سوره قصص [28]

(آيه 82)- اين آيه دگرگونى عجيب تماشاچيان ديروز را كه از مشاهده جاه و جلال قارون به وجد و سرور آمده بودند منعكس مى‏كند كه به راستى عجيب و آموزنده است، مى‏گويد: «و آنها كه ديروز آرزو داشتند كه به جاى او باشند (آنگاه كه صحنه فرو رفتن او و ثروتش را به قعر زمين ديدند) مى‏گفتند: واى بر ما! گويى خدا روزى را بر هر كس از بندگانش بخواهد گسترش مى‏دهد و بر هر كس بخواهد تنگ مى‏گيرد» و كليد آن تنها در دست اوست (وَ أَصْبَحَ الَّذِينَ تَمَنَّوْا مَكانَهُ بِالْأَمْسِ يَقُولُونَ وَيْكَأَنَّ اللَّهَ يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ يَشاءُ مِنْ عِبادِهِ وَ يَقْدِرُ).

لذا در مقام شكر اين نعمت بر آمدند و گفتند: «اگر خداوند بر ما منت نگذارده بود، ما را هم به قعر زمين فرو مى‏برد»! (لَوْ لا أَنْ مَنَّ اللَّهُ عَلَيْنا لَخَسَفَ بِنا).

«اى واى! مثل اين كه كافران هرگز رستگار نمى‏شوند» (وَيْكَأَنَّهُ لا يُفْلِحُ الْكافِرُونَ). الان حقيقت را با چشم خود مى‏بينيم، و نتيجه غرور و غفلت و سر انجام كفر و شهوت را.

(آيه 83)- نتيجه سلطه جويى و فساد در ارض: بعد از ذكر ماجراى تكان دهنده ثروتمند جنايتكار يعنى قارون، در اين آيه بيانى آمده است كه در حقيقت يك نتيجه گيرى كلى از اين ماجراست، مى‏فرمايد: آرى «اين سراى آخرت را (تنها) براى كسانى قرار مى‏دهيم كه اراده برترى جويى در زمين و فساد را ندارند» (تِلْكَ الدَّارُ الْآخِرَةُ نَجْعَلُها لِلَّذِينَ لا يُرِيدُونَ عُلُوًّا فِي الْأَرْضِ وَ لا فَساداً).

آنچه سبب محروميت انسان از مواهب سراى آخرت مى‏شود در حقيقت همين دو است «برترى جويى» (استكبار) و «فساد در زمين» كه همه گناهان در آن جمع است.

لذا قرآن در پايان آيه مى‏فرمايد: «و عاقبت نيك براى پرهيز كاران است» (وَ الْعاقِبَةُ لِلْمُتَّقِينَ).

«عاقبت» به مفهوم وسيع كلمه، سر انجام نيك، پيروزى در اين جهان، بهشت و نعمتهايش در جهان ديگر است.

(آيه 84)- بعد از ذكر اين واقعيت كه سراى آخرت و نعمتهايش از آن سلطه جويان و مستكبران نيست بلكه مخصوص پرهيز كاران متواضع و حق طلب است، در اين آيه به بيان يك قانون كلى- كه آميزه‏اى است از «عدالت» و «تفضل» در مورد پاداش و كيفر- پرداخته، مى‏گويد: «كسى كه كار نيكى انجام دهد براى او پاداشى بهتر از آن است» (مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ خَيْرٌ مِنْها).

اين همان مرحله «تفضل» الهى در باره نيكو كاران است يعنى خداوند همچون مردم تنگ چشم نيست كه به هنگام رعايت عدالت، سعى مى‏كنند مزد و پاداش درست به اندازه عمل باشد او گاهى چندين برابر از لطف بى‏كرانش پاداش عمل را مى‏دهد و حد اقل آن ده برابر است.

سپس به ذكر مجازات بد كاران پرداخته، مى‏گويد: «و به كسانى كه كارهاى بد انجام دهند، مجازات بد كاران جز (به مقدار) اعمالشان نخواهد بود» (وَ مَنْ جاءَ بِالسَّيِّئَةِ فَلا يُجْزَى الَّذِينَ عَمِلُوا السَّيِّئاتِ إِلَّا ما كانُوا يَعْمَلُونَ).

و اين مرحله «عدل» پروردگار است، چرا كه ذره‏اى بيش از آنچه انجام داده‏اند كيفر نمى‏شوند.

(آيه 85)- شأن نزول: هنگامى كه پيامبر صلّى اللّه عليه و آله به قصد هجرت از «مكّه» به سوى مدينه مى‏آمد به سر زمين «جحفه» كه رسيد، به ياد موطنش «مكّه» افتاد، آثار اين شوق كه با تأثر و اندوه آميخته بود در چهره مباركش نمايان گشت.

در اينجا پيك وحى خدا جبرئيل نازل شد و پرسيد آيا به راستى به شهر و زادگاهت اشتياق دارى؟

پيامبر فرمود: آرى! جبرئيل عرض كرد: خداوند اين پيام را براى تو فرستاده: «إِنَّ الَّذِي فَرَضَ عَلَيْكَ الْقُرْآنَ لَرادُّكَ إِلى‏ مَعادٍ) آن كس كه اين قرآن را بر تو فرض كرده است تو را به سر زمين اصليت باز مى‏گرداند.» و مى‏دانيم اين وعده بزرگ سر انجام تحقق يافت.

بنا بر اين آيه فوق يكى از پيشگوئيهاى اعجازآميز قرآن است كه چنين خبرى را بطور قطع و بدون هيچ قيد و شرط بيان كرده و بعد از مدت كوتاهى تحقق يافت.

تفسير: وعده بازگشت به حرم امن خدا- در شأن نزول آمد كه اين آيه طبق مشهور در سر زمين «جحفه» در مسير پيامبر صلّى اللّه عليه و آله به سوى مدينه نازل شد، او مى‏خواهد به «يثرب» برود و آن را «مدينة الرسول» كند، اما با اين حال عشق و دلبستگى او به مكه سخت او را آزار مى‏دهد.

اينجاست كه نور وحى به قلب پاكش مى‏تابد و بشارت بازگشت به سر زمين مألوف را به او مى‏دهد، و مى‏گويد: «همان كسى كه قرآن را بر تو فرض كرد تو را به جايگاه و زادگاهت باز مى‏گرداند» (إِنَّ الَّذِي فَرَضَ عَلَيْكَ الْقُرْآنَ لَرادُّكَ إِلى‏ مَعادٍ).

غم مخور همان خدايى كه موسى را در طفوليت به مادرش باز گرداند، همان خدايى كه او را بعد از يك غيبت ده ساله از مصر به زادگاه اصليش باز گردانيد، همان خدا تو را با قدرت و قوت تمام به مكه باز مى‏گرداند، و چراغ توحيد را با دست تو در اين سرزمين مقدس بر مى‏افروزد.

سپس مى‏افزايد در برابر خيره سرى مخالفان سر سخت «بگو: پروردگار من از همه بهتر مى‏داند چه كسى هدايت را (از سوى او) آورده، و چه كسى در ضلال مبين است» (قُلْ رَبِّي أَعْلَمُ مَنْ جاءَ بِالْهُدى‏ وَ مَنْ هُوَ فِي ضَلالٍ مُبِينٍ).

راه هدايت روشن است و گمراهى آنها آشكار، آنها بيهوده خود را خسته مى‏كنند، خدا به خوبى مى‏داند و دلهاى حق طلب نيز از اين واقعيت آگاه است.

(آيه 86)- اين آيه به يكى ديگر از بزرگترين نعمتهاى پروردگار به پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله پرداخته، و مى‏گويد: «تو هرگز اين اميد را نداشتى كه اين كتاب (بزرگ آسمانى) به تو القاء گردد، لكن رحمت پروردگار تو چنين ايجاب كرد» (وَ ما كُنْتَ تَرْجُوا أَنْ يُلْقى‏ إِلَيْكَ الْكِتابُ إِلَّا رَحْمَةً مِنْ رَبِّكَ).

سپس مى‏افزايد: اكنون به شكرانه اين نعمت بزرگ «هرگز از كافران پشتيبانى مكن» (فَلا تَكُونَنَّ ظَهِيراً لِلْكافِرِينَ).

(آيه 87)- دو آيه پايان اين سوره تأكيدى است بر مسأله توحيد با تعبيرها و استدلالات گوناگون، توحيدى كه خمير مايه تمام مسائل دينى است.

در اين دو آيه چهار دستور به پيامبر صلّى اللّه عليه و آله داده شده و چهار توصيف از پروردگار به عمل آمده است، و مجموع بحثهايى را كه در آيات اين سوره آمده تكميل مى‏كند.

نخست مى‏گويد: «نبايد (كفار) تو را از آيات خداوند بعد از آن كه بر تو نازل شد باز دارند» (وَ لا يَصُدُّنَّكَ عَنْ آياتِ اللَّهِ بَعْدَ إِذْ أُنْزِلَتْ إِلَيْكَ).

گر چه نهى متوجه كفار است، اما مفهومش عدم تسليم پيامبر صلّى اللّه عليه و آله در برابر كار شكنيها و توطئه‏هاى آنهاست.

و به اين ترتيب به پيامبر صلّى اللّه عليه و آله دستور مى‏دهد هنگامى كه آيات الهى نازل شد بايد با قاطعيت روى آن بايستى و به سوى مقصد با قدمهاى محكم پيش بروى كه خدا همراه تو و پشتيبان تو است.

به دنبال اين دستور كه جنبه نفى داشت، دستور دوم را كه جنبه اثبات دارد صادر كرده، و مى‏گويد «و به سوى پروردگارت دعوت كن» (وَ ادْعُ إِلى‏ رَبِّكَ).

خداوندى كه مالك تو و صاحب اختيار توست، و مربى و پرورش دهنده تو مى‏باشد.

سومين دستور بعد از دعوت به سوى اللّه، نفى هر گونه شرك و بت پرستى است، مى‏گويد: «و قطعا از مشركان مباش» (وَ لا تَكُونَنَّ مِنَ الْمُشْرِكِينَ).

كه راه توحيد آشكار است و نورانى، و رهروان آن بر صراط مستقيمند.

(آيه 88)- بالاخره چهارمين دستور، تأكيد مجددى است بر نفى هر گونه شرك، مى‏فرمايد: «و هيچ معبود ديگرى را با خدا مخوان» (وَ لا تَدْعُ مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ).

اين دستورهاى پى در پى كه هر كدام ديگرى را تأكيد مى‏كند، اهميت مسأله توحيد را در برنامه‏هاى اسلامى روشن مى‏سازد.

به دنبال اين دستورات چهارگانه، توصيفهاى چهار گانه‏اى از خدا مى‏كند، كه آنها نيز تأكيد پى در پى در مسأله توحيد است.

نخست مى‏گويد: «هيچ معبودى جز او نيست» (لا إِلهَ إِلَّا هُوَ).

«همه چيز جز ذات پاك او فانى و نابود مى‏شود» (كُلُّ شَيْ‏ءٍ هالِكٌ إِلَّا وَجْهَهُ).

و هنگامى كه دانستيم تنها چيزى كه در اين عالم باقى مى‏ماند ذات پاك خداست روشن مى‏شود هر چيز به نحوى با ذات پاك او پيوند و ارتباط داشته باشد از آن نظر فنا و هلاك براى او نيست.

«حكم و حاكميت (در جهان تكوين و تشريع) مخصوص ذات پاك اوست» (لَهُ الْحُكْمُ).

«و همه به سوى او باز گردانده مى‏شويد» (وَ إِلَيْهِ تُرْجَعُونَ).

توصيفهاى سه گانه اخير مى‏تواند دليلى بر اثبات توحيد و ترك هر گونه بت پرستى باشد كه در توصيف اول آمده است.

«پايان سوره قصص»