سوره نمل [27]

(آيه 82)- از آنجا كه در آيات گذشته سخن از استعجال كفار در مورد عذاب و يا تحقق رستاخيز بود.

در اينجا اشاره به قسمتى از حوادثى كه در آستانه رستاخيز صورت مى‏گيرد كرده، و سر نوشت دردناك اين منكران لجوج را مجسم مى‏سازد.

مى‏گويد: «و هنگامى كه فرمان عذاب فرا مى‏رسد (و آنها در آستانه رستاخيز قرار مى‏گيرند) جبنبده‏اى را از زمين، براى آنان خارج مى‏كنيم كه با آنها سخن مى‏گويد، و سخنش اين است كه مردم به آيات ما (خدا) ايمان نمى‏آوردند» (وَ إِذا وَقَعَ الْقَوْلُ عَلَيْهِمْ أَخْرَجْنا لَهُمْ دَابَّةً مِنَ الْأَرْضِ تُكَلِّمُهُمْ أَنَّ النَّاسَ كانُوا بِآياتِنا لا يُوقِنُونَ).

«دَابَّةُ الْأَرْضِ» در روايات متعددى بر شخص امير مؤمنان على عليه السّلام تطبيق شده است و با در نظر گرفتن احاديث فراوان مى‏توان از آن مفهوم كلى‏ترى را استفاده كرد كه بر هر يك از پيشوايان بزرگ كه در آخر زمان قيام و حركت فوق‏العاده مى‏كنند و حق و باطل و مؤمن و كافر را از هم مشخص مى‏سازند منطبق مى‏شود.

(آيه 83)- سپس به يكى ديگر از نشانه‏هاى رستاخيز اشاره كرده، مى‏گويد:

به خاطر بياور «روزى را كه ما از هر امتى گروهى را از كسانى كه آيات ما را تكذيب مى‏كردند محشور مى‏كنيم، و آنها را نگه مى‏داريم تا به يكديگر ملحق شوند» (وَ يَوْمَ نَحْشُرُ مِنْ كُلِّ أُمَّةٍ فَوْجاً مِمَّنْ يُكَذِّبُ بِآياتِنا فَهُمْ يُوزَعُونَ).

بسيارى از بزرگان اين آيه را اشاره به مسأله رجعت و بازگشت گروهى از بد كاران و نيكو كاران به همين دنيا در آستانه رستاخيز مى‏دانند.

(آيه 84)- «تا زمانى كه (به پاى حساب) مى‏آيند، (به آنان) مى‏گويد: آيا آيات مرا تكذيب كرديد و در صدد تحقيق بر نيامديد»؟ (حَتَّى إِذا جاؤُ قالَ أَ كَذَّبْتُمْ بِآياتِي وَ لَمْ تُحِيطُوا بِها عِلْماً).

«شما چه اعمالى انجام مى‏داديد»؟ (أَمَّا ذا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ).

گوينده اين سخن خداوند است و منظور از آيات، معجزات پيامبران و يا فرمانهاى الهى و يا همه اينهاست.

(آيه 85)- بديهى است اين مجرمان در مقابل هيچ يك از اين دو سؤال پاسخى ندارند كه بدهند لذا در اين آيه اضافه مى‏كند: «و فرمان عذاب الهى به خاطر ظلم و ستمشان در مورد آنها صادر مى‏شود و آنها سخنى ندارند كه بگويند»! (وَ وَقَعَ الْقَوْلُ عَلَيْهِمْ بِما ظَلَمُوا فَهُمْ لا يَنْطِقُونَ).

اين عذاب به معنى عذاب دنياست هر گاه آيه را به معنى رجعت «1» بدانيم، و به معنى عذاب آخرت است اگر آيه را به معنى قيامت بدانيم.

(آيه 86)- حركت زمين، يك معجزه علمى قرآن! بار ديگر در اينجا به مسأله مبدأ و معاد و نشانه‏هاى قدرت و عظمت خداوند در عالم هستى، و همچنين حوادث رستاخيز پرداخته چنين مى‏گويد: «آيا نديدند كه ما شب را براى آرامش آنها قرار داديم» (أَ لَمْ يَرَوْا أَنَّا جَعَلْنَا اللَّيْلَ لِيَسْكُنُوا فِيهِ).

«و روز را روشنى بخش» (وَ النَّهارَ مُبْصِراً).

«در اين امور نشانه‏ها و دلائل روشنى است (از قدرت و حكمت پروردگار) براى كسانى كه آماده پذيرش ايمانند» (إِنَّ فِي ذلِكَ لَآياتٍ لِقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ).

__________________________________________________

(1) «رجعت» از عقايد معروف شيعه است و تفسيرش در يك عبارت كوتاه چنين است: بعد از ظهور حضرت مهدى (عج) و در آستانه رستاخيز گروهى از «مؤمنان خالص» و «كفار و طاغيان بسيار شرور» به اين جهان باز مى‏گردند، گروه اول مدارجى از كمال را طى مى‏كنند، و گروه دوم كيفرهاى شديدى مى‏بينند.

(آيه 87)- اين آيه به رستاخيز و مقدمات آن مى‏پردازد و مى‏گويد: «و (به خاطر بياوريد) روزى را كه در صور دميده مى‏شود و تمام كسانى كه در آسمانها و در زمين هستند در وحشت فرو مى‏روند، جز كسانى كه خدا بخواهد، و همگى با خضوع در پيشگاه او حاضر مى‏شوند» (وَ يَوْمَ يُنْفَخُ فِي الصُّورِ فَفَزِعَ مَنْ فِي السَّماواتِ وَ مَنْ فِي الْأَرْضِ إِلَّا مَنْ شاءَ اللَّهُ وَ كُلٌّ أَتَوْهُ داخِرِينَ).

از مجموعه آيات قرآن استفاده مى‏شود كه دو يا سه بار «نفخ صور» مى‏شود:

يك بار در پايان دنيا و آستانه رستاخيز، كه وحشت همه را فرا مى‏گيرد.

بار دوم همگى با شنيدن آن قالب تهى مى‏كنند و مى‏ميرند.

بار سوم به هنگام بعث و نشور و قيام قيامت است كه با نفخ صور همه مردگان به حيات باز مى‏گردند و زندگى نوينى را آغاز مى‏كنند.

ولى ظاهر آيه نشان مى‏دهد كه در اينجا اشاره به نفخه اولى است كه در پايان جهان صورت مى‏گيرد.

(آيه 88)- اين آيه اشاره به يكى ديگر از آيات عظمت خداوند در پهنه عالم هستى كرده، مى‏گويد: «و كوهها را مى‏بينى و آنها را ساكن و جامد مى‏پندارى در حالى كه مانند ابر در حركتند» (وَ تَرَى الْجِبالَ تَحْسَبُها جامِدَةً وَ هِيَ تَمُرُّ مَرَّ السَّحابِ).

«اين صنع و آفرينش خداوندى است كه همه چيز را متقن آفريده» (صُنْعَ اللَّهِ الَّذِي أَتْقَنَ كُلَّ شَيْ‏ءٍ).

كسى كه اين همه حساب و نظم در برنامه آفرينش اوست «مسلما از كارهايى كه شما انجام مى‏دهيد آگاه است» (إِنَّهُ خَبِيرٌ بِما تَفْعَلُونَ).

آيه فوق از قبيل آيات توحيد و نشانه‏هاى عظمت خداوند در همين دنيا است و به «حركت كره زمين» كه براى ما محسوس نيست اشاره مى‏كند.

(آيه 89)- در آيات گذشته سخنى از اعمال بندگان و آگاهى خداوند نسبت به آن در ميان بود و در اين آيه سخن از پاداش عمل و ايمنى آنها از فزع روز قيامت است.

مى‏فرمايد: «كسانى كه حسنه و كار نيكى انجام دهند پاداشى بهتر از آن خواهند داشت و آنها از وحشت در آن روز در امان خواهند بود» (مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ خَيْرٌ مِنْها وَ هُمْ مِنْ فَزَعٍ يَوْمَئِذٍ آمِنُونَ).

«حسنه» در اينجا مفهوم وسيعى دارد كه همه اعمال نيك را در بر مى‏گيرد، از جمله ايمان به خدا و پيامبر اسلام و ولايت ائمه عليهم السّلام كه در رأس هر كار نيك قرار دارد و مانع از آن نيست كه اعمال صالح ديگر نيز در آيه جمع باشد.

(آيه 90)- سپس به نقطه مقابل اين گروه پرداخته، مى‏گويد: «و كسانى كه «سيئه» و كار بدى انجام دهند به رو در آتش افكنده مى‏شوند»! (وَ مَنْ جاءَ بِالسَّيِّئَةِ فَكُبَّتْ وُجُوهُهُمْ فِي النَّارِ).

و جز اين توقعى نمى‏توانند داشته باشند «آيا جزايى جز آنچه عمل مى‏كرديد خواهيد داشت»؟! (هَلْ تُجْزَوْنَ إِلَّا ما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ).

آنها هنگامى كه مواجه با حق مى‏شدند، صورت خود را بر مى‏گرداندند و با همان صورت از گناه استقبال مى‏كردند اكنون بايد گرفتار چنين مجازاتى شوند.

(آيه 91)- آخرين مأموريت پيامبر صلّى اللّه عليه و آله در سه آيه آخر اين سوره، روى سخن را به پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله كرده و حقايقى را باز گو مى‏كند كه در واقع بيانگر اين واقعيت است كه به آنها بگو: من وظايف خودم را انجام مى‏دهم، چه شما مشركان لجوج ايمان بياوريد و چه نياوريد.

نخست مى‏فرمايد: «من مأمورم پروردگار اين شهر (مقدّس مكّه) را عبادت كنم»! (إِنَّما أُمِرْتُ أَنْ أَعْبُدَ رَبَّ هذِهِ الْبَلْدَةِ).

اين شهر مقدّسى كه تمام افتخار شما و موجوديتتان در آن خلاصه مى‏شود، شهر مقدسى كه خدا آن را با بركاتش به شما ارزانى داشته ولى شما به جاى شكر نعمتش، كفران مى‏كنيد.

آرى! من مأمورم «پروردگارى را (عبادت كنم) كه اين شهر را حرمت نهاده» (الَّذِي حَرَّمَها).

اما تصور نكنيد كه فقط اين سر زمين ملك خداست بلكه «همه چيز (در عالم هستى) به او تعلق دارد» (وَ لَهُ كُلُّ شَيْ‏ءٍ).

و دومين دستور كه به من داده شده اين است: «و من مأمورم كه از مسلمين باشم» تسليم مطلق در برابر فرمان پروردگار و نه غير او (وَ أُمِرْتُ أَنْ أَكُونَ مِنَ الْمُسْلِمِينَ).

و به اين ترتيب دو مأموريت اصلى خود را كه «پرستش خداوند يگانه» و «تسليم مطلق در برابر فرمان» اوست بيان مى‏دارد.

(آيه 92)- سپس ابزار وصول به اين دو هدف را چنين بيان مى‏كند: «و (من مأمورم) قرآن را تلاوت كنم» (وَ أَنْ أَتْلُوَا الْقُرْآنَ).

از فروغ آن شعله گيرم، و از چشمه آب حياتبخش جرعه‏ها بنوشم، و در همه برنامه‏ها بر راهنمايى آن تكيه كنم، آرى اين وسيله من است! و به دنبال آن اضافه مى‏كند: تصور نكنيد ايمان آوردن شما سودى به حال من و يا از آن بالاتر سودى براى خداوند بزرگ دارد، نه «پس هر كس هدايت شود براى خود هدايت مى‏يابد» (فَمَنِ اهْتَدى‏ فَإِنَّما يَهْتَدِي لِنَفْسِهِ).

و تمام منافع هدايت چه در اين جهان و چه در جهان ديگر عائد خود او مى‏شود.

«و هر كس گمراه شود» (وزر و وبالش به گردن خود اوست) بگو: من فقط از انذار كنندگان و بيم دهندگانم و عواقب شوم آن دامن مرا نمى‏گيرد» (وَ مَنْ ضَلَّ فَقُلْ إِنَّما أَنَا مِنَ الْمُنْذِرِينَ).

(آيه 93)- و سر انجام در آخرين آيه به پيامبر دستور مى‏دهد كه خدا را در برابر اين همه نعمتهاى بزرگ مخصوصا نعمت هدايت، حمد و ستايش كن مى‏فرمايد: «بگو: حمد و ستايش مخصوص ذات خداست» (وَ قُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ).

اين حمد و ستايش هم به نعمت قرآن باز مى‏گردد، هم هدايت الهى و هم مى‏تواند مقدمه‏اى براى جمله بعد باشد كه مى‏گويد: «به زودى آياتش را به شما نشان مى‏دهد تا آن را بشناسيد» (سَيُرِيكُمْ آياتِهِ فَتَعْرِفُونَها).

اين تعبير اشاره به آن است كه با گذشت زمان و پيشرفت علم و دانش و خرد آدمى، هر روز پرده از آيات جديد و اسرار تازه‏اى از عالم هستى برداشته مى‏شود، و روز به روز به عظمت قدرت و عمق حكمت پروردگار آشناتر مى‏شويد، و اين ارائه آيات هرگز قطع نمى‏شود و در طول عمر بشر همچنان ادامه دارد.

اما اگر با اين همه، باز راه خلاف و انحراف بپيماييد، بدانيد: «پروردگار شما هرگز از كارهايى كه انجام مى‏دهيد غافل نيست» (وَ ما رَبُّكَ بِغافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ).

و اگر كيفر شما را تأخير مى‏اندازد به خاطر لطفش به بندگان است.

«پايان سوره نمل»