سوره روم [30]

سوره روم [30]

اين سوره در «مكّه» نازل شده و داراى 60 آيه است‏.

محتواى سوره:
مطالب اين سوره را در هفت بخش مى‏توان خلاصه كرد.
1- پيشگويى از پيروزى روميان بر ايرانيان در جنگى كه در آينده درگير مى‏شد.
2- گوشه‏اى از طرز فكر و چگونگى حالات افراد بى‏ايمان.
3- بخش مهمى از آيات عظمت خداوند در آسمان و زمين و در وجود انسانها.
4- سخن از توحيد فطرى بعد از بيان دلائل آفاقى و انفسى.
5- بازگشت به شرح و تبيين حالات افراد بى‏ايمان و گنهكار، و ظهور فساد در زمين بر اثر گناهان آنها.
6- اشاره‏اى به مسأله مالكيت و حق ذى القربى و نكوهش از رباخوارى.
7- بازگشت مجددى به دلائل توحيد و نشانه‏هاى حق و مسائل مربوط به معاد.

فضيلت تلاوت سوره:
علاوه بر حديثى كه از امام صادق عليه السّلام در فضيلت سوره عنكبوت نقل شد، در حديث ديگرى از پيامبر صلّى اللّه عليه و آله چنين آمده: «هر كس سوره روم را بخواند پاداشى معادل ده حسنه به تعداد هر فرشته‏اى كه در ميان آسمان و زمين تسبيح خدا مى‏گويد خواهد داشت و آنچه را در روز و شب از دست داده جبران خواهد كرد».

بديهى است كسى كه محتواى اين سوره را در روح و جان خود جاى دهد و مراقبت پروردگار را در هر لحظه در خود ببيند، تقواى الهى چنان قلبش را پر مى‏كند كه شايسته چنين پاداش بزرگى است.

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ به نام خداوند بخشنده بخشايشگر

(آيه 1)-
شأن نزول:
آيات نخستين اين سوره بدين سبب نازل شد كه در آن هنگام كه پيامبر صلّى اللّه عليه و آله در «مكّه» بود، و مؤمنان در اقليت قرار داشتند، جنگى ميان ايرانيان و روميان در گرفت، و در اين نبرد ايرانيان پيروز شدند.

مشركان «مكّه» اين را به فال نيك گرفتند و دليل بر حقانيت شرك خود دانستند! آيات نخستين اين سوره نازل شد و قاطعانه گفت: گرچه ايرانيان در اين نبرد پيروز شدند اما چيزى نمى‏گذرد كه از روميان شكست خواهند خورد و حتى حدود زمان اين پيشگويى را نيز بيان داشت.

اين پيشگويى قاطع قرآن كه از يك سو نشانه اعجاز اين كتاب آسمانى و اتكا آورنده آن به علم بى‏پايان پروردگار به عالم غيب است، و از سوى ديگر نقطه مقابل تفأل مشركان بود، مسلمانان را طورى دلگرم ساخت كه حتى مى‏گويند: بعضى از آنان با مشركان روى اين مسأله شرطبندى مهمى كردند!- آن روز هنوز حكم تحريم اين گونه شرط بنديها نازل نشده بود.

تفسير:
يك پيشگويى عجيب! اين سوره جزء 29 سوره‏اى است كه با حروف مقطعه آغاز مى‏شود «الف، لام، ميم» (الم).

تنها چيزى كه در اينجا جلب توجه مى‏كند اين است كه بر خلاف بسيارى از سوره‏هايى كه با حروف مقطعه آغاز مى‏شود و پشت سر آن سخن از عظمت قرآن است در اينجا بحثى از عظمت قرآن نمى‏يابيم، بلكه سخن از شكست روميان و پيروزى مجدد آنها در آينده است، ولى با دقت روشن مى‏شود كه اين بحث نيز بيان عظمت قرآن است، چرا كه اين خبر غيبى مربوط به آينده از نشانه‏هاى اعجاز و عظمت اين كتاب آسمانى محسوب مى‏شود.

(آيه 2)- بعد از ذكر حروف مقطعه مى‏فرمايد: «روميان مغلوب شدند» (غُلِبَتِ الرُّومُ).

(آيه 3)- «و اين شكست در سرزمين نزديكى واقع شد» (فِي أَدْنَى الْأَرْضِ).

منظور از «ادنى الارض» (سرزمين نزديك) سرزمين ايرانيان بوده است يعنى در محلى واقع شد كه نزديكترين نقطه ميان ايران و روم بود.

سپس اضافه مى‏كند: «و آنها (روميان) بعد از مغلوبيت به زودى غلبه خواهند كرد» (وَ هُمْ مِنْ بَعْدِ غَلَبِهِمْ سَيَغْلِبُونَ).

(آيه 4)- سپس حدود سالهاى آن را با اين عبارت بيان مى‏كند: «در چند سال»! (فِي بِضْعِ سِنِينَ).

و اگر مى‏بينيد خداوند از آينده خبر مى‏دهد، به خاطر آن است كه «همه كارها از آن خداست چه قبل و چه بعد» از اين شكست و پيروزى (لِلَّهِ الْأَمْرُ مِنْ قَبْلُ وَ مِنْ بَعْدُ).

عبارت فوق مى‏خواهد اين نكته را روشن سازد كه قادر بالذّات و مالك على الاطلاق اوست و هر كس هر چيزى دارد از او دارد.

سپس مى‏افزايد: اگر امروز كه روميان شكست خوردند مشركان خوشحال شدند «در آن روز مؤمنان (به خاطر پيروزى ديگرى) خوشحال خواهند شد»! (وَ يَوْمَئِذٍ يَفْرَحُ الْمُؤْمِنُونَ).

(آيه 5)- آرى! خوشحال مى‏شوند «به سبب يارى خداوند» (بِنَصْرِ اللَّهِ).

خداوند «هر كه را بخواهد يارى مى‏كند، و او صاحب قدرت و رحيم است»! (يَنْصُرُ مَنْ يَشاءُ وَ هُوَ الْعَزِيزُ الرَّحِيمُ).

مسلمانان در آن روز از جهات مختلفى خوشحال شدند:
از پيروزى اهل كتاب بر مجوسيان كه صحنه‏اى از غلبه خدا پرستى بر شرك بود.

از پيروزى معنوى به خاطر ظهور اعجاز قرآن. و از پيروزى مقارن آن كه احتمالا «صلح حديبيه» يا يكى ديگر از فتوحات مسلمين بود.

(آيه 6)- باز هم براى تأكيد بيشتر مى‏فرمايد: «اين وعده‏اى است كه خدا داده است» (وَعْدَ اللَّهِ).
«و خداوند هرگز از وعده‏اش تخلف نخواهد كرد، هر چند بيشتر مردم نمى‏دانند» (لا يُخْلِفُ اللَّهُ وَعْدَهُ وَ لكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لا يَعْلَمُونَ).

و علت عدم آگاهى مردم عدم معرفتشان نسبت به خدا و علم و قدرت اوست آنها خدا را به درستى نشناختند، و لذا از اين حقيقت كه او محال است از وعده‏اش تخلف كند درست آگاه نيستند، چرا كه تخلف از وعده يا به خاطر جهل است و يا به خاطر ضعف و ناتوانى است و هيچ يك در خدا راه ندارد.

(آيه 7)- سپس مى‏افزايد: اين مردم كوتاه بين «تنها ظاهرى از زندگى دنيا را مى‏بينند و از آخرت و پايان كارها بى‏خبرند»! (يَعْلَمُونَ ظاهِراً مِنَ الْحَياةِ الدُّنْيا وَ هُمْ عَنِ الْآخِرَةِ هُمْ غافِلُونَ).

انسان «ظاهر بين» انفاق را سبب خسران و زيان مى‏شمرد، در حالى كه اين «موحد» تجارتى پرسود مى‏داند.

آن يكى ربا خوارى را مايه افزايش در آمد، و اين يكى مايه وبال و بدبختى و زيان.
آن يكى جهاد را مايه افزايش در آمد، و اين يكى مايه وبال و بدبختى و زيان.
آن يكى جهاد را مايه دردسر و شهادت را به معنى نابودى و اين يكى جهاد را رمز سر بلندى و شهادت را حيات جاويدان مى‏شمرد.

اگر آنها باطن و درون اين زندگى دنيا را نيز مى‏دانستند براى شناخت آخرت كافى بود، چرا كه دقت كافى در اين زندگى زود گذر نشان مى‏دهد كه حلقه‏اى است از يك سلسله طولانى، و مرحله‏اى است از يك مسير بزرگ، همان گونه كه دقت در زندگى دوران جنينى نشان مى‏دهد كه هدف نهايى خود اين زندگى نيست، بلكه اين يك مرحله مقدماتى براى زندگى گسترده‏اى است.

اعجاز قرآن از دريچه علم غيب!

يكى از طرق اثبات اعجاز قرآن خبرهاى غيبى قرآن است كه يك نمونه روشن آن در همين آيات مورد بحث آمده، در طى چند آيه با انواع تأكيدات از پيروزى بزرگ يك ارتش شكست خورده در چند سال بعد خبر مى‏دهد، و آن را به عنوان يك وعده تخلف‏ناپذير الهى معرفى مى‏كند.

تاريخ به ما مى‏گويد كه هنوز نه سال نگذشته بود كه: روميان در نبرد جديدى بر ايرانيان پيروز شدند، و مقارن همان زمان مسلمانان با صلح حديبيه (و طبق روايتى در جنگ بدر) پيروزى چشمگيرى بر دشمنان پيدا كردند.

(آيه 8)- آيه قبل سخن از ظاهربينانى بود كه تنها افق فكرشان به محدوده دنيا و جهان ماده تعلق دارد، و از قيامت و عالم ماوراء طبيعت بى‏خبرند.

در اين آيه و آيات آينده به ذكر مطالب متنوعى پيرامون مبدأ و معاد مى‏پردازد نخست به صورت يك استفهام اعتراض‏آميز مى‏گويد: «آيا آنها در درون جان خويش تفكر نكردند كه خداوند آسمان و زمين و آنچه را در ميان اين دو است جز به حق نيافريده؟ و براى آن اجل و پايان معينى قرار داده است» (أَ وَ لَمْ يَتَفَكَّرُوا فِي أَنْفُسِهِمْ ما خَلَقَ اللَّهُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَيْنَهُما إِلَّا بِالْحَقِّ وَ أَجَلٍ مُسَمًّى).

يعنى اگر آنها درست بينديشند و به وجدان خود و داورى عقلشان مراجعه كنند به خوبى از اين دو امر آگاه مى‏شوند كه: جهان بر اساس حق آفريده شده، و نظاماتى بر آن حاكم است كه دليل بر وجود عقل و قدرت كامل در خالق اين جهان است.

و ديگر اين كه: اين جهان رو به زوال و فنا مى‏رود و از آنجا كه خالق حكيم ممكن نيست بيهوده آن را آفريده باشد دليل بر اين است كه جهان ديگرى كه سراى بقا است بعد از اين جهان مى‏باشد، و گر نه آفرينش اين جهان مفهوم نداشت.

لذا در پايان آيه اضافه مى‏كند: «بسيارى از مردم به لقاى پروردگارشان كافرند» (وَ إِنَّ كَثِيراً مِنَ النَّاسِ بِلِقاءِ رَبِّهِمْ لَكافِرُونَ).

و يا اين كه با زبان، منكر نيستند اما عملشان آن چنان آلوده و ننگين است كه نشان مى‏دهد آنها اعتقادى به معاد ندارند، چرا كه اگر معتقد بودند نبايد اين چنين فاسد و مفسد باشند.

(آيه 9)- عاقبت بدكاران! از آنجا كه تعبير به «اجل مسمى» بيانگر اين حقيقت است كه به هر حال زندگى اين جهان دوام و بقايى ندارد و اين هشدارى است به همه دنيا پرستان، در اين آيه مى‏فرمايد: «آيا در زمين گردش نكردند تا بنگرند عاقبت كسانى كه قبل از آنها بودند» به كجا كشيده شد (أَ وَ لَمْ يَسِيرُوا فِي الْأَرْضِ فَيَنْظُرُوا كَيْفَ كانَ عاقِبَةُ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ).

«آنها نيرومندتر از اينان بودند و زمين را (براى زراعت و آبادى) بيش از اينان دگرگون ساختند و آباد كردند» (كانُوا أَشَدَّ مِنْهُمْ قُوَّةً وَ أَثارُوا الْأَرْضَ وَ عَمَرُوها أَكْثَرَ مِمَّا عَمَرُوها).

«و پيامبرانشان با دلايل آشكار به سراغشان آمدند» (وَ جاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَيِّناتِ). اما آنها خيره‏سرى كردند، و در برابر حق تسليم نشدند و كيفر خود را ديدند.

«خداوند هرگز به آنان ستم نكرد، آنها به خودشان ستم مى‏كردند»! (فَما كانَ اللَّهُ لِيَظْلِمَهُمْ وَ لكِنْ كانُوا أَنْفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ).

(آيه 10)- اين آيه آخرين مرحله كفر آنها را بيان كرده، مى‏گويد: «سپس سر انجام كسانى كه اعمال بد انجام دادند به جايى رسيد كه آيات خدا را تكذيب كردند، و (از آن بدتر) به استهزا و مسخره كردن آن بر خاستند» (ثُمَّ كانَ عاقِبَةَ الَّذِينَ أَساؤُا السُّواى‏ أَنْ كَذَّبُوا بِآياتِ اللَّهِ وَ كانُوا بِها يَسْتَهْزِؤُنَ).

آرى! گناه و آلودگى همچون بيمارى خوره به جان انسان مى‏افتد، و روح ايمان را مى‏خورد و از بين مى‏برد، و كار به جايى مى‏رسد كه سر از تكذيب آيات الهى در مى‏آورد و به مرحله‏اى مى‏رسد كه ديگر هيچ وعظ و اندرز و انذارى مؤثر نيست و جز تازيانه عذاب دردناك الهى راهى باقى نمى‏ماند!

(آيه 11)- سر نوشت مجرمان در قيامت: در آيات گذشته سخن از تكذيب كنندگانى به ميان آمد كه آيات خدا را به باد مسخره مى‏گرفتند، و در اينجا با بيان گوشه‏اى از مباحث معاد و سر نوشت مجرمان در قيامت بحثهايى را كه پيش از اين در باره معاد در آيات قبل گفته شد تكميل مى‏كند.

نخست مى‏فرمايد: «خداوند آفرينش را آغاز نموده سپس اعاده مى‏كند، و بعد به سوى او بازگردانده مى‏شويد» (اللَّهُ يَبْدَؤُا الْخَلْقَ ثُمَّ يُعِيدُهُ ثُمَّ إِلَيْهِ تُرْجَعُونَ).

در آيه يك استدلال كوتاه و پر معنى براى مسأله معاد بيان شده كه در آيات ديگر قرآن نيز به عبارات ديگرى آمده است، و آن اين كه: «همان كسى كه قدرت بر آفرينش نخستين داشت قدرت بر معاد هم دارد، و قانون عدالت و همچنين حكمت خداوند ايجاب مى‏كند كه اين آفرينش مجدد تحقق يابد».

(آيه 12)- اين آيه وضع مجرمان را چنين مجّسم مى‏كند: «آن روز كه قيامت بر پا مى‏شود مجرمان در نوميدى و غم و اندوه فرو مى‏روند» (وَ يَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ يُبْلِسُ الْمُجْرِمُونَ).

چرا كه نه ايمان و عمل صالحى با خود به عرصه محشر آورده‏اند، نه يار و ياورى دارند و نه امكان بازگشت به دنيا و جبران گذشته وجود دارد.

(آيه 13)- لذا در اين آيه مى‏افزايد: «آنها شفيعانى از معبودانشان ندارند» (وَ لَمْ يَكُنْ لَهُمْ مِنْ شُرَكائِهِمْ شُفَعاءُ).

به همين جهت «نسبت به معبودهايى كه آنها را شريك خدا قرار داده بودند كافر مى‏شوند» و از آنها تنفر و بيزارى مى‏جويند (وَ كانُوا بِشُرَكائِهِمْ كافِرِينَ).

(آيه 14)- سپس به گروههاى مختلف مردم در آن روز اشاره كرده، مى‏گويد:
«روزى كه قيامت بر پا مى‏شود مردم از هم جدا مى‏گردند» (وَ يَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ يَوْمَئِذٍ يَتَفَرَّقُونَ).

(آيه 15)- «پس گروهى كه ايمان آوردند و عمل صالح انجام دادند آنها در باغى از بهشت متنعم و شاد و مسرور خواهند بود، آن چنان كه آثار شادى در چهره‏هايشان هويدا مى‏گردد» (فَأَمَّا الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ فَهُمْ فِي رَوْضَةٍ يُحْبَرُونَ).

(آيه 16)- «و اما آنان كه به آيات ما و لقاى آخرت كافر شدند، در عذاب الهى احضار مى‏شوند» (وَ أَمَّا الَّذِينَ كَفَرُوا وَ كَذَّبُوا بِآياتِنا وَ لِقاءِ الْآخِرَةِ فَأُولئِكَ فِي الْعَذابِ مُحْضَرُونَ).

(آيه 17)- تسبيح و حمد در همه حال براى خداست: بعد از بحثهاى فراوانى كه در آيات گذشته در مورد مبدأ و معاد و بخشى از پاداش مؤمنان و كيفر مشركان آمد در اين آيه به تسبيح و حمد پروردگار و تنزيه و تقديس او از هر گونه شرك و نقص و عيب پرداخته، مى‏فرمايد: «منزّه است خداوند به هنگامى كه شام مى‏كنيد و هنگامى كه صبح مى‏كنيد» (فَسُبْحانَ اللَّهِ حِينَ تُمْسُونَ وَ حِينَ تُصْبِحُونَ).

(آيه 18)- «و حمد و ستايش مخصوص ذات پاك اوست در آسمان و زمين (منزه است) به هنگام عصر، و هنگامى كه وارد ظهر مى‏شويد» (وَ لَهُ الْحَمْدُ فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ عَشِيًّا وَ حِينَ تُظْهِرُونَ).

به اين ترتيب در دو آيه فوق چهار وقت براى «تسبيح» پروردگار بيان شده:
آغاز شب طلوع صبح عصرگاهان و به هنگام زوال ظهر.

(آيه 19)- در اين آيه باز به مسأله معاد باز مى‏گردد، و از طريق ديگرى به استبعاد منكران چنين پاسخ مى‏گويد: «زنده را از مرده، و مرده را از زنده، خارج مى‏كند و زمين را پس از مردنش حيات مى‏بخشد، و به همين گونه روز قيامت (از گورها) بيرون آورده مى‏شويد» (يُخْرِجُ الْحَيَّ مِنَ الْمَيِّتِ وَ يُخْرِجُ الْمَيِّتَ مِنَ الْحَيِّ وَ يُحْيِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها وَ كَذلِكَ تُخْرَجُونَ).

يعنى «صحنه معاد» و «صحنه پايان دنيا» كه يكى خروج «زنده از مرده» است و ديگرى «مرده از زنده» مرتبا در برابر چشم شما تكرار مى‏شود، بنا بر اين چه جاى تعجب كه در پايان جهان همه موجودات زنده بميرند و در رستاخيز همه انسانها به زندگى جديدى باز گردند؟! اما «خروج حىّ از ميت» در مورد زمينهاى مرده براى همه روشن است كه در فصل زمستان زمين به صورت مرده در مى‏آيد، اما در فصل بهار با تعادل هوا و فرو ريختن قطرات حياتبخش باران جنبشى در زمين پيدا مى‏شود، و اين صحنه معاد است كه در اين جهان مى‏بينيم.

و اما در مورد خارج ساختن «مرده از زنده» آن هم چيز پوشيده و پنهانى نيست و اما در مورد بيرون آمدن موجود «زنده از مرده» گرچه طبق مسلمات علم امروز در حال حاضر حد اقل در آزمايشهاى بشرى و مشاهدات روزمره موردى ديده نشده است. ولى مسلما در آغاز كه اين كره خاكى يك پارچه آتش بود، موجود زنده‏اى وجود نداشت، بعدا در شرايط خاصى كه علم هنوز آن را به درستى كشف نكرده است موجودات زنده از مواد بى‏جان با يك جهش بزرگ متولد شدند، اما اين موضوع در شرايط فعلى كره زمين در آنجا كه در دسترس علم و دانش بشر است ديده نمى‏شود.

اما آنچه براى ما محسوس و كاملا قابل لمس و درك است اين است كه موجودات مرده دائما جزء اندام موجودات زنده مى‏شوند و لباس حيات در تن مى‏پوشانند، آب و غذايى كه ما مى‏خوريم موجود زنده‏اى نيست، اما جزء بدن ما كه شد تبديل به يك موجود زنده مى‏شود، و سلولهاى تازه‏اى بر سلولهاى بدن ما افزوده مى‏گردد.

بنا بر اين مى‏توان گفت: دائما در نظام عالم طبيعت زندگى از دل مرگ و مرگ از دل زندگى بيرون مى‏آيد به همين دليل خدايى كه آفريننده طبيعت است قادر به احياى مردگان در جهان ديگر مى‏باشد.

(آيه 20)- آيات خدا در آفاق و انفس! در اينجا نكات جالبى از دلائل توحيد و نشانه‏هاى پروردگار را در نظام عالم هستى بازگو كرده، و بحثهاى گذشته را تكميل مى‏نمايد.

نخست به سراغ آفرينش انسان كه اولين و مهمترين موهبت الهى بر اوست مى‏رود و مى‏گويد: «يكى از نشانه‏هاى او اين است كه شما را از خاك آفريد، سپس شما انسانهايى شديد كه در روى زمين منتشر گشتيد» (وَ مِنْ آياتِهِ أَنْ خَلَقَكُمْ مِنْ تُرابٍ ثُمَّ إِذا أَنْتُمْ بَشَرٌ تَنْتَشِرُونَ).

در اين آيه به دو نشانه عظمت الهى اشاره شده: يكى آفرينش انسان از خاك كه ممكن است اشاره به آفرينش نخستين انسان يعنى آدم بوده باشد، يا آفرينش همه انسانها از خاك چرا كه مواد غذايى تشكيل دهنده وجود انسان، همه مستقيما يا بطور غير مستقيم از خاك گرفته مى‏شود.

دوم: تكثير نسل انسان و انتشار فرزندان آدم در سراسر روى زمين است.

(آيه 21)- اين آيه نيز بخش ديگرى از آيات انفسى را كه در مرحله بعد از آفرينش انسان قرار دارد مطرح كرده، مى‏فرمايد: «و از نشانه‏هاى او اين كه همسرانى از جنس خودتان براى شما آفريد تا در كنار آنها آرامش يابيد» (وَ مِنْ آياتِهِ أَنْ خَلَقَ لَكُمْ مِنْ أَنْفُسِكُمْ أَزْواجاً لِتَسْكُنُوا إِلَيْها).

و از آنجا كه ادامه اين پيوند در ميان همسران، نياز به يك جاذبه و كشش قلبى و روحانى دارد به دنبال آن اضافه مى‏كند: «و در ميان شما مودّت و رحمت قرار داد» (وَ جَعَلَ بَيْنَكُمْ مَوَدَّةً وَ رَحْمَةً).

و در پايان آيه براى تأكيد بيشتر مى‏فرمايد: «در اين نشانه‏هايى است براى گروهى كه تفكّر مى‏كنند» (إِنَّ فِي ذلِكَ لَآياتٍ لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ).

و از اينجا مى‏توان نتيجه گرفت آنها كه پشت پا به اين سنت الهى مى‏زنند وجود ناقصى دارند، چرا كه يك مرحله تكاملى آنها متوقف شده مگر آن كه به راستى شرايط خاص و ضرورتى ايجاب تجرّد كند.