سوره قصص [28]

(آيه 43)- در اينجا به دهمين صحنه يعنى آخرين بخش از آيات مربوط به داستان پر ماجراى موسى (ع) مى‏رسيم، كه سخن از نزول احكام، و تورات مى‏گويد: يعنى زمانى كه دوران «نفى طاغوت» پايان گرفته، و دوران سازندگى و اثبات آغاز مى‏شود.

نخست مى‏فرمايد: «و ما به موسى كتاب آسمانى داديم بعد از آن كه اقوام قرون نخستين را هلاك كرديم (كتابى كه) براى مردم بصيرت آفرين بود، و مايه هدايت و رحمت تا متذكر شوند» (وَ لَقَدْ آتَيْنا مُوسَى الْكِتابَ مِنْ بَعْدِ ما أَهْلَكْنَا الْقُرُونَ الْأُولى‏ بَصائِرَ لِلنَّاسِ وَ هُدىً وَ رَحْمَةً لَعَلَّهُمْ يَتَذَكَّرُونَ).

(آيه 44)- سپس به بيان اين حقيقت مى‏پردازد كه آنچه را در باره موسى و فرعون با تمام ريزه كاريهاى دقيق آن بيان كرديم، خود دليلى است بر حقانيت قرآن تو، چرا كه تو در اين صحنه‏ها هرگز حاضر نبودى و اين ماجرا را با چشم نديدى بلكه اين لطف خدا بود كه اين آيات را براى هدايت مردم بر تو نازل كرد.

مى‏گويد: «و تو در جانب غربى نبودى هنگامى كه ما فرمان نبوت را به موسى داديم، و تو از شاهدان (اين ماجراها) محسوب نمى‏شدى» (وَ ما كُنْتَ بِجانِبِ الْغَرْبِيِّ إِذْ قَضَيْنا إِلى‏ مُوسَى الْأَمْرَ وَ ما كُنْتَ مِنَ الشَّاهِدِينَ).

(آيه 45)- سپس مى‏افزايد: «ولى ما اقوامى را در اعصار مختلف خلق كرديم، و زمانهاى طولانى بر آنها گذشت» كه آثار انبيا از دلهايشان محو شد پس تو را با كتاب آسمانيت فرستاديم (وَ لكِنَّا أَنْشَأْنا قُرُوناً فَتَطاوَلَ عَلَيْهِمُ الْعُمُرُ).

«تو هرگز در ميان مردم مدين اقامت نداشتى تا (از وضع آنان آگاه باشى و) آيات ما را براى آنها [مشركان مكّه‏] بخوانى» (وَ ما كُنْتَ ثاوِياً فِي أَهْلِ مَدْيَنَ تَتْلُوا عَلَيْهِمْ آياتِنا).

«ولى ما بوديم كه تو را فرستاديم» و اين آيات را در اختيارت قرار داديم (وَ لكِنَّا كُنَّا مُرْسِلِينَ).

(آيه 46)- باز براى تأكيد همين معنى مى‏افزايد: «تو در كنار طور نبودى زمانى كه ما ندا داديم» و فرمان نبوّت را به نام موسى صادر كرديم (وَ ما كُنْتَ بِجانِبِ الطُّورِ إِذْ نادَيْنا).

«ولى اين رحمتى از سوى پروردگارت بود (كه اين اخبار را در اختيار تو نهاد) تا به وسيله آن قومى را انذار كنى كه پيش از تو هيچ انذار كننده‏اى براى آنها نيامده است شايد متذكر شوند» (وَ لكِنْ رَحْمَةً مِنْ رَبِّكَ لِتُنْذِرَ قَوْماً ما أَتاهُمْ مِنْ نَذِيرٍ مِنْ قَبْلِكَ لَعَلَّهُمْ يَتَذَكَّرُونَ).

(آيه 47)- هر روز به بهانه‏اى از حق مى‏گريزند! از آنجا كه در آيات گذشته سخن از ارسال پيامبر صلّى اللّه عليه و آله به عنوان انذار كننده و بيم دهنده بود در اين آيه به لطفى كه بر وجود پيامبر صلّى اللّه عليه و آله مترتب است اشاره كرده، مى‏گويد: «هر گاه ما (پيش از فرستادن پيامبرى) آنها را به خاطر اعمالشان مجازات مى‏كرديم، مى‏گفتند: پروردگارا! چرا رسولى براى ما نفرستادى تا آيات تو را پيروى كنيم و از مؤمنان باشيم» اگر به خاطر اين نبود مجازات آنها به جهت اعمال و كفرشان حتى نياز به ارسال پيامبر نداشت (وَ لَوْ لا أَنْ تُصِيبَهُمْ مُصِيبَةٌ بِما قَدَّمَتْ أَيْدِيهِمْ فَيَقُولُوا رَبَّنا لَوْ لا أَرْسَلْتَ إِلَيْنا رَسُولًا فَنَتَّبِعَ آياتِكَ وَ نَكُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ).

در حقيقت آيه اشاره به اين نكته است كه راه حق روشن است، و هر عقلى حاكم به بطلان شرك و بت پرستى است، و زشتى بسيارى از اعمال آنها همچون مظالم و ستمها از مستقلات حكم عقل مى‏باشد.

(آيه 48)- سپس به بهانه جوئيهاى آنها اشاره مى‏كند كه آنها بعد از ارسال رسل نيز دست از بهانه گيرى بر نداشتند، و باز به راههاى انحرافى خود ادامه دادند.

مى‏گويد: «پس هنگامى كه حق از نزد ما براى آنها آمد گفتند: چرا به اين پيامبر مثل همان چيزى كه به موسى داده شد اعطا نگرديده است»؟! (فَلَمَّا جاءَهُمُ الْحَقُّ مِنْ عِنْدِنا قالُوا لَوْ لا أُوتِيَ مِثْلَ ما أُوتِيَ مُوسى‏).

چرا عصاى موسى در دست او نيست؟ چرا يد بيضا ندارد؟ چرا دريا براى او شكافته نمى‏شود؟ چرا دشمنانش غرق نمى‏شوند؟ چرا و چرا؟! ...

قرآن به پاسخ اين بهانه جويى‏ها پرداخته، مى‏گويد: «مگر (بهانه جويانى همانند اينها) معجزاتى را كه در گذشته به موسى داده شده انكار نكردند»؟! (أَ وَ لَمْ يَكْفُرُوا بِما أُوتِيَ مُوسى‏ مِنْ قَبْلُ).

«گفتند: اين دو (موسى و هارون) دو نفر ساحرند كه دست به دست هم داده‏اند (تا ما را گمراه كنند) و گفتند: ما به هر كدام از آنها كافريم»! قالُوا سِحْرانِ تَظاهَرا وَ قالُوا إِنَّا بِكُلٍّ كافِرُونَ.

(آيه 49)- به هر حال مشركان لجوج اصرار داشتند كه چرا پيامبر اسلام صلى اللّه عليه و سلّم معجزاتى همچون موسى نداشته است؟ و از سوى ديگر نه به گفته‏ها و گواهى تورات در باره علائم پيامبر صلى اللّه عليه و سلّم اعتماد مى‏كردند، و نه به قرآن مجيد و آيات پرعظمتش.

لذا قرآن، روى سخن را به پيامبر صلى اللّه عليه و سلّم كرده، و مى‏گويد: «بگو: اگر شما راست مى‏گوييد (كه اين دو كتاب از سوى خدا نيست) كتابى روشنتر و هدايت‏بخشتر از آنها از سوى خدا بياوريد تا من از آن پيروى كنم قُلْ فَأْتُوا بِكِتابٍ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ هُوَ أَهْدى‏ مِنْهُما أَتَّبِعْهُ إِنْ كُنْتُمْ صادِقِينَ.

اگر چيزى در دست پيامبر اسلام جز اين قرآن نبود براى اثبات حقانيت دعوتش كفايت مى‏كرد، ولى آنها حق طلب نيستند بلكه مشتى بهانه‏جويانند.

(آيه 50)- سپس اضافه مى‏كند: «اگر اين پيشنهاد تو را نپذيرند بدان كه آنان از هوسهاى خود پيروى مى‏كنند»! فَإِنْ لَمْ يَسْتَجِيبُوا لَكَ فَاعْلَمْ أَنَّما يَتَّبِعُونَ أَهْواءَهُمْ.

«و آيا گمراهتر از آن كسى كه پيروى هواى نفس خويش كرده و هيچ هدايت الهى را نپذيرفته كسى پيدا مى‏شود»؟ وَ مَنْ أَضَلُّ مِمَّنِ اتَّبَعَ هَواهُ بِغَيْرِ هُدىً مِنَ اللَّهِ.

«مسلما خداوند قوم ستمگر را هدايت نمى‏كند»! إِنَّ اللَّهَ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ.

در روايات متعددى آيه فوق به كسانى تفسير شده است كه امام و رهبر الهى را نپذيرفته‏اند و تنها به آراى خويش تكيه مى‏كنند.

اين روايات در حقيقت از قبيل مصداق روشن است و به تعبير ديگر انسان نيازمند به هدايت الهى است، اين هدايت گاهى در كتاب آسمانى منعكس مى‏شود، و گاه در وجود پيامبر و سنّت او، و گاه در اوصياى معصومش، و گاه در منطق عقل و خرد.

مهم آن است كه انسان در خط هدايت الهى باشد و نه هواى نفس، تا بتواند از اين انوار هدايت بهره‏مند گردد.

آيه 51-

شأن نزول‏

: در مورد نزول اين آيه و چهار آيه بعد از آن روايات گوناگونى نقل شده كه قدر مشترك همه آنها ايمان آوردن گروهى از علماى يهود و نصارى و افراد پاكدل به آيات قرآن و پيامبر اسلام صلى اللّه عليه و سلّم است.

از جمله: از «سعيد بن جبير» نقل شده كه: اين آيات در باره هفتاد نفر از كشيشهاى مسيحى نازل شده كه «نجاشى» آنها را براى تحقيق از «حبشه» به «مكّه» فرستاد، هنگامى كه پيامبر اسلام صلى اللّه عليه و سلّم سوره يس را براى آنها تلاوت كرد اشك شوق ريختند و اسلام آوردند.

تفسير:

حق طلبان اهل كتاب به قرآن تو ايمان مى‏آورند! از آنجا كه در آيات گذشته سخن از بهانه‏هايى بود كه مشركان براى عدم تسليم در مقابل حقايق قرآن مطرح مى‏كردند، در اينجا از دلهاى آماده‏اى سخن مى‏گويد كه با شنيدن اين آيات، حق را پيدا كرده و به آن سخت وفادار ماندند، و جان و دل تسليم آن شدند، در حالى كه قلبهاى تاريك جاهلان متعصب كمترين اثرى از خود نشان نداد! مى‏فرمايد: «و ما آيات قرآن را يكى بعد از ديگرى براى آنها آورديم شايد متذكر شوند» وَ لَقَدْ وَصَّلْنا لَهُمُ الْقَوْلَ لَعَلَّهُمْ يَتَذَكَّرُونَ.

(آية 52)- ولى «كسانى كه قبلا كتاب آسمانى به آنها داده‏ايم (از يهود و نصارى) به آن [قرآن‏] ايمان مى‏آورند» الَّذِينَ آتَيْناهُمُ الْكِتابَ مِنْ قَبْلِهِ هُمْ بِهِ يُؤْمِنُونَ. چرا كه آن را هماهنگ با نشانه‏هايى مى‏بينند كه در كتب آسمانى خود يافته‏اند.

(آيه 53)- سپس مى‏افزايد: «و هنگامى كه (اين آيات) بر آنها خوانده مى‏شود مى‏گويند: به آن ايمان آورديم، اينها مسلما حق است، و از سوى پروردگار ما است، وَ إِذا يُتْلى‏ عَلَيْهِمْ قالُوا آمَنَّا بِهِ إِنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّنا.

سپس اضافه مى‏كند: نه تنها امروز تسليم سخنان پروردگاريم كه «ما پيش از اين هم مسلمان بوديم» (إِنَّا كُنَّا مِنْ قَبْلِهِ مُسْلِمِينَ).

(آيه 54)- سپس قرآن به پاداش عظيم اين گروه تقليد شكن و حق طلب پرداخته چنين مى‏گويد: «آنها كسانى هستند كه اجر و پاداششان را به خاطر صبر و شكيبائيشان دو بار دريافت مى‏دارند»! (أُولئِكَ يُؤْتَوْنَ أَجْرَهُمْ مَرَّتَيْنِ بِما صَبَرُوا).

يك بار به خاطر ايمان به كتاب آسمانى خودشان كه به راستى نسبت به آن وفادار و پايبند بودند، و يك بار هم به خاطر ايمان آوردن به پيامبر اسلام، پيامبر موعودى كه كتب پيشين از او خبر داده بود.

سپس به يك رشته از اعمال صالح آنها كه هر يك از ديگرى ارزنده‏تر است اشاره مى‏كند اين اعمال عبارتند از «دفع سيئات به وسيله حسنات» «انفاق از نعمتهاى الهى» و «بر خورد بزرگوارانه با جاهلان» كه به انضمام «صبر و شكيبايى» كه در جمله قبل آمد، چهار صفت ممتاز مى‏شود.

نخست مى‏گويد: «آنها به وسيله نيكيها، بديها را دفع مى‏كنند» (وَ يَدْرَؤُنَ بِالْحَسَنَةِ السَّيِّئَةَ).

ديگر اين كه: «از آنچه به آنان روزى داده‏ايم انفاق مى‏كنند» (وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ يُنْفِقُونَ).

نه تنها از اموال و ثروتشان كه از علم و دانش و نيروى فكرى و جسمى و وجاهت اجتماعيشان كه همه مواهب و روزيهاى الهى است در راه نيازمندان مى‏بخشد.

(آيه 55)- و بالاخره آخرين امتياز عملى آنان اين است كه: «هر گاه سخن لغو و بيهوده‏اى را بشنوند از آن روى مى‏گردانند» (وَ إِذا سَمِعُوا اللَّغْوَ أَعْرَضُوا عَنْهُ).

هرگز «لغو» را با «لغو» پاسخ نمى‏گويند، و جهل را با جهل جواب نمى‏دهند، بلكه به بيهوده گويان «مى‏گويند: اعمال ما از آن ماست و اعمال شما از آن خودتان»! (وَ قالُوا لَنا أَعْمالُنا وَ لَكُمْ أَعْمالُكُمْ).

سپس مى‏افزايد: آنها با جاهلان بيهوده گو و كسانى كه با سخنان موذيانه سعى مى‏كنند اعصاب افراد با ايمان و نيكو كار را در هم بريزند، وداع مى‏گويند و گفتارشان اين است: «سلام بر شما ما طالب جاهلان نيستيم»! (سَلامٌ عَلَيْكُمْ لا نَبْتَغِي الْجاهِلِينَ).

ما نه اهل زشت گويى و جهل و فساديم، و نه خواهان آن، ما خواهان دانشمندان روشن ضمير و علماى عامل و مؤمنان راستين هستيم.

آرى! اين بزرگوارانند كه مى‏توانند رسالت ايمان را در خود پذيرا شوند و در برابر انواع ناملايمات براى رسيدن به سر منزل ايمان مقاومت به خرج دهند.

(آيه 56)- هدايت تنها به دست خداست! اين آيه پرده از روى اين حقيقت بر مى‏دارد كه: «تو نمى‏توانى كسى را كه دوست دارى هدايت كنى، ولى خداوند هر كس را بخواهد هدايت مى‏كند، و او از هدايت يافتگان آگاهتر است» (إِنَّكَ لا تَهْدِي مَنْ أَحْبَبْتَ وَ لكِنَّ اللَّهَ يَهْدِي مَنْ يَشاءُ وَ هُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِينَ).

منظور از هدايت در اينجا «ارائه طريق» نيست، چرا كه ارائه طريق كار اصلى پيامبر صلّى اللّه عليه و آله است و بدون استثناء راه را به همه نشان مى‏دهد، بلكه منظور از هدايت در اينجا «ايصال به مطلوب» و رسانيدن به سر منزل مقصود است.

به هر حال اين آيه يك نوع دلدارى براى پيامبر صلّى اللّه عليه و آله است كه به اين واقعيت توجه كند نه اصرار بر شرك از ناحيه گروهى از بت پرستان مكّه بى‏دليل است، و نه ايمان مخلصانه مردم حبشه يا نجران و امثال سلمانها و بحيراها. و هرگز از عدم ايمان گروه اول نگرانى به خود راه ندهد.

(آيه 57)- در اين آيه سخن از كسانى مى‏گويد كه در دل به حقانيت اسلام معترف بودند ولى روى ملاحظات منافع شخصى، حاضر به قبول ايمان نبودند مى‏فرمايد: «آنها گفتند: ما اگر هدايت را همراه تو پذيرا شويم (و از آن پيروى كنيم) ما را از سر زمينمان مى‏ربايند»! (وَ قالُوا إِنْ نَتَّبِعِ الْهُدى‏ مَعَكَ نُتَخَطَّفْ مِنْ أَرْضِنا).

اين سخن را كسانى مى‏گويند كه قدرت پروردگار را ناچيز مى‏شمرند و نمى‏دانند چگونه او يارانش را يارى و دشمنانش را در هم مى‏شكند.

لذا قرآن در پاسخ آنها چنين مى‏گويد: «آيا ما حرم امنى در اختيار آنها قرار نداديم كه ثمرات هر چيزى (از هر شهر و ديارى) به سوى آن آورده مى‏شود رزقى است از جانب ما»؟! أَ وَ لَمْ نُمَكِّنْ لَهُمْ حَرَماً آمِناً يُجْبى‏ إِلَيْهِ ثَمَراتُ كُلِّ شَيْ‏ءٍ رِزْقاً مِنْ لَدُنَّا.

«ولى بيشترشان نمى‏دانند» وَ لكِنَّ أَكْثَرَهُمْ لا يَعْلَمُونَ.

خداوندى كم هسرزمين شوره‏زار و سنگلاخ بى‏آب و درختى را حرم امن قرار داد، و آن‏چنان دلها را متوجه آن ساخت كه بهترين محصولات از نقاط مختلف جهان را به سوى آن مى‏آورند، قدت خود را به‏خوبى نشان داده است.

بنابراين چگونه ممكن است خداوند بعد از اسلام شما را از آن محروم سازد، دل قوى داريد و ايمان بياوريد.

(آيه 58)- دلبستگيهاى دنيا شما را نفريبد! در آيات گذشته سخن از اين بود كه بعضى از كفّار متوسل به اين عذر مى‏شدند كه اگر ما ايمان بياوريم، عرب به ما حمله مى‏كند و ما را از سرزمينمان بيرون مى‏راند.

در اينجا دو پاسخ ديگر به آن داده شده است.

نخست مى‏فرمايد: به فرض كه شما ايمان را نپذيرفتيد ود ر سايه كفر و شرك زندگى مرفّه و مادّى پيدا كرديد، اما فراموش نكنيد: «ما بسيارى از شهرهايى را كه مست و مغرور نعمت و زندگى مرفّه بودند نابودشان كرديم» وَ كَمْ أَهْلَكْنا مِنْ قَرْيَةٍ بَطِرَتْ مَعِيشَتَها.

آرى! غرور نعمت آنها را به طغيان دعوت كرد، و طغيان سر چشمه ظلم و بيدادگرى شد، و ظلم ريشه زندگانى آنها را به آتش كشيد.

«پس اين خانه‏ها و ديار آنهاست كه بعد از آنان جز مدت قليلى كسى در آن سكونت نكرد، فَتِلْكَ مَساكِنُهُمْ لَمْ تُسْكَنْ مِنْ بَعْدِهِمْ إِلَّا قَلِيلًا.

آرى! شهرها و خانه‏هاى ويران آنها همچنان خالى و خاموش و بدون صاحب مانده است و اگر كسانى به سراغ آن آمدند افراد كم و در مدت كوتاهى بود.

«و ما وارث آنها بوديم»! وَ كُنَّا نَحْنُ الْوارِثِينَ.

جمله فوق اشاره‏اى است به مالكيت حقيقى خداوند نسبت به همه‏چيز، كه اگر مالكيت اعتبارى بعضى اشيا را موقتا به بعضى انسانها واگذار كند، چيزى نمى‏گذرد كه همه زائل مى‏گردد و او وارث همگان خواهد بود.

(آيه 59)- اين آيه در حقيقت جواب سؤال مقدرى است و آن اين كه: اگر چنين است كه خداوند طغيانگران را نابود مى‏كند، پس چرا مشركان مكّه و حجاز كه طغيانگرى را به حد اعلا رسانيده بودند و جهل و جنايتى نبود كه مرتكب نشوند با عذابش نابود نكرد.

قرآن مى‏گويد: «و پروردگار تو هرگز شهرها و آباديها را هلاك نمى‏كرد تا اين كه در كانون و مركز آنها پيامبرى بفرستد كه آيات ما را بر آنان بخواند» وَ ما كانَ رَبُّكَ مُهْلِكَ الْقُرى‏ حَتَّى يَبْعَثَ فِي أُمِّها رَسُولًا يَتْلُوا عَلَيْهِمْ آياتِنا.

آرى، تا اتمام حجت نكنيم و پيامبران را با دستورات صريح نفرستيم مجازات نخواهيم كرد.

تازه بعد از اتمام حجت مراقب اعمال آنها هستيم، اگر ظلم و ستمى از آنها سر زد و مستوجب عذاب شدند مجازاتشان مى‏كنيم «و ما هرگز شهرهاى را هلاك نمى‏كرديم مگر آن‏كه اهلش ظالم و ستمگر باشند» وَ ما كُنَّا مُهْلِكِي الْقُرى‏ إِلَّا وَ أَهْلُها ظالِمُونَ.

(آيه 60)- اين آيه پاسخ سومى است براى گفتار بهانه‏جويانى كه مى‏گفتند:

اگر ايمان بياوريم عرب بر ما هجوم مى‏كند و زندگانى ما را به هم مى‏ريزد.

قرآن مى‏گويد: آنچه به شما داده شده، متاع زندگى دنيا و زينت آن است» وَ ما أُوتِيتُمْ مِنْ شَيْ‏ءٍ فَمَتاعُ الْحَياةِ الدُّنْيا وَ زِينَتُها.

«ولى آنچه نزد خداست (از نعمتهاى بى‏پايان جهان ديگر، و مواهب معنويش در اين دنيا) بهتر و پايدارتر است» وَ ما عِنْدَ اللَّهِ خَيْرٌ وَ أَبْقى‏.

چرا كه تمام نعمتهاى مادى دنيا داراى عوارض ناگوار و مشكلات گوناگونى است و هيچ نعمت مادى خالص از ضرر و خطر يافت نمى‏شود.

به‏علاوه نعمتهايى كه در نزد خود است به خاطر جاودانگى آنها و زود گذر بودن مواهب اين دنيا قابل مقايسه با متاع دنيا نيست، بنابراين هم بهتر و هم پايدارتر است.

به اين ترتيب در يك مقايسه ساده هر انسان عاقلى مى‏فهمد كه نبايد آن را فداى اين كرد، لذا در پايان آيه مى‏فرمايد: «آيا انديشه نمى‏كنيد»؟! (أَ فَلا تَعْقِلُونَ).

(آيه 61)- در آيات گذشته سخن از كسانى بود كه به خاطر تمتع و بهره گيرى از نعمتهاى دنيا كفر را بر ايمان و شرك را بر توحيد ترجيح داده‏اند، در اينجا وضع اين گروه را در قيامت در برابر مؤمنان راستين مشخص مى‏كند.

نخست با يك مقايسه كه به صورت استفهام مطرح شده، وجدان همگان را به داورى مى‏طلبد و مى‏گويد: «آيا كسى كه به او وعده نيك داده‏ايم، و به آن خواهد رسيد همانند كسى است كه متاع زندگى دنيا به او داده‏ايم سپس روز قيامت (براى حساب و جزا) از احضار شدگان خواهد بود»؟ (أَ فَمَنْ وَعَدْناهُ وَعْداً حَسَناً فَهُوَ لاقِيهِ كَمَنْ مَتَّعْناهُ مَتاعَ الْحَياةِ الدُّنْيا ثُمَّ هُوَ يَوْمَ الْقِيامَةِ مِنَ الْمُحْضَرِينَ).

(آيه 62)- و به دنبال اين سخن، صحنه‏هاى رستاخيز را در برابر كفار مجسّم مى‏كند صحنه‏هايى كه از تصورش مو بر بدن راست مى‏شود و اندام را به لرزه در مى‏آورد.

مى‏گويد: «روزى را (به خاطر بياوريد) كه خداوند آنها را ندا مى‏دهد و مى‏گويد: كجا هستند همتايانى كه براى من مى‏پنداشتيد»؟! (وَ يَوْمَ يُنادِيهِمْ فَيَقُولُ أَيْنَ شُرَكائِيَ الَّذِينَ كُنْتُمْ تَزْعُمُونَ).

اين سؤال يك نوع سر زنش و مجازات است.

(آيه 63)- اما به جاى اين كه آنها به پاسخ پردازند معبودهايشان به سخن در مى‏آيند و از آنها اظهار تنفر و بيزارى مى‏كنند، زيرا مى‏دانيم معبودان گاه بتهاى سنگ و چوبى بودند، و گاه مقدسينى همچون فرشتگان و مسيح، و گاه جن و شياطين، در اينجا گروه سوم به سخن مى‏آيند كه سخن آنها را در اين آيه مى‏خوانيم:

«گروهى (از معبودان) كه فرمان عذاب در باره آنها مسلم شده، مى‏گويند:

پروردگارا! ما اينها [عابدان‏] را گمراه كرديم (آرى) ما آنها را گمراه كرديم همان گونه كه خودمان گمراه شديم (ولى آنها به ميل خويش به دنبال ما آمدند) ما (از آنها) به سوى تو بيزارى مى‏جوييم، آنان در حقيقت ما را نمى‏پرستيدند بلكه هواى نفس خود را پرستش مى‏كردند! (قالَ الَّذِينَ حَقَّ عَلَيْهِمُ الْقَوْلُ رَبَّنا هؤُلاءِ الَّذِينَ أَغْوَيْنا أَغْوَيْناهُمْ كَما غَوَيْنا تَبَرَّأْنا إِلَيْكَ ما كانُوا إِيَّانا يَعْبُدُونَ).