موضوع: حلم وبردباری از منظر آیات قرآن و روایات اهل البیت (علیهم السلام) (1)

چكيده
دراين تحقيق درپي آن هستيم كه اولاً با تعريف لغوي حلم وتعريف آن از منظر قرآن و روايات و بررسي تفاوت آن با صبر، عفو، رفق و كظم غيظ تصويري بهتر از اين واژه و فضيله نفساني داشته باشيم و در راستاي قاعده «تُعْرَفُ الأشياء بأضدادها» لازم ديديم كه درباره ملكات خبيثه در مقابل حلم از قبيل سَفَه وغضب مطالبي چند ازجمله تعريف، موارد بروز اين رذائل، راههاي كاهش و جلوگيري از اين اوصاف، علاج سفه و غضب و همچنين بردباري در هنگام خشم ارائه دهيم.دربخش بعدي به بيان آيات و روايات در مورد حلم پرداخته و ارزش حلم و بردباري را بيان مي نماييم تا اين بيان مُشوقي باشد براي عزم و اراده ايجاد و تقويت اين خُلق نيكو.در بخش ديگر به بيان نمونه هايي از حلم پيامبر(صلّی اللّه علیه وآله) و ائمه (علیه السّلام) و برخي از علما براي تشويق و الگو برداري خواننده از سيره پيامبر(صلّی اللّه علیه وآله) و ائمه اطهار (علیه السّلام) وعلماء پرداختيم. در بخش بعد به بررسي رابطه حلم با علم از منظر روايات پرداخته بدين منظور كه در پرتو شناخت رابطه حلم با عقل وعلم، ارزش اين صفت بيشتر مشخص گردد. در قسمت ديگري از اين تحقيق به بيان دستاوردهاي بردباري از منظر آيات و روايات و نهايتاً به راهكارهايي جهت ايجاد اين صفت اخلاقي پرداخته ایم.درپايان براي تذكر اين نكته مهم كه حلم بي جا چه اثرات مخرّبي دارد به حلم مذموم وآفت بردباري اشاره شده است. ان شاءالله كه اين اثر اولاً براي شخص محقق وثانياً براي خوانندگان و مخاطبين داراي اثرات مفيد در زندگي شخصي و اجتماعي و ثمرات معنوي روحي و پاداش و أجر اُخروي باشد.
کلید واژه:حلم،بردباری،حلم مذموم،مراتب حلم،الگوهای حلم،حلم نبوی، حلم علی (علیه السّلام)،سرچشمه های حلم،غضب،تمرین بردباری،کظم غیظ.

ضرورت تزكيه وتهذيب (خودسازي)

الحمد الله رب العالمين و صلي الله علي سيدنا و نبينا أبي القاسم محمد وآله الطاهرين المعصومين لا سيَّما بقیة الله في الأرضين حجة ابن الحسن المهدي عجل الله تعالي فرجه الشريف و جعلنا من انصاره و شيعته.شك نيست كه همه خواهان نيكبختي وسعادتند و براي رسيدن به اين هدف بزرگ راهي جز تزكيه و تصفيه و تهذيب نفس، يعني كسب مكارم و فضايل و دوري از رذايل اخلاق، وجود ندارد، كه انبياي عظام و اولياي كرام (علیه السّلام) بر اين طريقت رفته و طالبان حقيقت را به اين راه دعوت كرده اند.قرآن كريم بر اين مطلب تصريح و تأكيد دارد:« قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَكَّاها وَ قَدْ خابَ مَنْ دَسَّاها»: به راستي رستگار شد آن كسي كه نفس خويش را از آلودگيها پاك كرد و زيانكار شد آن كس كه خود را آلوده كرد.(1) همچنين در جاي ديگري از قرآن مجيد فلسفه بعثت خاتم پيامبران (صلي الله وعليه وآله) را تعليم و تر بيت و تزكيه انسانها بر شمرده است آنجا كه مي فرمايد:« هُوَ الَّذِي بَعَثَ فِي الْأُمِّيِّينَ رَسُولًا مِنْهُمْ يَتْلُوا عَلَيْهِمْ آياتِهِ، وَ يُزَكِّيهِمْ وَ يُعَلِّمُهُمُ الْكِتابَ وَ الحِکمَةَ، وَ إِنْ كانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِي ضَلالٍ مُبِينٍ‏»: او خدايي است كه در ميان عرب اُمّي پيامبري ازخودشان برانگيخت كه آيات او را بر آنان بخواند و آنها را از پليديها و زشتيها منزه سازد..... (2)نيز شخص پيامبر اعظم(صلّی اللّه علیه وآله) درباره فلسفه بعثت خود فرمودند: « بُعِثْتُ لِمَكَارِمِ الْأَخْلَاق‏ و مَحاسِنها »: من ازطرف خدا مبعوث شدم براي مكارم ومحاسن اخلاق(3)حضرت علي (علیه السّلام) نيز براهميت تهذيب نفس تآكيد فرموده ورعايت آن را مايه خوشبختي انسان دانسته اند:« برفرض كه اميدي به بهشت و ثواب و بيمي از دوزخ وعقاب نداشته، باز شايسته آن بود كه ما در پي مكارم اخلاق باشيم، زيرا خوشبختي و سعادت را از اين طريق مي توان به دست آورد.»(4)نتيجه آنكه:
پی نوشت:
1.سوره شمس،آیات8،9
2.سوره جمعه،آيه 2
3.مستدرك الوسايل، ج2، ص282
4.مستدرك الوسائل، ص 283، ح2ةة

مهمترين مسأله اي كه فراوان مورد توجه آئين مقدس اسلام قرار گرفته و در رسيدن به كمالات و فضايل انساني نقش اساسي دارد مسأله تزكيه نفس و پرورش روح است، كه به عنوان يك امر حياتي و ضروري مطرح مي باشد.حال با توجه به مطالبي كه پيرامون اهميت و تزكيه نفس از نظر قرآن و عترت ارائه شد بر آن شديم كه در اين راستا پيرامون يكي از فضائل اخلاقي يعني " حلم" تحقيقي انجام دهيم. زيرا امام علي (علیه السّلام) مي فرمايند:« دانش به نادان فايده ندهد و بردباري به غير بردبار سود ندهد.» بنابراين اگر در پي سود بردن از بردباري هستيم بايد انساني بردبار شويم و اين صفت را در خود ايجاد و تقويت كنيم. و در پرتو شناخت اين ملكه حسنه و اضداد آن وشناخت راههاي ايجاد وتقويت آن در خويش و همچنين شناخت ملكات خبيثه مقابل آن و پي بردن به راههاي مبارزه با آنها گامي درجهت متّصف شدن به اين صفت نيكو و خُلق حسنه برداشته و بالتبع و طبق فرمايش مولاي متقيان از منافع آن نيز بهره مند گرديم.همچنين به وظيفه ديني وانساني خود به عنوان يك مسلمان شيعي در جهت كسب كمالات انساني وتزكيه نفس از رذائل اخلاقي كه مقدمه سعادت وفلاح است جامه عمل پوشانده باشيم.

معناي لغوی حلم

لغت شناس برجسته قرآن،راغب،در كتاب مفردات چنين بيان داشته كه:« حلم به معناي خويشتن داراي به هنگام غضب است، و از آن جا كه اين حالت از عقل و خِرَد ناشي مي شود گاه به معناي عقل و خرد نيز به كار رفته است.» خداي تعالي در قرآن كريم مي فرمايد:« أَمْ تَأْمُرُهُمْ أَحْلامُهُم‏...» مفسران چنين گفته اند كه أحلام، در اين آيه يعني عقلهايشان فرمانشان مي دهد، معني "حِلم" درحقيقت علم و خِرَد نيست.ولي آنرا بعقل تفسير كرده اند زيرا حلم يكي از اسباب و لوازم عقل است. و فعل اين واژه - حَلُمَ، حَلَّمَهُ العقلُ و تَحَلَّمَ- است [ بردبار شد وعقل و خرد او را بردبار و شكيبا كرد‍]بنابر اين انسان داراي حلم كسي است كه در عين توانايي، در هيچ كاري شتاب نمي كند و در كيفر مجرمان شتاب زده نمي شود، روحي بزرگ دارد و بر خشم و احساسات خو مسلط است.چنان كه در روايت آمده شخصي از امام حسن مجتبي (علیه السّلام) سؤال كرد: حلم چيست؟ فرمودند:« الْحِلْمُ كَظْمُ الْغَيْظِ وَ مِلْكُ النَّفْسِ»: فرو بردن خشم و تسلط بر خويشتن است.(5) و بر همين اساس حضرت علي (علیه السّلام) فرمودند:« لا حِلمَ كالصَّبرِ و الصُمتِ»: هيچ حلمي مانند استقامت و سكوت نيست.(6) بنابراين استقامت و كنترل زبان، از شاخه هاي مهم حلم است، پس حلم مفهومي ضد عجز وتسليم نيز دارد.
پی نوشت:
5.بحار الانوار،ج 78، ص102
6. همان، ج 77، ص 78

وجه افتراق صبر وحلم:

تعريف صبر:

ضد صفت « جزع»، «صبر» است و آن عبارت است از ثبات نفس و اطمينان آن، و مضطرب نگشتن آن در بلايا و مصائب و مقاومت كردن با حوادث و شدائد، به نحوي كه سينه او تنگ نشود و خاطر او پريشان نگردد و گشادگي و طمأنينه كه پيش از حدوث آن واقعه است زوال نپذيرد، پس زبان خود را از شكايت نگاهدارد و اعضاي خود را از حركت ناهنجار محافظت كند و اين صبر در شدائد است كه ضد آن جزع است. از براي صبر اقسام ديگري نيز هست. مثل: صبر در مَعارِك و جنگها كه شجاعت است و صبر در حال غضب، كه حلم است. و صبر در مشقت طاعت و عبادت و صبر مقتضيات شهوت و صبر بر زهد در دنيا و غير اينها. و ازاين ظاهر مي گردد كه اكثر اخلاق، داخل صبر است و از اين رو است كه چون از حضرت رسول (صلّی اللّه علیه وآله) از ايمان سؤال كردند فرمودند: « آن صبر است» و مطلق صبر، عبارت است از مقاومت كردن نفس با هوا و هوس خود و ثبات قوه عاقله، كه باعث دين است در مقابل قوه شهويه كه باعث هوا و هوس است.(7)
پی نوشت:
7.معراج السعا ده، فصل صبر وشكيبايي ص 670

تفاوت حلم و صبر

در كتاب فروق اللغة،ابي هلال عسكري تفاوت صبر وحلم را اينگونه بيان فرموده:« بدان كه حلم، اهمال بتأخير عقاب مستحق است و حلم از جانب خداوند تعالي نسبت به گنهكاران در دنيا فعلي است مُنافي تعجيل درعقوبت از نعمت و عافيت و بدان كه حلم صحيح نيست مگر از كسي كه قادر بر عقوبت و امثال عقوبت مثلا تأديب بوسيله زدن باشد.و همچنين به كسي كه ترك ظلم مي كند حليم گفته نمي شود و تنها زماني گفته مي شود «حَلُمَ عَنهُ: از او درگذشت» كه عقابش را به تأخير اندازد و او را عفو كند و اگر چنانچه او را عقاب كند عادل باشد نه ظالم.بعضي گفته اند كه حلم ضد سَفَه است. به خاطر اينكه «سَفَه» يعني بي خردي و سبك سري و عجله و در حلم،بردباري و وقار و اهمال[مهلت دادن]مي باشد. و اما صبر: يعني حبس نفس در مصادفه با ناملايمات و صبر مرد حبس كردن نفس از اظهار جزع است، و جزع « بيان آنچه كه رسيده به آدمي از مصائب و ضررها و غم و اندوه مي باشد.و جايز نيست كه صبر به اين معنا، صفت براي خداوند تبارك وتعالي قرارگيرد؛ زيرا مصائب و ضررها به خداوند اصابت نمي كند ولي جايز است وصف حليم را به خداوند تبارك و تعالي نسبت داد».(8)در مورد خداوند در دعاي جوشن كبير مي خوانيم: « يا مَن هُوَ بمَن عَصاهُ حَليم» كه اين فراز خود به خوبي نشان دهنده تعريف مذكور درباره حلم مي باشد، و نكته اينكه اگر در جايي صفت « صبور وصّبار»(9) براي خداوند متعال آورده شده به اين معنايي كه ابي هلال فرموده نيست بلكه مد نظر آنجا غايت صبر است كه موجب عفو و حلم خدا در برابر عصيان بندگان است،يا مي توان به طور دقيقتر اين چنين گفت كه اگر كلمه حلم و صبر با هم در جايي آمدند آنگاه تفاوت بين اين دو كلمه لحاظ مي شود ولي اگر اين دو كلمه به تنهايي در كلامي ذكر شده باشند هر دو به معني حلم بكار رفته اند. وطبق قاعده « إذا اجتَمعا إفترقاء و إذا افتَرقا إجتمعا» عمل شده است. اما در ارزش صبر و اهميت آن همين بس كه مولاي متقيان علي (علیه السّلام) مي فرمايند:«بر شما باد به شكيبايي، كه شكيبايي، ايمان را چون سر است بر بدن و ايمان بدون شكيبايي چونان بدن بي سر ارزشي ندارد.»(10)
پی نوشت:
8. الفروق الغويه، فرق بين حلم وصبر، ص 200
9.دعاي جوشن كبير، فراز 57
10. نهج البلاغه، حكمت 82

تفاوت حلم وعفو

برخي متكلمان حلم را عفو دانسته و حليم را« صاحب عفو» شمرده اند و آنرا به " اِنعام" و نيز به "ترك انتقام" تفسير كرده اند. (11)امام فخر رازي با بیان نمودن وجه اشتراك حلم و عفو و نشان دادن وجه اختلاف آن دو، تفاوت حلم و عفو و فرق «حليم العَفُّوا،يعني بسيار بخشنده وبسيار عفو كننده»را باز نموده است.
الف) وجه اشتراك: حلم وعفو در امر« ترك انتقام وعقاب» مشتركند. بدين معنا « حليم و عَفُّوُ» آن كسي است كه آهنگ آن كند تا از گناهكاران سركش انتقام نگيرد و از او كِين نكشد.
ب) وجه اختلاف: حلم وعفو در امرنهان داشتن و آشكار ساختن آهنگ انتقام با يكديگر اختلاف دارند، بدين معنا كه «حليم» قصد و آهنگ خود را مبني بر ترك انتقام نهان مي دارد، اما «عَفُّو» آن را آشكار مي سازد.(12)

تفاوت حلم و رفق

در كتاب شريف بحار الانوار ذيل حديثي از پيامبر (صلّی اللّه علیه وآله) تفاوت اين دو واژه را علامه مجلسي(ره) بيان فرموده اند:
دربيان حلم و رفق،هرچند اين دو در معنا، معنايي نزديك هم دارند اما فرق كمي ميان آنهاست:حلم،ترك مكافات و جزاء از كسي است كه به تو ستم كرده يا خطايي نسبت به تو مرتكب شده و سكوت در مقابل كسي است كه به تو بد دهني وسفاهت كرده.
اما رفق،يعني لطف و شفقت و احسان به بندگان و عباد.
پی نوشت:
11.الارشاد جويني، ص 15
12.لوامع البينات، ص 241

حلم وكظم غيظ:

قال علي (علیه السّلام): « يَحتاجُ العلمُ إلي الحِلمِ و يَحتاجُ الحِلمُ إلي الكَظمِ».(13) و نيز فرمودند:« إنما الْحِلْمُ كَظْمُ الْغَيْظِ وَ مِلْكُ النَّفْسِ ‏».(14)اما در مورد جملة « كظم الغيظ» واژه "غيظ" در لغت به معني شدت خشم و حالت برافروختگي و هيجان فوق العاده روحي است كه بر اثر ناملايمات و گزندهاي روحي به انسان دست مي دهد، واژة " كظم" در لغت به معني بستن سَرِ مَشكي است كه پر ازآب شده و به طور كنايه، در مورد كساني به كار مي رود كه ازخشم و غضب پرشده اند و نزديك است كه منفجر شوند و عكس العمل تندي نشان دهند. در اين هنگام حالت خويشتن داري همچون بند محكم، سَرِ مَشك غضب را مي بندد و از طغيان آن جلو گيري مي نمايد. بنابراين كظم غيظ و فرو نشاندن خشم از روشن ترين مصداق هاي حلم است و موجب جلوگيري از طغيان خشم وتندي نابجا شده و انسان را از جوش و خروش نامعقول، زننده و گاهي خطرناك نجات مي بخشد.
مطالب ذیل برگرفته ازکتاب شریف معراج السّعاده در رابطه با کظم غیظ می باشد: بدان كه ضد غضب،« حلم » است كه عبارت است از اطمينان نفس، به حيثي كه قوه غضب به آساني او را حركت ندهد. و«كظم غيظ» كه عبارت است از فروبردن خشم و خود را در حالت غضب نگاهداشتن، اگر چه حلم نيست و ليكن آن نيز ضديّت با غضب دارد كه نمي گذارد آثار غضب ظهور نمايد. پس اين دو صفت شريفه«حلم وكظم غيظ» ضد غضبند و هر دو از اخلاق حسنه و صفات فا ضله اند. اما صفت حلم،پس آن اشرف كمالات نفسانيّه است بعد از صفت علم، بلكه علم را بدون حلم نفعي و اثري و شجرة دانايي را بي باغباني و بي بردباري ثمري نيست.و از اين رو حضرت رسول(صلّی اللّه علیه وآله) فرمودندكه: « خداوندا مرا به سبب علم، بي نيازكن و به صفت حلم، مرا زينت ده ».(15)همچنين آن حضرت (صلّی اللّه علیه وآله) در باب فضيلت علم و حلم چنين فرموده اند:« هيچ گاه چيزي به چيزي ديگر اضافه نشده كه بهتر و زيبنده تر از اضافه شدن بردباري به دانش باشد.»(16)و فرمودندكه:« خدا دوست دارد بنده حليم را و دشمن دارد فحش گوي بي مبالات را».(17)و فرمودندكه:« سه چيز است كه هر كه يكي از آنها را نداشته باشد هيچ عملي او را فايده نمي بخشد: يكي:تقوايي كه او را از معاصي باز دارد.
پی نوشت:
13.غررالحكم، ص 882، ح 10869
14.بحار الانوار، ج 77
15.ميزان الحكمه، ج 3، ص 1293، ح 4360
16.كافي، ج2، ص 112، ح 8
17.همان، ج2، ص 325 ح11(4جلدي)

. دوم: حلمي كه زبان سُفَها را از او كوتاه كند. و سيّم: خُلق نيكي كه در ميان مردم زندگاني كند.»(18)و ازهمين باب از حضرت صادق (علیه السّلام) مروي است:« بردباري كردن در برابر نادان،ياوران انسان را بر ضد او زياد مي كند.»(19) و باز حضرت رسول(ص) فرمودند:« هرگز خدا به جهالت و ناداني كسي را عزيزنكرد و هرگز با حلم وبردباري كسي را ذليل نكرد.»(20)و اما كظم غيظ،اگرچه فضيلت وشرافت آن بقدر حلم نباشد، ليكن هرگاه كسي برآن مداومت نمايد معتاد مي شود و صفت حلم از براي او به هم مي رسد. و از اين جهت حضرت پيغمبر (صلّی اللّه علیه وآله) فرمودندكه:« علم، به تعلّم هم مي رسد و حلم به تحلّم، كه كظم غيظ باشد.»(21)و نيز خداوند عظيم در كتاب كريم خود مدح فرموده است كساني را كه خشم خود را فرو مي برند:« الَّذينَ يُنْفِقُونَ فِي السَّرَّاءِ وَ الضَّرَّاءِ وَ الْكاظِمينَ الْغَيْظَ وَ الْعافينَ عَنِ النَّاسِ وَ اللَّهُ يُحِبُّ الْمُحْسِنين‏»(22)جمله " كظم غيظ" كه به معني فرو نشاندن خشم است، در اين آيه به عنوان يكي از صفات پرهيزكاران بيان شده،آنها كساني هستند كه خشم خود را فرو مي برند.همچنين از حضرت ختمي مرتبت مروي است كه:« هيچ بنده اي جرعه اي نياشاميده كه اجـر آن بيشتر باشد از جرعه غيظي(خشمي) كه از براي خدا فرو برد.»(23)
وامام باقر (علیه السّلام) فرمودندكه:« هيچ بنده اي خشم خود را فرو نبرد مگر اينكه خدا در دنيا وآخرت عزّت او را زياد مي كند.»(24) ومروي است كه « صبر كن بر دشمنانت به درستي كه كسي كه درحق تو معصيت خدا را كند هيچ مكافاتي بالاتر و بهتر از آن نيست كه تو اطاعت خدا را در حق او كني».(25) و نيز چه زيبا سروده شاعر در مورد فرو بردن خشم بوسيله حلم:
در خشم، روان خويش مي آزاري
در حـلم،وقارخود نگه مي داري
در خشم،اگر گمان نصرت داري
در حـلم، بود ثواب نيكــوكاري(26)
\پی نوشت:
18.همان، ج2، ص116، ح1
19.ميزان الحكمه، ج 3، ص1291، ح4344
20.كافي ج4، باب حلم وبرباري، ص 339- ج5 (6جلدي)
21.حليه الاولياء، ج 5، ص 174
22.آ ل عمران / 134
23.بهشت اخلاق ج 1، ص 271 به نقل از كنزالعمال ح5819
24. كافي ج2، ص 110، ح 5
25.كافي ج2، ص 101، ح3
26.گنجينه معا رف، اشعار، ص 342

حلم در قرآن مجيد:

قرآن مجيد حلم را از اوصاف حضرت حق دانسته، و از پيامبران الهي به عنوان انسانهايي حليم ياد كرده، و اين همه براي اين است كه مردم از حضرت حق و انبياءالهي درس گرفته و به نور حلم و بردباري متصف شوندكه راه نجات، همرنگي با خدا و انبياء الهي است. ضمناً مي دانيم كه حليم يكي از اسماء الهي است كه به همراه اسماء و صفات ديگر،11 بار در قرآن آمده (6 مرتبه با اسم غفور،3 مرتبه با اسم عليم،یک مرتبه با شكور و يك مرتبه با غني). اين صفت 4 مرتبه هم درباره حضرت ابراهيم و اسماعيل و شعيب در قرآن تكرار شده است. ضمناً خود واژه " حلم" در قرآن نيامده و در اغلب موارد به صورت حليم تكرار شده و در چند آيه هم « حُلُم و أحلام» كه از مشتقات ديگر آن است آمده و به معني خواب ديدن مي باشد. سوره بقره آيه 235: « وَاعْلَمُوا أَنَّ اللهَ يَعْلَمُ مَا فِي أَنْفُسِكُمْ فَاحْذَرُوهُ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللهَ غَفُورٌ حَلِيمٌ»: وبدانيد كه خداوند از نيات دروني شما آگاه است، پس از نيت هاي پليد وآلوده به خاطر خدا بپرهيزيد و آگاه باشيد كه در صورت تغيير حال و توبه، خداوند آمرزنده و بردبار و حليم و شكيبا است.

2) سوره بقره آيه 225 «لاَ يُؤَاخِدُكُمُ اللهُ بِاللَّغْوِ فِي أَيْمَانِكُمْ وَلكِن يُؤَاخِذُكُمْ بِمَا كَسَبَتْ قُلُوبُكُمْ وَاللهُ غَفُورٌ حَلِيمٌ»: خداوند از سوگندهاى لغو، شما را مؤاخذه نمى كند، ولى از آنچه در دل داريد - نيات ناپسند، حسد،كبر، عجب،ريا، حرص، طمع -شما را به مؤاخذه مى كشد، مگر آن كه توبه كنيد كه خداوند آمرزنده بردبار است.

3) سوره بقره آيه 263:« قَوْلٌ مَعْرُوفٌ وَمَغْفِرَةٌ خَيْرٌ مِن صَدَقَة يَتْبَعُهَا أَذىً وَاللهُ غَنِيٌّ حَلِيمٌ»: فقير سائل را به زبان خوش و طلب آمرزش، از پيش خود برگردانيد بهتر از اين است كه به او كمك شود ولى آن كمك همراه با آزار روحى و قلبى و يا جسمى باشد. خداوند بر عصيان و بخل مردم بى نياز و بردبار است.