سوره غافر [40]

سوره مؤمن «غافر» [40]

اين سوره در «مكّه» نازل شده و 85 آيه است‏.

محتواى سوره:
سوره مؤمن نخستين سوره از «حواميم» «1» است. و محتواى آن را مى‏توان در شش بخش خلاصه كرد:

بخش اول: توجهى است به خداوند و قسمتى از اسماء حسناى او، مخصوصا آنچه خوف و رجاء را در دلها بر مى‏انگيزد.

بخش دوم: تهديدهايى است نسبت به كافران جبار پيرامون عذابهاى اين جهان، و عذابهاى قيامت با ذكر خصوصيات و جزئيات آن.

بخش سوم: پس از مطرح كردن داستان موسى (ع) و فرعون سخن را به مؤمن آل فرعون سوق مى‏دهد و بخش وسيعى از سوره را به شرح گفتگوهاى اين مرد هوشمند شجاع با فرعونيان اختصاص مى‏دهد.

بخش چهارم: مسأله توحيد و شرك را كه مهمترين مسأله زندگى انسان است به ميان آورده، و قسمتى از نشانه‏هاى توحيد و دلائل بطلان شرك را مطرح مى‏كند.

بخش پنجم: ضمن دعوت پيامبر به صبر و شكيبايى خلاصه‏اى از آنچه در بخشهاى ديگر اين سوره گذشت و ذكر گوشه‏اى از نعمتهاى الهى، سوره را پايان مى‏دهد.

__________________________________________________
(1) حواميم هفت سوره از قرآن است كه با «حم» شروع مى‏شود و پشت سر هم قرار گرفته و همه از سوره‏هاى مكّى است.

نامگذارى سوره به «مؤمن» به خاطر بخشى است كه در باره مؤمن آل فرعون بيان مى‏كند، همان طور كه نامگذارى آن به «غافر» به خاطر آغاز سومين آيه آن است.

فضيلت تلاوت سوره:
از پيامبر صلّى اللّه عليه و اله نقل شده كه فرمود: «الحواميم تاج القرآن سوره‏هاى (هفتگانه) حم تاج قرآن است»! و در حديثى از امام صادق عليه السّلام مى‏خوانيم: «سوره‏هاى حاميم گلهاى قرآن است، خدا را سپاس گوئيد و با حفظ و تلاوت اين سوره‏ها او را شكر گذاريد، هر بنده‏اى كه از خواب برخيزد و سوره‏هاى حاميم بخواند از دهانش (در قيامت) بوى عطر دل انگيزى بهتر از مشك و عنبر خارج مى‏شود، و خداوند خواننده اين سوره‏ها را رحمت مى‏كند و نيز همسايگان و دوستان و آشنايان و تمام ياران نزديك و دور او را مشمول رحمت خويش قرار مى‏دهد، و در قيامت عرش و كرسى و فرشتگان مقرب خدا براى او استغفار مى‏كنند».

روشن است اين فضائل بزرگ پيوندى با آن محتواى برجسته دارد، محتوايى كه هرگاه در زندگى انسان در بعد «اعتقادى» و «عملى» او پياده شود بدون شك مستحق اين فضائل عظيم است، و اگر در اين روايات سخن از تلاوت به ميان آمده، منظور تلاوتى است كه مقدمه‏اى براى ايمان و عمل باشد.

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ به نام خداوند بخشنده بخشايشگر
(آيه 1)- در آغاز اين سوره نيز به «حروف مقطعه» برخورد مى‏كنيم كه در اينجا از نوع تازه‏اى از آن است: «حا- ميم» (حم).

در بعضى از روايات دو حرف آغاز اين سوره به نامهاى خدا كه با اين دو حرف آغاز مى‏شود تفسير شده است، چنانكه در حديثى از امام صادق عليه السّلام به «حميد» و «مجيد» تفسير گرديده است.

بعضى نيز «ح» را به نامهايى مانند «حميد» و «حليم» و «حنان» و «م» را به نامهايى مانند «ملك» و «مالك» و «مجيد» تفسير كرده‏اند.

اين احتمال نيز وجود دارد كه «ح» اشاره به «حاكميت» و «م» اشاره به «مالكيت خداوند» بوده باشد.

روشن است كه اين تفسيرها با هم منافاتى ندارد و ممكن است همه در معنى آيه جمع باشد.

(آيه 2)- اوصافى اميد بخش! در اين آيه- همان گونه كه روش قرآن است- بعد از ذكر «حروف مقطعه» سخن از عظمت مقام «قرآن» به ميان مى‏آورد، اشاره به اين كه اين كتاب با اين همه عظمت از حروف ساده الفبا تركيب يافته، بنائى چنان عظيم از مصالحى چنين كوچك، و اين خود دليل بر اعجاز آن است.

مى‏فرمايد: «اين كتابى است كه از سوى خداوند قادر و دانا نازل شده است» (تَنْزِيلُ الْكِتابِ مِنَ اللَّهِ الْعَزِيزِ الْعَلِيمِ).

عزت و قدرتش موجب شده كه احدى نتواند با آن برابرى كند، و علمش سبب گرديده كه محتواى آن در اعلى درجه كمال، و فراگير همه نيازهاى انسانها در طريق تكامل باشد.

(آيه 3)- اين آيه خدا را به پنج وصف ديگر از صفات بزرگش كه بعضى اميد آفرين و بعضى خوف آفرين است توصيف كرده، مى‏گويد: «خداوندى كه آمرزنده گناه» است (غافِرِ الذَّنْبِ).

«و پذيرنده توبه» (وَ قابِلِ التَّوْبِ).
«داراى مجازات سخت» (شَدِيدِ الْعِقابِ).
«و صاحب نعمت فراوان» است (ذِي الطَّوْلِ).
«هيچ معبودى جز او نيست» (لا إِلهَ إِلَّا هُوَ).
«و بازگشت (همه شما) به سوى اوست» (إِلَيْهِ الْمَصِيرُ).

آرى! كسى كه واجد اين اوصاف است فقط او شايسته عبوديت و مالك پاداش و كيفر است.

(آيه 4)- بعد از ذكر نزول قرآن از سوى خداوند و توصيف او به صفاتى كه انگيزه خوف و رجا است سخن از گروهى به ميان مى‏آورد كه در برابر اين آيات الهى به مجادله و پرخاشگرى بر مى‏خيزند، و سرنوشت اين گروه را ضمن جمله‏هايى كوتاه و كوبنده روشن ساخته، مى‏فرمايد: «تنها كسانى در آيات الهى مجادله مى‏كنند كه (از روى عناد) كافر شده‏اند» (ما يُجادِلُ فِي آياتِ اللَّهِ إِلَّا الَّذِينَ كَفَرُوا).

درست است كه اين گروه احيانا نيرو و جمعيت و قدرتى دارند، ولى «مبادا رفت و آمدهاى آنان در شهرها (و قدرت نمائيهايشان) تو را بفريبد»! (فَلا يَغْرُرْكَ تَقَلُّبُهُمْ فِي الْبِلادِ).

هدف آيه فوق اين است كه به پيامبر صلّى اللّه عليه و اله و مؤمنان آغاز اسلام كه غالبا از قشر محروم بودند گوشزد كند مبادا امكانات مالى، و قدرت سياسى و اجتماعى كافران جبار را دليلى بر حقانيت، و يا قدرت واقعى آنها بدانند، دنيا اين گونه اشخاص را زياد به خاطر دارد، و تاريخ نشان مى‏دهد كه تا چه اندازه در برابر مجازاتهاى الهى ضعيف و ناتوان بودند، همانند برگهاى پژمرده پائيزى در برابر تندباد خزان.

(آيه 5)- لذا در اين آيه سرنوشت بعضى از اقوام گمراه و سركش پيشين را در عباراتى كوتاه و كوبنده به اين گونه بيان مى‏كند: «پيش از آنها قوم نوح و اقوامى كه بعد از ايشان بودند (پيامبرانشان را) تكذيب كردند» (كَذَّبَتْ قَبْلَهُمْ قَوْمُ نُوحٍ وَ الْأَحْزابُ مِنْ بَعْدِهِمْ).

آرى! آنها احزابى بودند كه دست به دست هم دادند و به تكذيب پيامبران الهى كه دعوتشان با منافع نامشروع و هوى و هوسهاى آنها هماهنگ نبود برخاستند.

سپس مى‏افزايد: به اين مقدار نيز قناعت نكردند «و هر امتى در پى آن بود كه توطئه كند و پيامبرش را بگيرد» و آزار دهد (وَ هَمَّتْ كُلُّ أُمَّةٍ بِرَسُولِهِمْ لِيَأْخُذُوهُ).

باز به اين هم اكتفا نكردند «و براى محو حق به مجادله باطل دست زدند» و براى گمراه ساختن مردم اصرار ورزيدند (وَ جادَلُوا بِالْباطِلِ لِيُدْحِضُوا بِهِ الْحَقَّ).

اما اين امور براى هميشه ادامه نيافت و به موقع «من آنها را گرفتم (و سخت مجازات كردم) ببين كه مجازات من چگونه بود»؟! (فَأَخَذْتُهُمْ فَكَيْفَ كانَ عِقابِ).

ويرانه‏هاى شهرهاى آنها در مسير مسافرتهاى شما به چشم مى‏خورد، و سرنوشت شوم و عاقبت سياه و تاريكشان بر صفحات تاريخ و سينه‏هاى صاحب دلان ثبت است، بنگريد و عبرت گيريد.

(آيه 6)- اين آيه علاوه بر مجازات دنيوى، به مجازات آنها در سراى ديگر اشاره كرده، مى‏گويد: «و اين گونه فرمان پروردگارت در باره كسانى كه كافر شدند مسلّم شده كه آنها همه اهل آتشند» (وَ كَذلِكَ حَقَّتْ كَلِمَةُ رَبِّكَ عَلَى الَّذِينَ كَفَرُوا أَنَّهُمْ أَصْحابُ النَّارِ).

ظاهر معنى آيه وسيع و گسترده است و كافران لجوج را از همه اقوام شامل مى‏شود، و بديهى است مسلم شدن فرمان پروردگار در باره اين قوم به دنبال گناهان مستمر و اعمال خلافى است كه با اراده خود انجام دادند.

(آيه 7)- حاملان عرش الهى پيوسته به اهل ايمان دعا مى‏كنند لحن آيات پيشين نشان مى‏داد كه اين آيات هنگامى نازل شده كه مسلمانان در اقليت و محروميت بودند، و دشمنان در اوج قدرت.
و به دنبال آن آيات بعد در حقيقت براى اين نازل شده كه به مؤمنان راستين بشارت دهد كه شما هرگز تنها نيستيد.

مى‏فرمايد: «فرشتگانى كه حاملان عرشند و آنها كه در گرداگرد آن (طواف مى‏كنند) تسبيح و حمد پروردگارشان را مى‏گويند و به او ايمان دارند و براى مؤمنان استغفار مى‏كنند» (الَّذِينَ يَحْمِلُونَ الْعَرْشَ وَ مَنْ حَوْلَهُ يُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَ يُؤْمِنُونَ بِهِ وَ يَسْتَغْفِرُونَ لِلَّذِينَ آمَنُوا).

گفتار آنها اين است كه مى‏گويند: «پروردگارا! رحمت و علم تو همه چيز را فراگرفته (تو از گناهان بندگانت با خبرى و نسبت به آنها رحيمى خداوندا!) آنها را كه توبه كرده‏اند و راه تو را پيروى مى‏كنند بيامرز و آنها را از عذاب دوزخ نگاه دار» (رَبَّنا وَسِعْتَ كُلَّ شَيْ‏ءٍ رَحْمَةً وَ عِلْماً فَاغْفِرْ لِلَّذِينَ تابُوا وَ اتَّبَعُوا سَبِيلَكَ وَ قِهِمْ عَذابَ الْجَحِيمِ).

اين آيه از يك سو به مؤمنان مى‏گويد تنها شما نيستيد كه عبادت خداوند مى‏كنيد، و تسبيح و حمد او را مى‏گوييد، قبل از شما مقربترين فرشتگان خداوند و حاملان و طواف كنندگان عرش خدا حمد و تسبيحش مى‏گويند.

از سوى ديگر به كفار هشدار مى‏دهد كه ايمان آوردن يا نياوردن شما مهم نيست، خدا نيازى به ايمان كسى ندارد.

و از سوى سوم به مؤمنان آگاهى مى‏دهد كه شما در اين جهان تنها نيستيد- هر چند در محيط زندگى خود در اقليت باشيد- نيرومندترين قدرتهاى غيبى عالم پشتيبان شما و دعاگوى شما هستند.

(آيه 8)- در اين آيه در ادامه دعاهاى حاملان عرش در باره مؤمنان مى‏افزايد: «پروردگارا! آنها را در باغهاى جاويدان بهشت كه به آنها وعده فرموده‏اى وارد كن» (رَبَّنا وَ أَدْخِلْهُمْ جَنَّاتِ عَدْنٍ الَّتِي وَعَدْتَهُمْ).

«و همچنين از پدران و همسران و فرزندانشان هر كدام كه صالح بودند» (وَ مَنْ صَلَحَ مِنْ آبائِهِمْ وَ أَزْواجِهِمْ وَ ذُرِّيَّاتِهِمْ).

چرا «كه تو توانا و حكيمى» (إِنَّكَ أَنْتَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ).

وعده الهى كه در اين آيات به آن اشاره شده همان وعده‏اى است كه بارها خداوند به وسيله پيامبران به مردم داده است.

تقسيم مؤمنان به دو گروه بيانگر اين واقعيت است كه گروهى در رديف اول قرار دارند، و در پيروى اوامر خداوند كاملا كوشا هستند، اما گروه ديگرى در اين حد نيستند امام به خاطر پيروى نسبى از گروه اول و انتسابشان به آنها نيز مشمول دعاى فرشتگانند.

(آيه 9)- سپس آنها در چهارمين دعايشان در حق مؤمنان چنين مى‏گويند:
«و آنها را از بديها نگاهدار كه هر كس را در آن روز از بديها نگاهدارى مشمول رحمتت ساخته‏اى» (وَ قِهِمُ السَّيِّئاتِ وَ مَنْ تَقِ السَّيِّئاتِ يَوْمَئِذٍ فَقَدْ رَحِمْتَهُ).

و بالأخره دعاى خود را با اين جمله پر معنى پايان مى‏دهند: «و اين است همان رستگارى عظيم» (وَ ذلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ).

چه فوز و نجاتى از اين برتر كه گناهان انسان بخشوده شود، عذاب و بديها از او دور گردد، مشمول رحمت الهى شود، و در بهشت جاويدانش قدم بگذارد و بستگان مورد علاقه‏اش نيز به او ملحق گردند.

(آيه 10)- ما به گناه خود معترفيم آيا راه جبرانى هست؟

در آيات گذشته سخن از شمول «رحمت» الهى نسبت به مؤمنان بود، و در اينجا سخن از چگونگى «غضب» پروردگار بر افراد بى‏ايمان است، تا با قرينه مقابله هر دو بحث روشنتر گردد.

نخست مى‏فرمايد: «كسانى را كه كافر شدند روز قيامت صدا مى‏زنند كه عداوت و خشم پروردگار نسبت به شما از عداوت و خشم شما به خودتان بيشتر است چرا كه دعوت به سوى ايمان مى‏شديد ولى راه كفر را پيش مى‏گرفتيد» (إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا يُنادَوْنَ لَمَقْتُ اللَّهِ أَكْبَرُ مِنْ مَقْتِكُمْ أَنْفُسَكُمْ إِذْ تُدْعَوْنَ إِلَى الْإِيمانِ فَتَكْفُرُونَ).

چه كسى آنها را چنين ندا مى‏كند؟ ظاهر اين است كه فرشتگان عذاب براى ملامت و سرزنش و رسوا كردن آنها چنين ندائى سر مى‏دهند، در حالى كه فرشتگان رحمت همواره آماده اكرام و احترام مردم با ايمان و صالح مى‏باشند.

منظور از خشم و عداوت كفار نسبت به خودشان اين است كه آنها بزرگترين دشمنى را در حق خود در دنيا انجام داده‏اند، آيا دشمنى با خويشتن از اين شديدتر مى‏شود كه انسان به خاطر پيروى هواى نفس و بهره گيرى از متاع چند روزه دنيا راه سعادت جاويدان را به روى خويش ببندد و درهاى عذاب ابدى را بگشايد.

(آيه 11)- به هر حال مجرمان با مشاهده اوضاع و احوال قيامت و آگاهى بر خشم خداوند نسبت به آنها از خواب غفلت طولانى خويش بيدار مى‏شوند و در فكر چاره افتاده «مى‏گويند: پروردگارا! ما را دو بار ميراندى و دو بار زنده كردى (و ما در اين مرگ و حياتها همه چيز را فهميديم) اكنون به گناهان خود اعتراف مى‏كنيم، پس آيا راهى براى خارج شدن (از دوزخ و بازگشت به دنيا و جبران ما فات) وجود دارد؟! (قالُوا رَبَّنا أَمَتَّنَا اثْنَتَيْنِ وَ أَحْيَيْتَنَا اثْنَتَيْنِ فَاعْتَرَفْنا بِذُنُوبِنا فَهَلْ إِلى‏ خُرُوجٍ مِنْ سَبِيلٍ).

آرى! در آنجا پرده‏هاى غرور و غفلت كنار مى‏رود، و چشم حقيقت بين انسان باز مى‏شود، لذا چاره‏اى جز اعتراف به گناه ندارد.

منظور از دو بار ميراندن، مرگ در پايان عمر و مرگ در پايان برزخ است، و منظور از دو مرتبه احيا، احياى برزخى و احياى در قيامت است.

به اين ترتيب ما يك حيات جسمانى داريم و يك حيات برزخى، در پايان عمر از حيات جسمانى مى‏ميريم، و در پايان اين جهان از حيات برزخى و نيز داراى دو حيات به دنبال اين دو مرگ هستيم: حيات برزخى، و حيات روز قيامت.

(آيه 12)- اما ناگفته پيداست كه پاسخ اين تقاضاى كافران كه از دوزخ بيرون آيند و به دنيا برگردند تا به گمان خود گذشته تاريك را جبران نمايند منفى است و منفى بودن آن به قدرى روشن است كه حتى در آيات مورد بحث سخنى از آن به ميان نيامده، تنها در اين آيه مطلبى ذكر مى‏كند كه به منزله دليل آن است، مى‏فرمايد:

«اين به خاطر آن است كه وقتى خداوند به يگانگى خوانده مى‏شد انكار مى‏كرديد و اگر براى او همتايى مى‏پنداشتند ايمان مى‏آوريد» (ذلِكُمْ بِأَنَّهُ إِذا دُعِيَ اللَّهُ وَحْدَهُ كَفَرْتُمْ وَ إِنْ يُشْرَكْ بِهِ تُؤْمِنُوا).

آرى! هر جا سخن از توحيد و پاكى و تقوا و فرمان حق بود چهره درهم مى‏كشيديد، و هر جا از كفر و نفاق و شرك و آلودگى سخن به ميان مى‏آمد خوشحال و شادان مى‏شديد، و به همين دليل سرنوشتى غير از اين نداريد.

در پايان آيه براى آن كه اين تاريكدلان مشرك را براى هميشه مأيوس كند، مى‏فرمايد: «اكنون داورى مخصوص خداوند بلند مرتبه و بزرگ است» و شما را مطابق عدل خود كيفر مى‏دهد (فَالْحُكْمُ لِلَّهِ الْعَلِيِّ الْكَبِيرِ).

جز او قاضى و دادخواه و دادرسى در اين محكمه نيست، و چون او «علىّ» و «كبير» است نه مغلوب كسى مى‏گردد، نه توصيه‏اى در او مؤثر مى‏شود، و هيچ راه فرارى در برابر حكمش وجود ندارد.

(آيه 13)- تنها خدا را بخوانيد هر چند كافران نپسندند اين آيه و دو آيه بعد استدلالى است بر توحيد و وحدانيت خداوند و ربوبيت او، و نفى شرك و بت پرستى.

نخست مى‏گويد: «او كسى است كه آياتش را به شما نشان مى‏دهد» (هُوَ الَّذِي يُرِيكُمْ آياتِهِ).

همان آيات و نشانه‏هاى آفاقى و انفسى كه تمام عالم هستى را پر كرده است.

سپس به بيان يكى از اين آيات پرداخته، مى‏افزايد: «او از آسمان براى شما روزى (پر ارزشى) مى‏فرستد» (وَ يُنَزِّلُ لَكُمْ مِنَ السَّماءِ رِزْقاً).

دانه‏هاى حيات بخش باران، نور آفتاب كه زنده كننده تمام موجودات است، و هوائى كه مايه حيات همه حيوانات و گياهان مى‏باشد همه از آسمان نازل مى‏شود.

و در پايان آيه مى‏افزايد: با وجود اين همه آيات در پهنه جهان هستى چشمهاى نابينا و قلوبى كه حجاب بر آنها افكنده شده چيزى نمى‏بينند «تنها كسانى متذكر مى‏شوند كه به سوى خدا باز گردند» و قلب و جان خود را از آلودگيها بشويند.
(وَ ما يَتَذَكَّرُ إِلَّا مَنْ يُنِيبُ).

(آيه 14)- در اين آيه چنين نتيجه گيرى مى‏كند: «اكنون (كه چنين است) خدا را بخوانيد و دين خود را براى او خالص كنيد» (فَادْعُوا اللَّهَ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ).

برخيزيد و با تيشه ايمان به جان بتهاى مشركان بيفتيد، و همه را از صفحه فكر و فرهنگ و اجتماع خود محو كنيد.

البته اين كار شما كافران لجوج و متعصب را سخت ناراحت مى‏كند ولى ترس و هراسى به خود راه ندهيد، آئين خود را خالص كنيد «هر چند كافران ناخشنود باشند» (وَ لَوْ كَرِهَ الْكافِرُونَ).