سوره نمل [27]

سوره نمل [27]

اين سوره در «مكّه» نازل شده، و 93 آيه است‏.

محتواى سوره:

محتواى اين سوره از نظر كلى همان محتواى سوره‏هاى مكى است، از نظر اعتقادى بيشتر روى مبدء و معاد تكيه مى‏كند.

و از نظر مسائل عملى و اخلاقى، بخش قابل ملاحظه‏اى از سر گذشت پنج پيامبر بزرگ الهى، و مبارزات آنها با اقوام منحرف بحث مى‏كند، تا هم دلدارى و تسلّى خاطر براى مؤمنانى باشد كه مخصوصا در آن روز در مكه در اقليت شديد قرار داشتند، و هم هشدارى باشد براى مشركان لجوج و بيدادگر.

يكى از امتيازات اين سوره بيان بخش مهمى از داستان «سليمان» و «ملكه سبأ» و چگونگى ايمان آوردن او به توحيد، و سخن گفتن پرندگانى، همچون هدهد، و حشراتى همچون مورچه، با سليمان است.

اين سوره به خاطر همين معنى، سوره «نمل» (مورچه) ناميده شده، و عجب اين كه در بعضى از روايات به نام سوره سليمان آمده است.

ضمنا اين سوره از علم بى‏پايان پروردگار، و نظارت او بر همه چيز در عالم هستى، و حاكميت او در ميان بندگان سخن مى‏گويد.

اين سوره با «بشارت» شروع مى‏شود، و با «تهديد» پايان مى‏يابد، بشارتى كه قرآن براى مؤمنان آورده، و تهديد به اين كه خداوند از اعمال شما بندگان غافل نيست.

فضيلت تلاوت سوره:

در حديثى از پيامبر گرامى اسلام صلّى اللّه عليه و آله چنين آمده است: «هر كس سوره طس سليمان (سوره نمل) را بخواند خداوند به تعداد كسانى كه سليمان را تصديق و يا تكذيب كردند، و همچنين هود و شعيب و صالح و ابراهيم را، ده حسنه به او مى‏دهد، و به هنگام رستاخيز كه از قبرش بيرون مى‏آيد، نداى لا اله الّا اللّه سر مى‏دهد».

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ به نام خداوند بخشنده بخشايشگر

(آيه 1)- قرآن از سوى حكيم دانايى است: باز در آغاز اين سوره به «حروف مقطّعه» قرآن بر خورد مى‏كنيم «طا، سين» (طس).

با توجه به اين كه بلا فاصله بعد از آن از عظمت قرآن سخن مى‏گويد به نظر مى‏رسد كه يكى از اسرار آن اين باشد كه اين كتاب بزرگ و آيات مبين از حروف ساده الفبا تشكيل يافته، و زيبنده ستايش، آن آفريدگارى است كه چنين اثر بديعى را از چنان مواد ساده‏اى به وجود آورده.

سپس مى‏افزايد: «اين آيات قرآن و كتاب مبين است» (تِلْكَ آياتُ الْقُرْآنِ وَ كِتابٍ مُبِينٍ).

(آيه 2)- در اين آيه دو توصيف ديگر براى قرآن بيان شده: قرآنى كه «مايه هدايت، و وسيله بشارت براى مؤمنان است» (هُدىً وَ بُشْرى‏ لِلْمُؤْمِنِينَ).

چرا كه تا مرحله‏اى از تقوا و تسليم و ايمان به واقعيتها در دل انسان نباشد به دنبال حق نمى‏رود.

(آيه 3)- «همان كسانى كه نماز را بر پامى‏دارند و زكات را ادا مى‏كنند و به آخرت يقين دارند» (الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكاةَ وَ هُمْ بِالْآخِرَةِ هُمْ يُوقِنُونَ).

و به اين ترتيب هم اعتقاد آنها به مبدأ و معاد محكم است، و هم پيوندشان با خدا و خلق. بنا بر اين اوصاف فوق اشاره‏اى به اعتقاد كامل و برنامه عملى جامع آنهاست.

(آيه 4)- سپس به بيان حال گروهى كه در نقطه مقابل مؤمنان قرار دارند پرداخته و يكى از خطرناكترين حالاتشان را چنين باز گو مى‏كند: «كسانى كه ايمان به آخرت ندارند اعمال سوئشان را براى آنها زينت مى‏دهيم پس در طريق زندگى حيران و سر گردان مى‏شوند» (إِنَّ الَّذِينَ لا يُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ زَيَّنَّا لَهُمْ أَعْمالَهُمْ فَهُمْ يَعْمَهُونَ).

آلودگى در نظر آنها پاكى، زشتيها نزد آنها زيبا، پستيها افتخار، و بد بختيها و سيه روزيها سعادت و پيروزى محسوب مى‏شود.

اين دگرگونى ارزشها، و به هم ريختن معيارها در نظر انسان، كه نتيجه‏اش سرگردان شدن در بيراهه‏هاى زندگى است از بدترين حالاتى مى‏باشد كه به يك انسان دست مى‏دهد.

(آيه 5)- سپس به نتيجه «تزيين اعمال» پرداخته و سر انجام كار چنين كسانى را اين گونه بيان مى‏كند: «آنها كسانى هستند كه عذابى بد (و شديد و دردناك) دارند) (أُوْلئِكَ الَّذِينَ لَهُمْ سُوءُ الْعَذابِ).

در دنيا سر گردان و مأيوس و پريشان خواهند بود، و در آخرت گرفتار مجازاتى هولناك.

«و آنها در آخرت زيانكارترين مردمند» (وَ هُمْ فِي الْآخِرَةِ هُمُ الْأَخْسَرُونَ).

چه زيانى از اين بالاتر كه انسان اعمال زشتش را زيبا ببيند و تمام نيروى خود را براى آن به كار گيرد، اما سر انجام ببيند جز بد بختى و سيه روزى به بار نياورده است.

(آيه 6)- و در اين آيه به عنوان تكميلى بر اشارات گذشته در زمينه عظمت محتواى قرآن، و مقدمه‏اى براى داستانهاى انبيا كه بلا فاصله بعد از آن شروع مى‏شود مى‏فرمايد: «بطور مسلم اين قرآن از سوى حكيم دانايى بر تو القا مى‏شود» (وَ إِنَّكَ لَتُلَقَّى الْقُرْآنَ مِنْ لَدُنْ حَكِيمٍ عَلِيمٍ).

گر چه «حكيم» و «عليم» هر دو اشاره به دانايى پروردگار است، ولى «عليم» از آگاهى بى‏پايان خدا خبر مى‏دهد، و «حكيم» از حساب و هدفى كه در ايجاد اين عالم و نازل كردن قرآن به كار رفته است.

(آيه 7)- موسى اينجا به اميد قبسى مى‏آيد! چنانكه گفتيم در اين سوره، بعد از بيان اهميت قرآن، گوشه‏اى از سر گذشت پنج تن از پيامبران بزرگ و قوم آنها به ميان آمده است، و وعده پيروزى مؤمنان و مجازات كافران در آنها به روشنى باز گو شده.

نخست از پيامبر اولوا العزم موسى (ع) شروع مى‏كند و مستقيما به سراغ لحظه‏اى كه نخستين جرقه وحى در دل او درخشيد، و با پيام و سخن الهى آشنا شد، مى‏رود، و مى‏گويد: به خاطر بياور «هنگامى را كه موسى به خانواده خود گفت: من آتشى از دور ديدم»! (إِذْ قالَ مُوسى‏ لِأَهْلِهِ إِنِّي آنَسْتُ ناراً).

همين جا توقف كنيد «من به زودى خبر از آن براى شما مى‏آورم و يا شعله‏اى از آتش، تا گرم شويد» (سَآتِيكُمْ مِنْها بِخَبَرٍ أَوْ آتِيكُمْ بِشِهابٍ قَبَسٍ لَعَلَّكُمْ تَصْطَلُونَ).

و اين در همان شبى بود كه با همسرش دختر شعيب در طريق مصر در بيابانى تاريك و ظلمانى گرفتار آمد، راه را گم كرد، و در همين حال درد وضع حمل به همسرش دست داد، موسى احساس نياز شديدى به افروختن آتش و استفاده از گرماى آن مى‏كرد، همين كه شعله آتش را از دور ديد خوشحال شد، و آن را دليل بر وجود انسان يا انسانهايى گرفت، و گفت مى‏روم، يا براى شما خبرى مى‏آورم و يا شعله آتشى كه با آن گرم شويد.

(آيه 8)- موسى خانواده‏اش را در همانجا گذاشت و به آن سو كه آتش ديده بوده حركت كرد «پس هنگامى كه نزد آتش رسيد، ندايى برخاست كه: مبارك باد آن كس كه در آتش است، و كسى كه در اطراف آن است، و منزه است خداوندى كه پروردگار عالميان است» (فَلَمَّا جاءَها نُودِيَ أَنْ بُورِكَ مَنْ فِي النَّارِ وَ مَنْ حَوْلَها وَ سُبْحانَ اللَّهِ رَبِّ الْعالَمِينَ).

منظور از كسى كه در آتش است موسى (ع) بوده كه به آن شعله آتش كه از ميان درخت سبز نمايان شده بوده، آنقدر نزديك گرديده كه گويى در درون آن قرار داشت، و منظور از كسى كه اطراف آن قرار دارد فرشتگان مقرب پروردگار است كه در آن لحظه خاص، آن سر زمين مقدس را احاطه كرده بودند.

و يا اين كه به عكس منظور از كسانى كه در آتشند فرشتگان الهى مى‏باشند و كسى كه در گرد آن قرار دارد موسى (ع).

(آيه 9)- بار ديگر ندايى برخاست و موسى را مخاطب ساخته، گفت:

«اى موسى! من خداوند عزيز و حكيمم» (يا مُوسى‏ إِنَّهُ أَنَا اللَّهُ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ).

اين جمله براى اين بود كه هر گونه شك و ترديد از موسى، بر طرف شود، و بداند كه اين خداوند عالميان است كه با او سخن مى‏گويد نه شعله آتش يا درخت خداوندى كه «شكست‏ناپذير» و «صاحب حكمت و تدبير» است.

(آيه 10)- از آنجا كه مأموريت رسالت آن هم در برابر ظالم و جبّارى همچون فرعون نياز به قدرت و قوت ظاهرى و باطنى و سند حقانيت محكم دارد، در اينجا به موسى (ع) دستور داده شد «و عصايت را بيفكن» (وَ أَلْقِ عَصاكَ).

موسى عصاى خود را افكند، ناگاه تبديل به مار عظيمى شد «هنگامى كه موسى نظر به آن افكند، ديد با سرعت همچون مارهاى كوچك به هر سو مى‏دود و حركت مى‏كند (ترسيد و) به عقب برگشت و حتى پشت سر خود را نگاه نكرد» (فَلَمَّا رَآها تَهْتَزُّ كَأَنَّها جَانٌّ وَلَّى مُدْبِراً وَ لَمْ يُعَقِّبْ).

در اينجا بار ديگر به موسى خطاب شد: «اى موسى! نترس كه رسولان در نزد من ترس و وحشتى ندارند» (يا مُوسى‏ لا تَخَفْ إِنِّي لا يَخافُ لَدَيَّ الْمُرْسَلُونَ).

يعنى اى موسى! تو در حضور پروردگار بزرگ هستى، و حضور او ملازم با امنيت مطلق است!

(آيه 11)- اما در اين آيه استثنايى براى جمله «إِنِّي لا يَخافُ لَدَيَّ الْمُرْسَلُونَ» بيان كرده، مى‏گويد: «مگر كسى كه ستم كند سپس (در مقام توبه و جبران بر آيد و) بدى را تبديل به نيكى كند كه من غفور و رحيمم»، توبه او را مى‏پذيرم و به او نيز امنيت مى‏بخشم (إِلَّا مَنْ ظَلَمَ ثُمَّ بَدَّلَ حُسْناً بَعْدَ سُوءٍ فَإِنِّي غَفُورٌ رَحِيمٌ).

(آيه 12)- سپس دومين معجزه موسى (ع) را به او ارائه كرد، فرمود:

«و دستت را در گريبانت داخل كن هنگامى كه خارج مى‏شود، سفيد و درخشنده است بى‏آنكه عيبى در آن، باشد» (وَ أَدْخِلْ يَدَكَ فِي جَيْبِكَ تَخْرُجْ بَيْضاءَ مِنْ غَيْرِ سُوءٍ).

يعنى اين سفيدى ناشى از بيمارى «برص» نيست، بلكه نورانيت و درخشندگى و سفيدى جالبى است كه خود بيانگر وجود يك معجزه و امر خارق عادت است.

باز براى اين كه به موسى (ع) لطف بيشترى كند و به منحرفان امكان بيشترى براى هدايت دهد، مى‏گويد: معجزات تو منحصر به اين دو نيست، بلكه اين دو معجزه «در زمره معجزات نه‏گانه‏اى است كه تو با آنها بسوى فرعون و قومش فرستاده مى‏شوى آنان قومى فاسد و طغيانگرند» و نياز به راهنمايى دارند، مجهز به معجزات بزرگ فراوان (فِي تِسْعِ آياتٍ إِلى‏ فِرْعَوْنَ وَ قَوْمِهِ إِنَّهُمْ كانُوا قَوْماً فاسِقِينَ).

از ظاهر اين آيه چنين استفاده مى‏شود كه اين دو معجزه جزء نه معجزه معروف موسى بوده است نه اضافه بر آن.

(آيه 13)- بالاخره موسى (ع) با قويترين سلاح معجزه، مسلح شد، و به سراغ فرعون و فرعونيان آمد و آنها را به سوى آيين حق دعوت كرد قرآن در اين آيه مى‏گويد: «هنگامى كه آيات روشنى بخش ما به سراغ آنان آمد گفتند: اين سحر آشكارى است» (فَلَمَّا جاءَتْهُمْ آياتُنا مُبْصِرَةً قالُوا هذا سِحْرٌ مُبِينٌ).

و مى‏دانيم اين تهمت تنها در مورد موسى (ع) نبود، بلكه متعصبان لجوج براى توجيه مخالفتهاى خود با انبيا تهمت سحر را مطرح مى‏نمودند.

(آيه 14)- جالب اين كه در اين آيه قرآن اضافه مى‏كند: اين اتهامات به خاطر آن نبود كه راستى در شك و ترديد باشند، بلكه آنها «معجزات را از روى ظلم و برترى جويى انكار كردند، در حالى كه در دل به آن يقين و اطمينان داشتند» (وَ جَحَدُوا بِها وَ اسْتَيْقَنَتْها أَنْفُسُهُمْ ظُلْماً وَ عُلُوًّا).

از اين تعبير به خوبى استفاده مى‏شود كه ايمان واقعيتى غير از علم و يقين دارد، و ممكن است كفر از روى جحود و انكار در عين علم و آگاهى سر زند.

در پايان آيه به عنوان يك درس عبرت با يك جمله كوتاه و بسيار پر معنى به سر انجام شوم فرعونيان و غرق و نابودى آنها اشاره كرده، مى‏گويد:

«پس بنگر سر انجام تبهكاران و مفسدان چگونه بود»؟ (فَانْظُرْ كَيْفَ كانَ عاقِبَةُ الْمُفْسِدِينَ).

(آيه 15)- حكومت داود و سليمان: به دنبال نقل گوشه‏اى از داستان موسى (ع) به بحث پيرامون دو تن ديگر از پيامبران بزرگ الهى، «داود» و «سليمان» مى‏پردازد، كه اينها نيز از پيامبران بنى اسرائيل بودند، و تفاوتى كه تاريخ آنها با تواريخ پيامبران ديگر دارد اين است كه اينها بر اثر آمادگى محيط فكرى و اجتماعى بنى اسرائيل توفيق يافتند دست به تأسيس حكومت عظيمى بزنند، و آيين الهى را با استفاده از نيروى حكومت، گسترش دهند، لذا از لحن سر گذشت پيامبران ديگر كه با مخالفت شديد قوم خود رو برو مى‏شدند در اينجا خبرى نيست.

جالب اين كه قرآن سخن را از مسأله «موهبت علم» كه زير بناى يك حكومت صالح و نيرومند است شروع كرده، مى‏گويد: «و ما به داود و سليمان علم قابل ملاحظه‏اى بخشيديم» (وَ لَقَدْ آتَيْنا داوُدَ وَ سُلَيْمانَ عِلْماً).

روشن است كه «علم» در اينجا معنى گسترده و وسيعى دارد كه علم توحيد و اعتقادات مذهبى و قوانين دينى، و همچنين علم قضاوت، و تمام علومى را كه براى تشكيل چنان حكومت وسيع و نيرومندى لازم بوده است در بر مى‏گيرد.

و به دنبال اين جمله از زبان داود و سليمان چنين نقل مى‏كند: «و آنها گفتند:

حمد و ستايش از آن خداوندى است كه ما را بر بسيارى از بندگان مؤمنش برترى بخشيد» (وَ قالا الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي فَضَّلَنا عَلى‏ كَثِيرٍ مِنْ عِبادِهِ الْمُؤْمِنِينَ).

جالب اين كه بلا فاصله بعد از بيان موهبت بزرگ «علم»، سخن از «شكر» به ميان آمده، تا روشن شود هر نعمتى را شكرى لازم است، و حقيقت شكر آن است كه از آن نعمت در همان راهى كه براى آن آفريده شده است استفاده شود و اين دو پيامبر بزرگ از نعمت علمشان در نظام بخشيدن به يك حكومت الهى حد اكثر بهره را گرفتند.

(آيه 16)- در اين آيه نخست اشاره به ارث بردن سليمان از پدرش داود كرده، مى‏گويد: «سليمان وارث داود شد» (وَ وَرِثَ سُلَيْمانُ داوُدَ). و همه مواهب او را به ارث برد.

سپس قرآن مى‏افزايد: «سليمان گفت: اى مردم! به ما سخن گفتن پرندگان تعليم شده» (وَ قالَ يا أَيُّهَا النَّاسُ عُلِّمْنا مَنْطِقَ الطَّيْرِ).

«و از همه چيز به ما داده شده است، و اين فضيلت آشكارى است» (وَ أُوتِينا مِنْ كُلِّ شَيْ‏ءٍ إِنَّ هذا لَهُوَ الْفَضْلُ الْمُبِينُ).

يعنى تمام وسائلى را كه از نظر معنوى و مادى براى تشكيل اين حكومت الهى لازم است به ما داده شده است.

(آيه 17)- سليمان در وادى مورچگان! از آيات اين سوره، و همچنين از آيات سوره سبأ به خوبى استفاده مى‏شود كه داستان حكومت حضرت سليمان جنبه عادى نداشت، بلكه توأم با خارق عادات و معجزات مختلفى بود.

در حقيقت خداوند قدرت خود را در ظاهر ساختن اين حكومت عظيم و قوايى كه مسخر آن بود نشان داد.

نخست مى‏گويد: «لشكريان سليمان از جنّ و انس و پرندگان نزد او جمع شدند» (وَ حُشِرَ لِسُلَيْمانَ جُنُودُهُ مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ وَ الطَّيْرِ).

آنقدر زياد بودند كه «بايد توقف مى‏كردند تا به هم ملحق شوند» (فَهُمْ يُوزَعُونَ).

(آيه 18)- به هر حال، سليمان با اين لشكر عظيم حركت كرد «تا به سر زمين مورچگان رسيدند» (حَتَّى إِذا أَتَوْا عَلى‏ وادِ النَّمْلِ).

در اينجا «مورچه‏اى (از مورچگان، همنوعان خود را مخاطب ساخت و) گفت: اى مورچگان! داخل لانه‏هاى خود شويد تا سليمان و لشكريانش شما را پايمال نكنند در حالى كه نمى‏فهمند»! (قالَتْ نَمْلَةٌ يا أَيُّهَا النَّمْلُ ادْخُلُوا مَساكِنَكُمْ لا يَحْطِمَنَّكُمْ سُلَيْمانُ وَ جُنُودُهُ وَ هُمْ لا يَشْعُرُونَ).

(آيه 19)- «سليمان از شنيدن اين سخن مورچه تبسم كرد و خنديد» (فَتَبَسَّمَ ضاحِكاً مِنْ قَوْلِها).

در اينجا سليمان رو به درگاه خدا كرد و چند تقاضا نمود.

نخست اين كه: «عرضه داشت: پروردگارا! راه و رسم شكر نعمتهايى را كه بر من و پدر و مادرم ارزانى داشته‏اى به من الهام فرما» (وَ قالَ رَبِّ أَوْزِعْنِي أَنْ أَشْكُرَ نِعْمَتَكَ الَّتِي أَنْعَمْتَ عَلَيَّ وَ عَلى‏ والِدَيَّ).

تا بتوانم با بسيج همه نيروهايم اين همه نعمتهاى عظيم را در راهى كه تو فرمان داده‏اى و مايه خشنودى توست به كار گيرم و از مسير حق منحرف نگردم.

ديگر اين كه مرا موفق دار «تا عمل صالحى به جاى آورم كه تو از آن خشنود مى‏شوى» (وَ أَنْ أَعْمَلَ صالِحاً تَرْضاهُ).

و بالاخره سومين تقاضايش اين بود كه عرضه داشت: پروردگارا! «مرا به رحمتت در زمره بندگان صالحت داخل گردان» (وَ أَدْخِلْنِي بِرَحْمَتِكَ فِي عِبادِكَ الصَّالِحِينَ).

يعنى هدف نهايى به دست آوردن قدرت، انجام عمل صالح است و عمل صالح نيز مقدمه‏اى است براى جلب خشنودى و رضاى خدا كه هدف نهايى است.

(آيه 20)- داستان هدهد و ملكه سبا: در اينجا به فراز ديگرى از زندگى شگفت‏انگيز سليمان اشاره كرده، و ماجراى هدهد و ملكه سبا را باز گو مى‏كند.

نخست مى‏گويد: «سليمان در جستجوى آن پرنده [هدهد] بر آمد» (وَ تَفَقَّدَ الطَّيْرَ).

اين تعبير به وضوح بيانگر اين حقيقت است كه او به دقت مراقب وضع كشور و اوضاع حكومت خود بود و حتى غيبت يك مرغ از چشم او پنهان نمى‏ماند! بدون شك منظور از پرنده در اينجا همان هدهد است، چنانكه در ادامه سخن، قرآن مى‏افزايد، سليمان «گفت: مرا چه شده است كه هدهد را نمى‏بينم» (فَقالَ ما لِيَ لا أَرَى الْهُدْهُدَ).

«يا اين كه او از غائبان است» (أَمْ كانَ مِنَ الْغائِبِينَ).

يعنى آيا او بدون عذر موجهى حضور ندارد و يا با عذر موجهى غيبت كرده است؟

(آيه 21)- «سليمان» براى اين كه حكم غيابى نكرده باشد، و در ضمن غيبت هدهد روى بقيه پرندگان- تا چه رسد به انسانهايى كه پستهاى حساسى بر عهده داشتند- اثر نگذارد افزود: «من او را قطعا كيفر شديدى خواهم داد»! (لَأُعَذِّبَنَّهُ عَذاباً شَدِيداً).

«يا او را ذبح مى‏كنم»! (أَوْ لَأَذْبَحَنَّهُ).

«يا (براى غيبتش) بايد دليل روشنى به من ارائه دهد» (أَوْ لَيَأْتِيَنِّي بِسُلْطانٍ مُبِينٍ).

در حقيقت سليمان (ع) تهديد لازم را در صورت ثبوت تخلف نمود، ضمنا نشان داد كه او حتى در برابر پرنده ضعيفى تسليم دليل و منطق است و هرگز تكيه بر قدرت و توانائيش نمى‏كند.

(آيه 22)- «چندان درنگ نكرد» كه هدهد آمد (فَمَكَثَ غَيْرَ بَعِيدٍ).

بازگشت و با صراحت به سليمان چنين «گفت: من بر چيزى آگاهى يافتم كه تو بر آن آگاهى ندارى، من از سر زمين سبا يك خبر قطعى (و دست اول) براى تو آورده‏ام»؟ (فَقالَ أَحَطْتُ بِما لَمْ تُحِطْ بِهِ وَ جِئْتُكَ مِنْ سَبَإٍ بِنَبَإٍ يَقِينٍ).

(آيه 23)- هدهد در شرح ماجرا چنين گفت: «من (به سر زمين سبا رفته بودم) زنى را در آنجا يافتم كه بر آنها حكومت مى‏كند، و همه چيز را در اختيار دارد مخصوصا تخت عظيمى داشت»! (إِنِّي وَجَدْتُ امْرَأَةً تَمْلِكُهُمْ وَ أُوتِيَتْ مِنْ كُلِّ شَيْ‏ءٍ وَ لَها عَرْشٌ عَظِيمٌ).

«هدهد» با اين سه جمله تقريبا تمام مشخصات كشور سبا و طرز حكومت آن را براى سليمان باز گو كرد.

(آيه 24)- سليمان از شنيدن اين سخن در فكر فرو رفت ولى هدهد به او مجال نداد و مطلب ديگرى بر آن افزود گفت: مسأله عجيب و ناراحت كننده‏اى كه من در آنجا ديدم اين بود كه: «مشاهده كردم آن زن و قوم و ملتش در برابر خورشيد- نه در برابر اللّه- سجده مى‏كنند»! (وَجَدْتُها وَ قَوْمَها يَسْجُدُونَ لِلشَّمْسِ مِنْ دُونِ اللَّهِ).

«و شيطان (بر آنها تسلط يافته و) اعمالشان را در نظرشان زينت داده» و افتخار مى‏كنند كه در برابر آفتاب سجده مى‏نمايند! (وَ زَيَّنَ لَهُمُ الشَّيْطانُ أَعْمالَهُمْ).

و به اين ترتيب «شيطان آنها را از راه حق باز داشته» (فَصَدَّهُمْ عَنِ السَّبِيلِ).

آنها چنان در بت پرستى فرو رفته‏اند كه من باور نمى‏كنم به آسانى از اين راه بر گردند «آنها هدايت نخواهند شد» (فَهُمْ لا يَهْتَدُونَ).

(آيه 25)- سپس افزود: «آنها چرا براى خداوندى سجده نمى‏كنند كه آنچه در آسمانها و زمين پنهان است خارج مى‏كند، و آنچه را مخفى مى‏داريد و آنچه را آشكار مى‏سازيد مى‏داند» (أَلَّا يَسْجُدُوا لِلَّهِ الَّذِي يُخْرِجُ الْخَبْ‏ءَ فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ يَعْلَمُ ما تُخْفُونَ وَ ما تُعْلِنُونَ).

يعنى چرا براى خداوندى سجده نمى‏كنند كه غيب آسمان و زمين و اسرار نهفته آن را مى‏داند.

(آيه 26)- و سر انجام سخن خود را چنين پايان مى‏دهد: «همان خداوندى كه معبودى جز او نيست و پروردگار و صاحب عرش عظيم است» (اللَّهُ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظِيمِ).

و به اين ترتيب روى «توحيد عبادت» و «توحيد ربوبيت» پروردگار، و نفى هر گونه شرك تأكيد كرده و سخن خود را به پايان مى‏برد.

(آيه 27)- سليمان با دقت به سخنان هدهد گوش فرا داد، و در فكر فرو رفت، سپس چنين «گفت: ما تحقيق به عمل مى‏آوريم ببينيم تو راست گفتى يا از دروغگويان هستى»؟! (قالَ سَنَنْظُرُ أَ صَدَقْتَ أَمْ كُنْتَ مِنَ الْكاذِبِينَ).

سليمان نه هدهد را متهم ساخت و محكوم كرد، و نه سخن او را بى‏دليل تصديق نمود، بلكه آن را پايه تحقيق قرار داد.

(آيه 28)- به هر حال سليمان نامه‏اى بسيار كوتاه و پر محتوا نوشت و به هدهد داد و گفت: «اين نامه مرا ببر و بر آنان بيفكن، سپس بر گرد (و در گوشه‏اى توقف كن) ببين آنها چه عكس العملى نشان مى‏دهند»؟ (اذْهَبْ بِكِتابِي هذا فَأَلْقِهْ إِلَيْهِمْ ثُمَّ تَوَلَّ عَنْهُمْ فَانْظُرْ ما ذا يَرْجِعُونَ).

(آيه 29)- ملكه سبا نامه را گشود و از مضمون آن آگاهى يافت و چون قبلا اسم و آوازه سليمان را شنيده بود و محتواى نامه نشان مى‏داد كه سليمان تصميم شديدى در باره سرزمين سبا گرفته، سخت در فكر فرو رفت، و چون در مسائل مهم مملكتى با اطرافيانش به شور مى‏نشست از آنها دعوت كرد، رو به سوى آنها نموده «گفت: اى اشراف و بزرگان! نامه ارزشمندى به سوى من افكنده شده است»! (قالَتْ يا أَيُّهَا الْمَلَأُ إِنِّي أُلْقِيَ إِلَيَّ كِتابٌ كَرِيمٌ).

(آيه 30)- سپس ملكه سبا به ذكر مضمون نامه پرداخت و گفت: «اين نامه از سوى سليمان است و محتوايش چنين است: به نام خداوند بخشنده مهربان» (إِنَّهُ مِنْ سُلَيْمانَ وَ إِنَّهُ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ).

(آيه 31)- توصيه‏ام به شما «اين است برترى جويى در برابر من نكنيد، و به سوى من آييد و تسليم حق شويد» (أَلَّا تَعْلُوا عَلَيَّ وَ أْتُونِي مُسْلِمِينَ).

آنچه در دو آيه فوق آمده، الگويى است براى طرز نامه نگارى كه با نام خداوند رحمان و رحيم شروع شود و با دو جمله حساب شده جان سخن بيان گردد.