيا مسلمان شده‏اى و به اينجا آمده‏اى؟
عرض كرد: نه.
فرمود: پس چرا آمدى؟
عرض كرد: شما اصل و عشيره ما بوديد، و سرپرستان من همه رفتند، و من شديدا، محتاج شدم نزد شما آمده‏ام تا عطائى به من كنيد و لباس و مركبى ببخشيد.
فرمود: پس جوانان مكّه چه شدند؟ (اشاره به اين كه آن زن خواننده بود و براى جوانان خوانندگى مى‏كرد.)

گفت: بعد از واقعه بدر، هيچ كس از من تقاضاى خوانندگى نكرد- و اين نشان مى‏دهد ضربه جنگ بدر تا چه حد بر مشركان مكّه سنگين بود- حضرت دستور داد، لباس و مركب و خرج راهى به او دادند، و اين در حالى بود كه پيامبر صلّى اللّه عليه و آله آماده فتح مكّه مى‏شد.

در اين موقع «حاطب بن ابى بلتعه» (يكى از مسلمانان معروف كه در جنگ بدر و بيعت رضوان شركت كرده بود) نزد «ساره» آمد و نامه‏اى نوشت و گفت: آن را به اهل مكّه بده و ده دينار و به قولى ده درهم نيز به او داد.

«حاطب» در نامه به اهل مكّه نوشته بود رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله قصد دارد به سوى شما آيد، آماده دفاع از خويش باشيد! جبرئيل اين ماجرا را به اطلاع پيامبر صلّى اللّه عليه و آله رسانيد، رسول خدا، على عليه السّلام و عمار و عمر و زبير و طلحه و مقداد و ابو مرثد را دستور داد كه به سوى مكّه حركت كنند و فرمود: در يكى از منزلگاههاى وسط راه به زنى مى‏رسيد كه حامل نامه‏اى به مشركين مكّه است، نامه را از او بگيريد.

آنها در همان مكان كه رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله فرموده بود به او رسيدند، او سوگند ياد كرد كه هيچ نامه‏اى نزد او نيست، ولى على عليه السّلام فرمود: نه پيامبر صلّى اللّه عليه و آله به ما دروغ گفته، و نه ما دروغ مى‏گوئيم، شمشير را كشيد و فرمود: نامه را بيرون بياور، و الا به خدا سوگند گردنت را مى‏زنم! «ساره» كه نامه را در ميان گيسوانش پنهان كرده بود بيرون آورد، آنها نامه را خدمت پيامبر صلّى اللّه عليه و آله آوردند.

حضرت صلّى اللّه عليه و آله به سراغ «حاطب» فرستاد، فرمود: اين نامه را مى‏شناسى؟
عرض كرد: بلى، فرمود: چه چيز موجب شد به اين كار اقدام كنى؟
عرض كرد: اى رسول خدا! به خدا سوگند از آن روز كه اسلام را پذيرفته‏ام لحظه‏اى كافر نشده‏ام، ولى مسأله اين است كه تمام مهاجران كسانى را در مكّه دارند ولى من در ميان آنها غريبم و خانواده من در چنگال آنها گرفتارند، خواستم مزاحم خانواده من نشوند، در حالى كه مى‏دانستم خداوند سر انجام آنها را گرفتار شكست مى‏كند.

پيامبر صلّى اللّه عليه و آله عذرش را پذيرفت- اينجا بود كه آيه نازل شد و درسهاى مهمى در زمينه ترك هرگونه دوستى نسبت به مشركان و دشمنان خدا به مسلمانان داد.

تفسير:

سر انجام طرح دوستى با دشمن خدا! چنانكه در شأن نزول دانستيم حركتى از ناحيه يكى از مسلمانان صادر شد كه هر چند به قصد جاسوسى نبود ولى اظهار محبتى به دشمنان اسلام محسوب مى‏شد، لذا آيه به مسلمانان هشدار داد كه از تكرار اين گونه كارها در آينده بپرهيزند.
نخست مى‏فرمايد: «اى كسانى كه ايمان آورده‏ايد! دشمن من و دشمن خودتان را دوست نگيريد» (يا ايها الذين آمنوا لا تتخذوا عدوى و عدوكم اولياء).

يعنى آنها نه فقط دشمنان خدا هستند كه با شما نيز عداوت و دشمنى دارند، با اين حال چگونه دست دوستى به سوى آنها دراز مى‏كنيد؟! سپس مى‏افزايد: «شما نسبت به آنها اظهار محبت مى‏كنيد در حالى كه آنها به آنچه از حق براى شما آمده (اسلام و قرآن) كافر شده‏اند، و رسول خدا و شما را به خاطر ايمان به خداوندى كه پروردگار همه شماست از شهر و ديارتان بيرون مى‏رانند» (تلقون اليهم بالمودة و قد كفروا بما جاءكم من الحق يخرجون الرسول و اياكم ان تؤمنوا بالله ربكم).

آنها هم در عقيده با شما مخالفند، و هم عملا به مبارزه برخاسته‏اند، و كارى را كه بزرگترين افتخار شماست، يعنى ايمان به پروردگار، براى شما بزرگترين جرم و گناه شمرده‏اند، با اين حال آيا جاى اين است كه شما نسبت به آنها اظهار محبت كنيد.

سپس براى توضيح بيشتر مى‏افزايد: «اگر شما براى جهاد در راه من و جلب خشنوديم هجرت كرده‏ايد» پيوند دوستى با آنها برقرار نسازيد (ان كنتم خرجتم جهادا فى سبيلى و ابتغاء مرضاتى).

اگر به راستى دم از دوستى خدا مى‏زنيد و به خاطر او از شهر و ديار خود هجرت كرده‏ايد، و طالب جهاد فى سبيل اللّه و جلب رضاى او هستيد اين مطلب با دوستى دشمنان خدا سازگار نيست.

باز براى توضيح بيشتر مى‏افزايد: «شما مخفيانه با آنها رابطه دوستى برقرار مى‏كنيد در حالى كه من به آنچه پنهان يا آشكار مى‏سازيد از همه داناترم»! (تسرون اليهم بالمودة و انا اعلم بما اخفيتم و ما اعلنتم).

بنابر اين مخفى كارى چه فايده‏اى دارد با علم خداوند به غيب و شهود.
و در پايان آيه، به عنوان يك تهديد قاطع، مى‏فرمايد: «و هر كس از شما چنين كارى كند از راه راست گمراه شده است» (و من يفعله منكم فقد ضل سواء السبيل).

هم از راه معرفت خدا منحرف گشته كه گمان كرده چيزى بر خدا مخفى مى‏ماند، و هم از راه ايمان و اخلاص و تقوا كه طرح دوستى با دشمنان خدا ريخته و هم تيشه به ريشه زندگانى خود زده است كه دشمنش را از اسرارش با خبر ساخته و اين بدترين انحرافى است كه ممكن است به شخص مؤمن بعد از وصول به سر چشمه ايمان دست دهد.

(آيه 2)- در اين آيه، براى تأكيد و توضيح بيشتر، مى‏افزايد: شما براى چه طرح دوستى با آنها مى‏ريزيد؟ با اين كه: «اگر آنها بر شما مسلّط شوند دشمنانتان خواهند بود، و دست و زبان خود را به بدى كردن به شما مى‏گشايند» (ان يثقفوكم يكونوا لكم اعداء و يبسطوا اليكم ايديهم و السنتهم بالسوء).

شما براى آنها دلسوزى مى‏كنيد در حالى كه عداوتشان با شما آن چنان ريشه‏دار است كه اگر بر شما دست يابند از هيچ كارى فروگذار نمى‏كنند.

و از همه بدتر اين است كه: «دوست دارند شما (از اسلام) به كفر بازگرديد» و بزرگترين افتخار خود يعنى گوهر ايمان را از دست دهيد (و ودوا لو تكفرون).

(آيه 3)- و در اين آيه به پاسخگوئى افرادى مانند «حاطب بن ابى بلتعه» پرداخته، كه در جواب پيامبر صلّى اللّه عليه و آله كه فرمود: چرا اسرار مسلمانان را در اختيار مشركان مكّه قرار دادى؟ گفت: خواستم از اين طريق خويشاوندان و بستگانم را حفظ كنم! مى‏فرمايد: «هرگز بستگان و فرزندانتان روز قيامت سودى به حالتان نخواهند داشت» (لن تنفعكم ارحامكم و لا اولادكم).

چرا كه اگر اولاد و بستگان بى‏ايمان باشند نه آبرو و سرمايه‏اى براى اين دنيا خواهند بود و نه وسيله نجاتى در آخرت.

سپس مى‏افزايد: خداوند روز قيامت «ميان شما جدائى مى‏افكند» (يوم القيامة يفصل بينكم).
اهل ايمان به سوى بهشت مى‏روند، و اهل كفر به سوى دوزخ.

و در پايان آيه، بار ديگر به همگان هشدار مى‏دهد كه: «خداوند به آنچه انجام مى‏دهيد بيناست» (و الله بما تعملون بصير).

هم از نيّات شما آگاه است، و هم از اعمالى كه بطور سرّى انجام مى‏دهيد، و اگر در مواردى اسرار شما را مانند «حاطب بن ابى بلتعه» فاش نمى‏كند روى مصالحى است، نه اين كه نداند و آگاه نباشد.

(آيه 4)- ابراهيم براى همه شما اسوه بود! از آنجا كه قرآن مجيد، در بسيارى از موارد، براى تكميل تعليمات خود از الگوهاى مهمى كه در جهان انسانيت وجود داشته شاهد مى‏آورد، در اينجا نيز به دنبال نهى شديدى كه از دوستى با دشمنان خدا در آيات قبل شده سخن از ابراهيم (ع) و برنامه اوج به عنوان پيشواى بزرگى كه مورد احترام همه اقوام، مخصوصا قوم عرب، بوده به ميان مى‏آورد.

مى‏فرمايد: «براى شما سرمشق خوبى در زندگى ابراهيم و كسانى كه با او بودند وجود داشت» (قد كانت لكم اسوة حسنة فى ابراهيم و الذين معه).

منظور از تعبير «و الذين معه» (آنها كه با ابراهيم بودند) مؤمنانى است كه او را در اين راه همراهى مى‏كردند، هر چند قليل و اندك بودند.

سپس در توضيح اين معنى مى‏افزايد: «در آن هنگامى كه به قوم (مشرك) خود گفتند: ما از شما و آنچه غير از خدا مى‏پرستيد بيزاريم»! (اذ قالوا لقومهم انا برآؤا منكم و مما تعبدون من دون الله).

ما نه شما را قبول داريم، و نه آئين و مذهبتان را، ما هم از خودتان و هم از بتهاى بى‏ارزشتان متنفريم.

و باز براى تأكيد افزودند: «ما نسبت به شما كافريم» (كفرنا بكم).

البته اين كفر همان كفر برائت و بيزارى است كه در بعضى از روايات ضمن بر شمردن اقسام پنج گانه كفر به آن اشاره شده است.

و سوّمين بار براى تأكيد بيشتر افزودند: «و ميان ما و شما عداوت و دشمنى هميشگى آشكار شده است» (و بدا بيننا و بينكم العداوة و البغضاء ابدا).

و اين وضع همچنان ادامه دارد «تا آن زمان كه به خداى يگانه ايمان بياوريد» (حتى تؤمنوا بالله وحده).
و به اين ترتيب با نهايت قاطعيت و بدون هيچ گونه پرده پوشى اعلام جدائى و بيزارى از دشمنان خدا كردند، و تصريح نمودند كه اين جدائى تا ابد ادامه دارد، مگر اين كه آنها مسير خود را تغيير دهند و از خط كفر به خط ايمان روى آورند.

ولى از آنجا كه اين قانون كلى و عمومى در زندگى ابراهيم استثنائى داشته كه آن هم به خاطر هدايت بعضى از مشركان صورت گرفته، به دنبال آن مى‏فرمايد: آنها هرگونه ارتباطشان را با قوم كافر قطع كردند و هيچ سخن محبت‏آميزى به آنها نگفتند: «جز آن سخن ابراهيم كه به پدرش [- عمويش آزر] گفت: (وعده داد) كه براى تو آمرزش طلب مى‏كنم، و در عين حال در برابر خداوند براى تو مالك چيزى نيستم» و اختيارى ندارم (الا قول ابراهيم لابيه لاستغفرن لك و ما املك لك من الله من شى‏ء).

ابراهيم (ع) به اين وعده خود عمل كرد ولى آزر ايمان نياورد، و هنگامى كه بر ابراهيم روشن شد كه او دشمن خداست و هرگز ايمان نمى‏آورد ديگر براى او استغفار نكرد و با او قطع رابطه نمود.
ابراهيم و پيروانش قويا با بت پرستان مخالف بودند و بايد اين درس را از آنها سرمشق گرفت، و داستان آزر شرائط خاصى داشته كه اگر براى ما هم پيدا شود قابل تأسى است.

و از آنجا كه مبارزه با دشمنان خدا با اين صراحت و قاطعيت مخصوصا در زمانى كه آنها از قدرت ظاهرى برخوردارند جز با توكل بر ذات خدا ممكن نيست، در پايان آيه مى‏افزايد: آنها گفتند: «پروردگارا! ما بر تو توكل كرديم و به سوى تو بازگشتيم همه فرجامها به سوى توست» (ربنا عليك توكلنا و اليك انبنا و اليك المصير).

(آيه 5)- در اين آيه به يكى ديگر از درخواستهاى ابراهيم و يارانش كه در اين زمينه، حساس و چشمگير است اشاره كرده، مى‏گويد: «پروردگارا! ما را مايه گمراهى كافران قرار مده» (ربنا لا تجعلنا فتنة للذين كفروا).

اين تعبير ممكن است اشاره به اعمالى مانند اعمال «حاطب ابن ابى بلتعه» باشد كه گاهى از افراد بى‏خبر سر مى‏زند و كارى مى‏كنند كه سبب تقويت گمراهان مى‏گردد در حالى كه گمان مى‏كنند كار خلافى نكرده‏اند.

و در پايان آيه مى‏افزايد: «پروردگارا! (اگر لغزشى از ما سرزد) ما را ببخش» (و اغفر لنا ربنا).
«چرا كه تو عزيز و حكيمى» (انك انت العزيز الحكيم). قدرتت شكست ناپذير است و حكمتت نافذ در همه چيز.

(آيه 6)- در اين آيه بار ديگر روى همان مطلبى تكيه مى‏كند كه در نخستين آيه تكيه شده بود، مى‏فرمايد: «براى شما (مسلمانان) در زندگى آنها اسوه حسنه (و سرمشق نيكوئى) بود، براى كسانى كه اميد به خدا و روز قيامت دارند» (لقد كان لكم فيهم اسوة حسنة لمن كان يرجوا الله و اليوم الآخر).

نه تنها برائت و بيزاريشان از بت پرستان و خط كفر، بلكه دعاهاى آنها و تقاضاهايشان در پيشگاه خدا نيز براى همه مسلمانان سرمشق است.

بدون شك اين تأسى و پيروى نفعش قبل از هر كس به خود مسلمانان باز مى‏گردد لذا در پايان مى‏افزايد: «و هر كس سرپيچى كند (به خويشتن ضرر زده است) زيرا خداوند بى‏نياز و شايسته ستايش است» (و من يتول فان الله هو الغنى الحميد).

زيرا طرح دوستى با دشمنان خدا آنها را تقويت مى‏كند، و قوت آنها باعث شكست خود شماست.
هميشه وجود الگوها و سرمشقهاى بزرگ در زندگى انسانها، وسيله مؤثرى براى تربيت آنها بوده است، به همين دليل، پيامبر و پيشوايان معصوم مهمترين شاخه هدايت را با عمل خود نشان مى‏دادند.

(آيه 7)- محبت به كفارى كه سر جنگ ندارند: در اينجا همچنان بحث پيرامون قطع رابطه با مشركان ادامه مى‏يابد، و از آنجا كه اين قطع رابطه يك نوع خلأ عاطفى براى جمعى از مسلمانان ايجاد مى‏كرد، خداوند براى پاداش آنها و رفع اين كمبود به آنها بشارت داده، مى‏فرمايد: «اميد است خدا ميان شما و كسانى از مشركين كه با شما دشمنى كردند (از راه اسلام) پيوند محبت برقرار كند» (عسى الله ان يجعل بينكم و بين الذين عاديتم منهم مودة).

و اين امر سر انجام تحقق يافت، سال هشتم هجرى فرا رسيد و مكّه فتح شد و اهل مكّه به مصداق (يدخلون فى دين الله افواجا) گروه گروه مسلمان شدند، و آفتاب ايمان با گرمى محبت و دوستى تابيدن گرفت.

به هر حال اگر كسانى كه مورد علاقه مسلمانان هستند از خط مكتبى آنان جدا شوند نبايد از بازگشت آنها مأيوس شد، چرا كه خداوند بر همه چيز قادر است، اوست كه مى‏تواند دلها را دگرگون سازد، و اوست كه گناهان و خطاهاى بندگانش را مى‏بخشد، لذا در پايان آيه مى‏افزايد: «و خداوند تواناست و آمرزنده و مهربان است» (و الله قدير و الله غفور رحيم).

(آيه 8)- اين آيه شرح و توضيحى است بر مسأله ترك رابطه دوستى با مشركان، مى‏فرمايد: «خدا شما را از نيكى كردن و رعايت عدالت نسبت به كسانى كه با شما در امر دين پيكار نكردند و شما را از خانه و ديارتان بيرون نراندند نهى نمى‏كند» (لا ينهاكم الله عن الذين لم يقاتلوكم فى الدين و لم يخرجوكم من دياركم ان تبروهم و تقسطوا اليهم).

«چرا كه خداوند عدالت پيشگان را دوست دارد» (ان الله يحب المقسطين).