موضوع: سوره احزاب [33]

تفسير:
باز روى سخن در اين آيه به مؤمنان است و بخشى ديگر از احكام اسلام مخصوصا آنچه مربوط به آداب معاشرت با پيامبر صلّى اللّه عليه و آله و خانواده نبوت بوده است ضمن جمله‏هاى كوتاه و گويا و صريح بيان مى‏كند.

نخست مى‏گويد: «اى كسانى كه ايمان آورده‏ايد! هرگز در اتاقهاى پيامبر سر زده داخل نشويد، مگر اين كه براى صرف غذا به شما اجازه داده شود، (آن هم مشروط به اين كه به موقع وارد شويد) نه اين كه از مدتى قبل بياييد و در انتظار وقت غذا بنشينيد» (يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تَدْخُلُوا بُيُوتَ النَّبِيِّ إِلَّا أَنْ يُؤْذَنَ لَكُمْ إِلى‏ طَعامٍ غَيْرَ ناظِرِينَ إِناهُ).

مسلما اين حكم اختصاص به پيامبر ندارد، در هيچ مورد بدون اجازه نبايد وارد خانه كسى شد. به علاوه به هنگامى كه دعوت به طعام مى‏شوند بايد وقت شناس باشند و مزاحمت بى‏موقع براى صاحب خانه فراهم نكنند.

سپس به دومين حكم پرداخته، مى‏گويد: «ولى هنگامى كه دعوت شديد وارد شويد، و هنگامى كه غذا خورديد پراكنده شويد» (وَ لكِنْ إِذا دُعِيتُمْ فَادْخُلُوا فَإِذا طَعِمْتُمْ فَانْتَشِرُوا).

در سومين حكم مى‏فرمايد: پس از صرف غذا «مجلس انس و گفتگو (در خانه پيامبر و هيچ ميزبان ديگرى) تشكيل ندهيد» (وَ لا مُسْتَأْنِسِينَ لِحَدِيثٍ).

البته ممكن است ميزبان خواهان چنين مجلس انسى باشد در اين صورت مستثناست.

سپس علت اين حكم را چنين بيان مى‏كند: «اين كار پيامبر را آزار مى‏داد، اما او از شما شرم مى‏كرد، ولى خداوند از بيان حق شرم نمى‏كند و ابا ندارد» (إِنَّ ذلِكُمْ كانَ يُؤْذِي النَّبِيَّ فَيَسْتَحْيِي مِنْكُمْ وَ اللَّهُ لا يَسْتَحْيِي مِنَ الْحَقِّ).

البته پيامبر خدا نيز از بيان حق در مواردى كه جنبه شخصى و خصوصى نداشت هيچ ابا نمى‏كرد ولى بيان حق اشخاص از ناحيه خودشان زيبا نيست اما از ناحيه كسان ديگر جالب و زيباست.

سپس چهارمين حكم را در زمينه «حجاب» چنين بيان مى‏دارد: «و هنگامى كه چيزى از متاع و وسائل زندگى از همسران پيامبر صلّى اللّه عليه و آله بخواهيد از پشت حجاب (پرده) بخواهيد» (وَ إِذا سَأَلْتُمُوهُنَّ مَتاعاً فَسْئَلُوهُنَّ مِنْ وَراءِ حِجابٍ).

روشن است قرار گرفتن همسران پيامبر در معرض ديد مردم (هر چند با حجاب اسلامى باشد) كار خوبى نبود لذا دستور داده شده كه از پشت پرده يا پشت در بگيرند.

قرآن بعد از اين دستور فلسفه آن را چنين بيان مى‏فرمايد: «اين براى پاكى دلهاى شما و آنان بهتر است» (ذلِكُمْ أَطْهَرُ لِقُلُوبِكُمْ وَ قُلُوبِهِنَّ).

پنجمين حكم را به اين صورت بيان مى‏فرمايد: «شما حق نداريد رسول خدا را آزار دهيد» (وَ ما كانَ لَكُمْ أَنْ تُؤْذُوا رَسُولَ اللَّهِ).

گرچه عمل ايذائى در خود اين آيه منعكس است ولى مفهوم آيه عام است و هر گونه اذيت و آزار را شامل مى‏شود.

سر انجام ششمين و آخرين حكم را در زمينه حرمت ازدواج با همسران پيامبر بعد از او چنين بيان مى‏كند: «شما هرگز حق نداريد كه همسران او را بعد از او به همسرى خويش در آوريد كه اين كار در نزد خدا عظيم است» (وَ لا أَنْ تَنْكِحُوا أَزْواجَهُ مِنْ بَعْدِهِ أَبَداً إِنَّ ذلِكُمْ كانَ عِنْدَ اللَّهِ عَظِيماً).

(آيه 54)- اين آيه به مردم شديدا هشدار داده، مى‏گويد: «اگر چيزى را آشكار كنيد يا پنهان داريد خداوند از همه امور آگاه است» (إِنْ تُبْدُوا شَيْئاً أَوْ تُخْفُوهُ فَإِنَّ اللَّهَ كانَ بِكُلِّ شَيْ‏ءٍ عَلِيماً).

گمان نكنيد خدا از برنامه‏هاى ايذائى شما نسبت به پيامبرش با خبر نيست، چه آنها كه بر زبان جارى كردند و چه آنها كه در دل تصميم داشتند همه را به خوبى مى‏داند، و با هر كس متناسب كار و نيّتش رفتار مى‏كند.

(آيه 55)-
شأن نزول:
بعد از نزول آيه حجاب (آيه گذشته) پدران و فرزندان و بستگان همسران پيامبر صلّى اللّه عليه و آله خدمتش عرض كردند: اى رسول خدا! ما نيز با آنها از پشت پرده سخن گوييم؟
آيه نازل شد و به آنها پاسخ گفت كه اين حكم شامل شما نمى‏شود.

تفسير:
مواردى كه از قانون حجاب مستثنا است از آنجا كه در آيه گذشته حكم مطلقى در باره حجاب در مورد همسران پيامبر صلّى اللّه عليه و آله آمده بود و اطلاق اين حكم اين توهّم را به وجود مى‏آورد كه محارم آنها نيز موظف به اجراى آن هستند و تنها از پشت پرده بايد با آنها تماس بگيرند، آيه نازل شد و حكم اين مسأله را شرح داد.

مى‏فرمايد: «بر آنان [همسران پيامبر] گناهى نيست كه با پدران، فرزندان، برادران، فرزندان برادران، فرزندان خواهران خود، و زنان مسلمان، و بردگان خود» بدون حجاب تماس داشته باشد (لا جُناحَ عَلَيْهِنَّ فِي آبائِهِنَّ وَ لا أَبْنائِهِنَّ وَ لا إِخْوانِهِنَّ وَ لا أَبْناءِ إِخْوانِهِنَّ وَ لا أَبْناءِ أَخَواتِهِنَّ وَ لا نِسائِهِنَّ وَ لا ما مَلَكَتْ أَيْمانُهُنَّ).

و به تعبير ديگر محارم آنها كه منحصر در اين شش گروهند مستثنا مى‏باشند.

و در پايان آيه همسران پيامبر صلّى اللّه عليه و آله را مخاطب ساخته، مى‏گويد: «تقوا را پيشه كنيد كه خداوند بر هر چيزى آگاه است» و هيچ چيز بر او مخفى و پنهان نيست (وَ اتَّقِينَ اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ كانَ عَلى‏ كُلِّ شَيْ‏ءٍ شَهِيداً).

چه اين كه حجاب و پرده، و مانند اينها همه وسائلى براى حفظ از گناه بيش نيست، ريشه اصلى همان تقواست كه اگر نباشد حتى اين وسائل نيز سودى نخواهد بخشيد.

(آيه 56)- سلام و درود بر پيامبر صلّى اللّه عليه و آله: به دنبال بحثهايى كه در آيات گذشته پيرامون حفظ حرمت پيامبر صلّى اللّه عليه و آله و عدم ايذاء او آمده در اينجا نخست سخن از علاقه خاص خداوند و فرشتگان نسبت به پيامبر صلّى اللّه عليه و آله مى‏گويد، و بعد در اين زمينه دستور به مؤمنان مى‏دهد، و سپس عواقب دردناك و شوم آزار دهندگان پيامبر صلّى اللّه عليه و آله را مطرح مى‏سازد و در آخرين مرحله گناه بزرگ كسانى را كه از طريق تهمت مؤمنان را ايذاء كنند بازگو مى‏كند.

نخست مى‏فرمايد: «خداوند و فرشتگان بر پيامبر رحمت و درود مى‏فرستند» (إِنَّ اللَّهَ وَ مَلائِكَتَهُ يُصَلُّونَ عَلَى النَّبِيِّ).

مقام پيامبر صلّى اللّه عليه و آله آن قدر والاست كه آفريدگار عالم هستى و تمام فرشتگانى كه تدبير اين جهان به فرمان حق بر عهده آنها گذارده شده است بر او درود مى‏فرستند، اكنون كه چنين است شما نيز با اين پيام جهان هستى هماهنگ شويد، «اى كسانى كه ايمان آورده‏ايد! بر او درود بفرستيد و سلام بگوييد و در برابر فرمان او تسليم باشيد» (يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَيْهِ وَ سَلِّمُوا تَسْلِيماً).

او يك گوهر گرانقدر عالم آفرينش است، و اگر به لطف الهى در دسترس شما قرار گرفته مبادا ارزانش بشمريد، مبادا ارج و مقام او را در پيشگاه پروردگار و در نزد فرشتگان همه آسمانها فراموش كنيد.

قابل توجه اين كه در باره كيفيت صلوات بر پيامبر صلّى اللّه عليه و آله در روايات بى‏شمارى كه از طرق اهل سنت و اهل بيت رسيده صريحا آمده است كه «آل محمّد» را به هنگام صلوات بر «محمّد» بيفزاييد.

به اين صورت: «اللّهمّ صلّ على محمّد و آل محمّد».

(آيه 57)- اين آيه در حقيقت نقطه مقابل آيه گذشته را بيان مى‏كند، مى‏گويد: «كسانى كه خدا و پيامبرش را ايذاء مى‏كنند خداوند آنها را در دنيا و آخرت از رحمت خود دور مى‏سازد و براى آنان عذاب خوار كننده‏اى آماده كرده است» (إِنَّ الَّذِينَ يُؤْذُونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ لَعَنَهُمُ اللَّهُ فِي الدُّنْيا وَ الْآخِرَةِ وَ أَعَدَّ لَهُمْ عَذاباً مُهِيناً).

منظور از «ايذاء پروردگار» همان كفر و الحاد است كه خدا را به خشم مى‏آورد و اما ايذاء پيامبر اسلام صلّى اللّه عليه و آله مفهوم وسيعى دارد، و هر گونه كارى كه او را آزار دهد شامل مى‏شود.

حتى از رواياتى كه در ذيل آيه وارد شده چنين استفاده مى‏شود كه آزار خاندان پيامبر صلّى اللّه عليه و آله مخصوصا على عليه السّلام و دخترش فاطمه زهرا عليها السّلام نيز مشمول همين آيه بوده است.

رسول خدا فرمود: «فاطمه پاره‏اى از تن من است هر چه او را آزار دهد مرا مى‏آزارد».
شبيه همين معنى در باره على عليه السّلام نيز از پيامبر گرامى اسلام صلّى اللّه عليه و آله نقل شده است.

(آيه 58)- اين آيه از ايذاء مؤمنان سخن مى‏گويد و براى آن بعد از ايذاء خدا و پيامبر صلّى اللّه عليه و آله اهميت فوق العاده‏اى قائل مى‏شود، مى‏فرمايد: «و كسانى كه مردان و زنان با ايمان را به خاطر كارى كه انجام نداده‏اند آزار مى‏دهند، متحمل بهتان و گناه آشكارى شده‏اند» (وَ الَّذِينَ يُؤْذُونَ الْمُؤْمِنِينَ وَ الْمُؤْمِناتِ بِغَيْرِ مَا اكْتَسَبُوا فَقَدِ احْتَمَلُوا بُهْتاناً وَ إِثْماً مُبِيناً).

چرا كه مؤمن از طريق ايمان پيوندى با خدا و پيامبرش دارد، و به همين دليل در اينجا در رديف خدا و پيامبرش قرار گرفته است.

در حديثى كه «امام على بن موسى الرضا» از جدش پيامبر نقل كرده چنين آمده است: «كسى كه مرد يا زن مسلمانى را بهتان زند يا در باره او سخنى بگويد كه در او نيست خداوند او را در قيامت روى تلى از آتش قرار مى‏دهد تا از عهده آنچه گفته بر آيد»!

(آيه 59)-
شأن نزول:
آن ايام زنان مسلمان به مسجد مى‏رفتند و پشت سر پيامبر صلّى اللّه عليه و آله نماز مى‏گذاردند، هنگام شب موقعى كه براى نماز مغرب و عشاء مى‏رفتند بعضى از جوانان هرزه و اوباش بر سر راه آنها مى‏نشستند و با مزاح و سخنان ناروا آنها را آزار مى‏دادند و مزاحم آنان مى‏شدند.

آيه نازل شد و به آنها دستور داد حجاب خود را بطور كامل رعايت كنند تا به خوبى شناخته شوند و كسى بهانه مزاحمت پيدا نكند.

تفسير:
اخطار شديد به مزاحمان و شايعه پراكنان! به دنبال نهى از ايذاء رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و مؤمنان در آيات گذشته، در اينجا روى يكى از موارد ايذاء تكيه كرده و براى پيشگيرى از آن از دو طريق اقدام مى‏كند.

در قسمت اول مى‏گويد: «اى پيامبر! به همسران و دخترانت و زنان مؤمنين بگو: جلبابها [روسرى‏هاى بلند] خود را بر خويش فرو افكنند اين كار براى اين كه شناخته شوند و مورد آزار قرار نگيرند بهتر است» و اگر تاكنون خطا و كوتاهى از آنها سر زده توبه كنند (يا أَيُّهَا النَّبِيُّ قُلْ لِأَزْواجِكَ وَ بَناتِكَ وَ نِساءِ الْمُؤْمِنِينَ يُدْنِينَ عَلَيْهِنَّ مِنْ جَلَابِيبِهِنَّ ذلِكَ أَدْنى‏ أَنْ يُعْرَفْنَ فَلا يُؤْذَيْنَ).

هدف اين است كه زنان مسلمان در پوشيدن حجاب سهل‏انگار و بى‏اعتنا نباشند مثل بعضى از زنان بى‏بندوبار كه در عين داشتن حجاب آن چنان بى‏پروا و لاابالى هستند كه غالبا قسمتهايى از بدنهاى آنان نمايان است و همين معنى توجه افراد هرزه را به آنها جلب مى‏كند.

و از آنجا كه نزول اين حكم، جمعى از زنان با ايمان را نسبت به گذشته پريشان مى‏ساخت، در پايان آيه مى‏افزايد: «خداوند همواره آمرزنده و مهربان است» (وَ كانَ اللَّهُ غَفُوراً رَحِيماً).

هر گاه از شما تاكنون در اين امر كوتاهى شده چون بر اثر جهل و نادانى بوده است خداوند شما را خواهد بخشيد، توبه كنيد و به سوى او باز گرديد، و وظيفه عفت و پوشش را به خوبى انجام دهيد.

(آيه 60)-
شأن نزول:
گروهى از منافقين در مدينه بودند و انواع شايعات را پيرامون پيامبر صلّى اللّه عليه و آله به هنگامى كه به بعضى از غزوات مى‏رفت در ميان مردم منتشر مى‏ساختند، گاه مى‏گفتند: پيامبر كشته شده، و گاه مى‏گفتند: اسير شده، مسلمانانى كه توانايى جنگ را نداشتند و در مدينه مانده بودند سخت ناراحت مى‏شدند، شكايت نزد پيامبر صلّى اللّه عليه و آله آوردند.

آيه نازل شد و سخت اين شايعه پراكنان را تهديد كرد.

تفسير:
به دنبال دستورى كه در آيه پيش به زنان با ايمان داده شد به بعد ديگر اين مسأله يعنى فعاليتهاى موذيانه اراذل و اوباش پرداخته، مى‏گويد: «اگر منافقان و كسانى كه در قلبشان بيمارى است و نيز كسانى كه اخبار دروغ در مدينه پخش مى‏كنند دست از كارشان بر ندارند ما تو را بر ضد آنان مى‏شورانيم (و با يك حمله عمومى تو را بر آنها مسلّط خواهيم ساخت) سپس جز مدت كوتاهى نمى‏توانند در كنار تو در اين شهر بمانند»! (لَئِنْ لَمْ يَنْتَهِ الْمُنافِقُونَ وَ الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ وَ الْمُرْجِفُونَ فِي الْمَدِينَةِ لَنُغْرِيَنَّكَ بِهِمْ ثُمَّ لا يُجاوِرُونَكَ فِيها إِلَّا قَلِيلًا).

(آيه 61)- و هنگامى كه از اين شهر رانده شدند و از تحت حمايت حكومت اسلامى طرد گشتند «از همه جا طرد مى‏شوند، و هر جا يافته شوند گرفته خواهند شد و به سختى به قتل خواهند رسيد»! (مَلْعُونِينَ أَيْنَما ثُقِفُوا أُخِذُوا وَ قُتِّلُوا تَقْتِيلًا).

اشاره به اين كه بعد از اين حمله عمومى در هيچ جا در امان نخواهند بود، و آنها را با دقت جستجو و پيدا مى‏كنند و به ديار عدم فرستاده مى‏شوند.

(آيه 62)- سپس در اين آيه مى‏افزايد: اين دستور تازه‏اى نيست، «اين سنتى است الهى و هميشگى كه در اقوام پيشين بوده است» كه هر گاه گروههاى خرابكار بى‏شرمى و توطئه را از حد بگذرانند فرمان حمله عمومى به آنها صادر مى‏شود (سُنَّةَ اللَّهِ فِي الَّذِينَ خَلَوْا مِنْ قَبْلُ).

و چون اين حكم يك سنت الهى است هرگز دگرگون نخواهد شد چرا كه «براى سنت خداوند تبديل و تغييرى نمى‏يابى» (وَ لَنْ تَجِدَ لِسُنَّةِ اللَّهِ تَبْدِيلًا).

اين تعبير در حقيقت جدى بودن اين تهديد را مشخص مى‏كند كه بدانند مطلب كاملا قطعى و ريشه‏دار است و تغيير و تبديل در آن راه ندارد، يا بايد به اعمال ننگين خود پايان دهند و يا در انتظار چنين سر نوشت دردناكى باشند.

اين حكم مانند ساير احكام اسلامى اختصاص به زمان و مكان و اشخاصى ندارد.

اگر به راستى سمپاشى و توطئه از حد بگذرد و به صورت يك جريان در آيد، و جامعه اسلامى را با خطرات جدى رو برو سازد حكومت اسلامى مى‏تواند دستور آيات فوق را كه به پيامبر صلّى اللّه عليه و آله داده شده است به اجرا در آورد، و مردم را براى در هم كوبيدن ريشه‏هاى فساد بسيج كند؟!
(آيه 63)- مى‏پرسند: قيامت كى بر پا مى‏شود؟ آيات گذشته سخن از توطئه‏هاى منافقان و اشرار مى‏گفت، در اينجا به يكى ديگر از برنامه‏هاى مخرب آنها اشاره شده است كه گاه به عنوان استهزاء و يا به منظور ايجاد شك و ترديد در قلوب ساده دلان اين سؤال را مطرح مى‏كردند كه قيامت با آن همه اوصافى كه محمّد از آن خبر مى‏دهد كى بر پا مى‏شود؟

مى‏فرمايد: «مردم از تو پيرامون زمان قيام قيامت سؤال مى‏كنند» (يَسْئَلُكَ النَّاسُ عَنِ السَّاعَةِ).

سپس به آنها چنين پاسخ مى‏گويد: «بگو: (اى پيامبر!) آگاهى بر اين موضوع تنها نزد خداست» و هيچ كس جز او از اين موضوع آگاه نيست (قُلْ إِنَّما عِلْمُها عِنْدَ اللَّهِ). حتى پيامبران مرسل و فرشتگان مقرب نيز از آن بى‏خبرند.

و به دنبال آن مى‏افزايد: «چه مى‏دانى؟ شايد قيام قيامت نزديك باشد» (وَ ما يُدْرِيكَ لَعَلَّ السَّاعَةَ تَكُونُ قَرِيباً).

(آيه 64)- سپس به تهديد كافران و گوشه‏اى از مجازات دردناك آنها پرداخته، مى‏فرمايد: «خداوند كافران را از رحمت خود دور ساخته و براى آنان آتش سوزاننده‏اى فراهم كرده است» (إِنَّ اللَّهَ لَعَنَ الْكافِرِينَ وَ أَعَدَّ لَهُمْ سَعِيراً).

(آيه 65)- «آنها جاودانه در اين آتش سوزان خواهند ماند و سر پرست و ياورى نخواهند يافت» (خالِدِينَ فِيها أَبَداً لا يَجِدُونَ وَلِيًّا وَ لا نَصِيراً).

تفاوت ميان «ولىّ» و «نصير» در اينجاست كه «ولىّ» انجام تمام كار را بر عهده مى‏گيرد ولى «نصير» كسى است كه انسان را كمك مى‏دهد تا به مقصود خود برسد، اما اين كافران در قيامت نه وليى دارند و نه نصيرى.
(آيه 66)- سپس قسمت ديگرى از عذاب دردناك آنها را در قيامت بيان كرده، مى‏فرمايد: «روزى را به خاطر بياور كه صورتهاى آنها در آتش دوزخ دگرگون مى‏شود» (يَوْمَ تُقَلَّبُ وُجُوهُهُمْ فِي النَّارِ).

اين دگرگونى يا از نظر رنگ چهره‏هاست كه گاه سرخ و كبود مى‏شود و گاه زرد و پژمرده، و يا از نظر قرار گرفتن بر شعله‏هاى آتش است كه گاه اين سمت صورت آنها بر آتش قرار مى‏گيرد، و گاه سمت ديگر (نعوذ باللّه).

اينجاست كه فريادهاى حسرت بارشان بلند مى‏شود و «مى‏گويند: اى كاش ما خدا و پيامبرش را اطاعت كرده بوديم» (يَقُولُونَ يا لَيْتَنا أَطَعْنَا اللَّهَ وَ أَطَعْنَا الرَّسُولَا).

كه اگر اطاعت مى‏كرديم چنين سر نوشت دردناكى در انتظار ما نبود.

(آيه 67)- «و مى‏گويند: پروردگارا! ما از رؤسا و بزرگترهاى خود اطاعت كرديم پس آنها ما را گمراه ساختند» (وَ قالُوا رَبَّنا إِنَّا أَطَعْنا سادَتَنا وَ كُبَراءَنا فَأَضَلُّونَا السَّبِيلَا).

(آيه 68)- در اينجا اين دوزخيان گمراه به هيجان مى‏آيند و مجازات شديد گمراه كنندگان خود را از خدا مى‏خواهند و مى‏گويند: «پروردگارا! آنها را دو چندان عذاب كن» عذابى بر گمراهيشان و عذابى بر گمراه كردن ما! (رَبَّنا آتِهِمْ ضِعْفَيْنِ مِنَ الْعَذابِ).

«و آنها را لعن كن لعن بزرگى»! (وَ الْعَنْهُمْ لَعْناً كَبِيراً).

مسلما آنها مستحق عذاب و لعن هستند ولى «عذاب مضاعف» و «لعن كبير» به خاطر تلاش و كوششى است كه براى گمراه كردن ديگران داشته‏اند.

(آيه 69)- چه نسبتهاى ناروا به موسى (ع) دادند؟ به دنبال بحثهايى كه پيرامون احترام مقام پيامبر صلّى اللّه عليه و آله و ترك هر گونه ايذاء نسبت به آن حضرت در آيات گذشته آمد، در اينجا روى سخن را به مؤمنان كرده، مى‏گويد: «اى كسانى كه ايمان آورده‏ايد! مانند كسانى نباشيد كه موسى را اذيت و آزار كردند، اما خدا او را از همه نسبتهاى ناروا مبرّا و پاك نمود، و او در پيشگاه خدا آبرومند و بزرگ منزلت بود» (يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تَكُونُوا كَالَّذِينَ آذَوْا مُوسى‏ فَبَرَّأَهُ اللَّهُ مِمَّا قالُوا وَ كانَ عِنْدَ اللَّهِ وَجِيهاً).

انتخاب موسى از ميان تمام پيامبرانى كه مورد ايذاء قرار گرفتند به خاطر آن است كه موذيان بنى اسرائيل بيش از هر پيامبرى او را آزار دادند.

منظور از ايذاء موسى (ع) در اينجا يك حكم كلى و جامع است زيرا بنى اسرائيل از جنبه‏هاى مختلف موسى (ع) را ايذاء كردند، ايذاءهائى كه بى‏شباهت به آزار بعضى از مردم مدينه نسبت به پيامبر اسلام صلّى اللّه عليه و آله نبود مانند پخش شايعات و نقل اكاذيب و نسبت ناروايى كه به همسر پيامبر صلّى اللّه عليه و آله دادند كه شرح آن در تفسير سوره نور ذيل آيات 11 تا 20 گذشت.

از اين آيه مى‏توان استفاده كرد كه هر گاه كسى در پيشگاه خدا وجيه و صاحب قدر و منزلت باشد خدا به دفاع از او در برابر افراد موذى كه نسبتهاى ناروا به او مى‏دهند مى‏پردازد.

(آيه 70)- سخن حق بگوييد تا اعمالتان اصلاح شود: اين آيه به دنبال بحثهايى كه در باره شايعه پراكنان و موذيان بدزبان گذشت دستورى صادر مى‏كند كه در حقيقت درمان اين درد بزرگ اجتماعى است، مى‏گويد: «اى كسانى كه ايمان آورده‏ايد! تقواى الهى پيشه كنيد، و سخن حق بگوييد ...» (يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ قُولُوا قَوْلًا سَدِيداً).

«قول سديد» سخنى است كه همچون يك سد محكم جلو امواج فساد و باطل را مى‏گيرد.