فصل دوّم: زمينه‏هاى گناه

عقبه، فريب سخن دوست بد خود را خورد و چنين كرد و سرانجام در جنگ بدر جزء سربازان لشكر شرك به جنگ مسلمين آمد و كشته شد و دوستش ابىّ نيز در جنگ احد كشته شد. آيات 27 تا 29 سوره‏ى فرقان نازل گرديد و سرنوشت و مجازات سخت آن كس را كه بر اثر انتخاب دوست بد منحرف شده است بيان نمود «1»؛

«و يَومَ يَعضّ الظّالم عَلى يَدَيه يَقولُ يا لَيتَنى اتّخَذتُ معَ الرّسول سَبيلًا* يا وَيلَتى‏ لَيتَنى لَم أتّخِذ فُلاناً خَليلًا* لقد أضلَّنى عن الذِّكرِ بَعد إذ جائنى و كان الشّيطانُ لِلانْسانِ خَذُولًا»
«روزى كه ظالم دست خود را از شدت حسرت به دندان مى‏گزد، و مى‏گويد: اى كاش با رسولخدا راهى برگزيده بودم، اى واى بر من كاش فلان (شخص گمراه) را دوست خود انتخاب نمى‏كردم. او مرا از ياد حق گمراه ساخت، بعد از آنكه آگاهى به سوى من آمده بود و شيطان همواره انسان را از جاده راست طرد مى‏كند.»

اين آيات بيانگر وضع «عقبه» و امثال او در قيامت است كه رفيق بد انتخاب كرده و همين انتخاب باعث انحراف و بدبختى او شده است.
__________________________________________________
(1). مجمع البيان، ج 7 ص 166

2- در آيه 68 سوره‏ى انعام مى‏خوانيم:
«وَ إذا رأيتَ الَّذينَ يَخوضُون فى آياتِنا فَأعرِض عَنهم حتّى يَخوضُوا فى حَدِيث غَيره ...»
«هر وقت كسانى را كه آيات ما را استهزاء مى‏كنند مشاهده نمودى از آنها روى بگردان تا به سخن ديگرى بپردازند.»

نظير آيه قبل، آيه 140 سوره نساء مى‏باشد كه:
«فلا تَقعُدوا مَعَهم حتّى يَخوضوا فى حَدِيث غَيره اذاً مِثلهم»
«با استهزا كنندگان به آيات خدا ننشينيد تا به سخن ديگرى بپردازند زيرا در غير اين صورت شما هم مثل آنان خواهيد بود.»

3- در آيات 42 تا 45 سوره‏ى مدثر آمده: بهشتيان از دوزخيان مى‏پرسند چه چيزى شما را به دوزخ فرستاد؟ آنها امورى را در پاسخ ذكر مى‏كنند از جمله مى‏گويند:
«و كُنّا نَخُوضُ مَعَ الخائِضين»
«و ما پيوسته با اهل باطل همنشين و هم‏صدا بوديم.»

4- در آيه 25 سوره‏ى فصلت يكى از مجازات‏هاى «اعدء اللّه» (دشمنان خدا) همنشينان اغواگر و بد ذكر شده آنجا كه مى‏خوانيم:
«و قَيَّضْنا لَهم قُرناءَ فَزَيّنوا لَهم ما بين ايديهِم و ما خَلفَهم»
«ما براى آنها همنشينان (زشت سيرتى) قرار داديم و آن همنشينان زشتى‏ها را از پيش رو و پشت سر در نظرشان جلوه دادند.»

اين آيه بيانگر آثار سوء همنشينان بد و حاكى از اين است كه همنشين بد خود يك مجازات و بلاى دردناك براى انسان مى‏باشد.

در روايات اسلامى نيز كمتر موضوعى است كه مانند سرزنش از انتخاب همنشين بد، مورد توجه قرار گرفته باشد كه ما در اينجا به ذكر چند نمونه اكتفا مى‏كنيم:

1- امام صادق عليه السلام فرمودند:
«لا ينبغى للمومن ان يجلس مجلساً يعصى اللَّه فيه و لا يقدر على تغييره» «1»
«سزاوار نيست كه مؤمن در مجلسى بنشيند كه در آن معصيت خدا مى‏شود، و او قدرت برهم‏زدن مجلس را ندارد.»

2- رسول اكرم صلى الله عليه و آله مى‏فرمايد:
«المرء على دين خليله و قرينه» «2»
«انسان بر دين دوست و همنشين خود است.»

3- امام صادق عليه السلام فرمودند:
«لا ينبغى للمسلم ان يواخى الفاجر و لا الاحمق و لا الكذّاب» «3»
«براى مسلمان سزاوار نيست كه با شخص فاجر (هرزه) و احمق و دروغگو رفاقت كند.»

4- امام جواد عليه السلام فرمود:
«إيّاك و مصاحبة الشّرير فانّه كالسّيف المَسلول يحسن مَنظره و يقبح أثره» «4»
«از همنشينى با بدكار پرهيز كن كه او همچون شمشير برهنه ظاهرش زيبا و اثرش زشت است.»
__________________________________________________
(1). كافى، ج 2 ص 374 (باب مجالسة اهل المعاصى ح 1)
(2). كافى، ج 2 ص 374
(3). كافى، ج 2 ص 375
(4). بحار، ج 74 ص 195

5- سليمان‏بن جعفر جعفرى مى‏گويد: امام كاظم عليه السلام به من فرمود:
«مالى رايتك عند عبدالرحمن بن يعقوب»؟ «چرا تو را در نزد عبدالرحمن‏ بن يعقوب مى‏نگرم؟» گفتم: او دايى من است.
فرمود: او اعتقاد نادرستى درباره خدا دارد ...
«فامّا جلست معه و تركتنا و امّا جلست معنا و تركته» «1»
«يا با او بنشين و ما را ترك كن و يا با ما بنشين و او را ترك كن؟»

6- اميرمؤمنان على عليه السلام مى‏فرمايد:
«مجالسة الاشرار توجب سوء الظن بالاخيار» «2»
«همنشينى با بدان موجب بدگمانى به نيكان است.»

7- امام باقر عليه السلام فرمودند:
«من قعد فى مجلس يُسبُّ فيه امام من الائمّة يَقدِرُ على الانتصاب فلم يفعل البَسَه اللّه الذُلّ فى الدّنيا و عَذّبَه فى الآخرة و سَلَبَه صالِحَ ما مَنَّ به عَلَيه من مَعرِفَتنا» «3»
«كسى كه در مجلسى بنشيند كه در آن به امامى از امامان ناسزا مى‏گويند و مى‏تواند برخيزد و از آن مجلس برود ولى نرود، خداوند (لباس) ذلت را در دنيا بر او بپوشاند و در آخرت او را عذاب كند، و آن چيز نيكى كه خداوند به دادن آن بر وى منت نهاده (يعنى) معرفت ما را از او بگيرد.»

8- حضرت على عليه السلام فرمودند:
«من كان يومن بالله و اليوم الاخر فلايقوم مكان ريبة» «4»
«كسى كه به خدا و روز قيامت معتقد است در مكانى كه موجب تهمت است نمى‏نشيند.»
__________________________________________________
(1). كافى، ج 2 ص 357. وسائل الشيعه، ج 11 ص 503
(2). وسائل الشيعه، ج 11 ص 506
(3). كافى، ج 2 ص 379
(4). اصول كافى، ج 2 ص 378

9- ابن نعمان مى‏گويد: امام صادق عليه السلام دوستى داشت كه همواره با هم بودند، روزى آن شخص به غلامش گفت: اى زنا زاده كجا بودى؟ همين كه امام صادق عليه السلام اين سخن و دشنام را از او شنيد بقدرى ناراحت شد كه دستش را بلند كرد و محكم بر پيشانى خود زد و سپس فرمود:
سبحان‏الله! آيا نسبت ناروا به مادرش مى‏دهى؟ من تو را آدم با تقوى مى‏دانستم ولى اينك مى‏بينم كه تقوى ندارى.

دوست امام به آن حضرت عرض كرد: فدايت شوم مادر اين غلام از اهالى سند (از سرزمين هند) است و بت پرست مى‏باشد. بنابراين ناسزابه او اشكال ندارد. امام صادق عليه السلام فرمود:

«الا علمت ان لكل امة نكاحاً؟ تَنَحِّ عنّى»
«آيا نمى‏دانى هر امتى بين خود قانون ازدواج دارند؟ از من دور شو!»

از آن پس هرگز نديدم امام با آن دوست (ناسزاگو) با هم باشند، تا وقتى كه مرگ بين آنها جدايى انداخت. «1»
__________________________________________________
(1). وسائل الشيعه، ج 11 ص 331

4- 4- محروميت‏هاى اجتماعى‏

يكى از زمينه‏هاى اجتماعى گناه، محروميت‏ها و وازدگى‏هاى اجتماعى است. افرادى كه كارهايشان براى خدا، و برپايه اخلاص نيست، و تعريف و تكذيب جامعه معيار خوشبختى و بدبختى آنها است، چنين افرادى اگر از جامعه خود مطرود و وازده گردند، عقده حقارت و احساس خودكم‏بينى مى‏كنند، و همين عقده در آنها كينه و عداوت به وجود مى‏آورد و در نتيجه به سوى گناهان گوناگون سوق داده مى‏شوند.

بايد آنها علل وازدگى خود را بررسى كنند، كه چه بوده و جبران كنند تا آب رفته به جوى خود باز گردد. ولى پايه اصلى اصلاح اين است، كه كارهايمان را بر اساس اخلاص تنظيم نماييم.

در تاريخ بسيار ديده شده افرادى بر اثر اين وازدگى اجتماعى آنچنان عقده‏اى و پريشان و درّنده‏خو شدند كه به گناهان خطرناكى آلوده گشتند.

شايد دليل احترام به يتيم، به خاطر جبران محروميت‏هاى او باشد، تا عقده‏اى، بار نيايد.

و نيز شايد يكى از علل سفارش اسلام به مشورت با مردم و احترام به افكار آنها و نهى از نسبت نام زشت به افراد و نهى از مسخره كردن يكديگر و ... براى پديدار نشدن عقده حقارت باشد.

امام باقر عليه السلام به يكى از شاگردان برجسته‏اش جابر جعفى فرمود:
«اى جابر! بدان كه تو دوست ما نخواهى بود تا زمانى كه اگر تمام اهل شهر تو جمع شوند و بگويند: تو آدم بدى هستى غمگين نشوى و اگر همه بگويند تو آدم خوبى هستى خوشحال نشوى بلكه وضع خود را بر كتاب خدا (قرآن) عرضه دارى اگر خود را چنين يافتى كه در خط قرآن گام بر مى‏دارى و در آنچه قرآن بى‏ميل است بى‏ميل هستى و در آنچه قرآن مشتاق آن است تو نيز مشتاق آنى و از آنچه هشدار داده خايف مى‏باشى استوار باش و مژده باد به تو كه در اين صورت آنچه مردم درباره تو بگويند به تو آسيبى نخواهد رساند. «1»

به راستى امام باقر عليه السلام چه سخن و درس عالى و پر محتوايى فرموده، كه اگر دقت كنيم مى‏فهميم كه اين سخن در سطح بسيار عالى قرار دارد.
__________________________________________________
(1). سفينة البحار، ج 2 ص 691

5- زمينه‏هاى روانى گناه‏

يكى از زمينه‏هاى گناه زمينه‏هاى روانى است كه انسان بر اثر فشارها و رنج‏هاى مصنوعى و كاذب يا بر اثر اعتقادات ناصحيح داراى عقده و يا حالت و روحيه بدى مى‏شود و همين پديده‏هاى روانى زمينه‏ساز گناهان مختلف خواهد گرديد.

سختگيرى‏هاى نابجا، و فشارهاى ناصحيح و تن دادن به ذلت و خوارى و يا تحقير افراد به جاى تشويق و امور ديگر انسان را عقده‏اى بار مى‏آورد. وقتى انسان حالت عقده‏اى پيدا كرد در وجود او زمينه مساعدى براى پذيرش گناهان خطرناك هست.

براى توضيح وتجزيه وتحليل موضوع بايد به امور زير توجه شود؛

الف- شخصيت و عزت انسان.
ب- تحقير و سركوبى شخصيت انسان.
ج- فشارهاى اقتصادى و سركوب غرايز.
د- اميد و آرزوى كاذب و بيهوده.

1- 5- شخصيت و عزت انسان‏

انسان در جهان هستى گل سر سبد موجودات است، خداوند هيچ موجودى را برتر از انسان نيافريده است، انسان از نظر جسم داراى‏ امتيازات فراوانى است كه هر يك از ديگرى جالبتر مى‏باشد و از نظر روح داراى استعدادها و توانايى‏هاى فراوان است.

در قرآن در آيه 70 سوره اسراء مى‏خوانيم:
«و لقد كرّمنا بنى آدم و حملناهم فى البرّ و البحر و رزقناهم من الطيّبات و فضّلناهم على كثير ممّن خلقنا تفضيلًا»
«ما بنى آدم را گرامى داشتيم و آنها را در خشكى و دريا (بر مركب‏هاى رهوار) حمل كرديم و از انواع روزى‏هاى پاكيزه به آنها روزى داديم و بر بسيارى از مخلوقات خود برترى بخشيديم.»

انسان داراى دو نوع كرامت است:

1- كرامت ذاتى كه در آيه فوق مورد توجه قرار گرفته، و انسان از اين نظر بر همه موجودات و بر فرشتگان برترى دارد، و به عبارت ديگر انسان از اين جهت داراى زمينه و استعدادى است كه هيچ موجودى اين امتياز را ندارد.

2- كرامت اكتسابى، كه بستگى به تقوى و اعمال نيك انسان دارد، چنانكه در آيه 13 سوره حجرات مى‏خوانيم:
«انَّ اكرَمَكُم عِندَ اللّهِ اتقاكُم»
«قطعاً گرامى‏ترين شما در پيشگاه خدا، پرهيزكارترين شما مى‏باشد.»

قداست و برترى انسان در سطحى است كه خداوند به فرشتگان فرمان داد تا بخاطر آدم سجده كنند يعنى خدا را سجده‏ى شكر نمايند كه او چنين موجود برترى آفريده است. «1»
__________________________________________________
(1). فرمان سجده در بقره/ 34 و اسراء/ 61 و طه/ 116 آمده است‏

و از آنجا كه يكى از شيوه‏هاى مهم تربيت و هدايت «شخصيت دادن» به افراد است چنانكه تحقير و كوچك شمردن انسان يكى از عوامل مهم انحراف اوست، قرآن و روايات همواره شخصيت و عظمت روح انسان را يادآور مى‏شوند؛ به عنوان نمونه به اين روايات توجه كنيد:

1- امام على عليه السلام مى‏فرمايد:
«انه ليس لانفسكم ثمن الا الجنة فلاتبيعوها الا بها» «1»
«بدانيد كه وجود شما جز بهشت بهايى ندارد آن را با كمتر از بهشت نفروشيد.»

و در سخن ديگرى فرمودند:
«اتَزعَمُ انّكَ جِرمٌ صَغير و فيك انطَوَى العالَمُ الاكبر»
«آيا تو گمان مى‏كنى كه موجود كوچكى هستى (بلكه) در وجود تو جهان بزرگ نهفته است.»

2- و نيز فرمودند:
«هلك امرؤ لم يعرف قدره» «2»
«آنكس كه قدر خود را نشناخت هلاك شد.»

3- نيز مى‏فرمايد:
«العالم من عرف قدره و كفى بالمرء جهلًا الا يعرف قدره» «3»
«دانا كسى است كه قدر خود را بشناسد و براى نادانى و جهالت انسان همين بس كه قدر خود را نشناسد.»

4- اميرمؤمنان على عليه السلام فرمودند:
«نعم العبد ان يعرف قدره و لا يتجاوز حده» «4»
«نيكو بنده‏اى است آنكس كه ارزش خود را بشناسد و از مرز شخصيت خود پا فرا ننهد.»
__________________________________________________
(1). نهج البلاغه، حكمت 456
(2). نهج البلاغه، حكمت 149
(3). نهج البلاغه، خطبه 103، و خطبه 16
(4). غرر الحكم، ج 2 ص 777

2- 5- تحقير شخصيت انسان‏

قبلًا در بررسى زمينه‏هاى خانوادگى گناه، گفتيم كه يكى از زمينه‏هاى گناه، تحقير و سركوبى شخصيت انسان است در اينجا نيز به مناسبت به توضيح كوتاه قناعت مى‏كنيم؛

اگر انسان شخصيت خود را بشناسد، هرگز شخصيت عظيم خود را در راه‏هاى انحرافى و پست نابود نمى‏نمايد، چنانكه يك سكه طلا را با يك كلوخ عوض نمى‏كند.

امام سجاد عليه السلام فرمودند:
«من كرمت عليه نفسه هانت عليه الدنيا» «1»
«كسى كه نفس خود را گرامى دارد امور مادى دنيا در نظرش بى‏ارزش گردد.»

از اين عبارت استفاده مى‏شود كه سركوب نمودن شخصيت انسان زمينه‏ى دنياپرستى و گرايش به امور پست و انحرافى است ولى حفظ شخصيت و توجه به آن انسان را اسير پستى‏ها نمى‏نمايد.

احساس كمبود و عقده حقارت كه بر اثر تحقير و ناآگاهى به شخصيت انسان ايجاد مى‏شود، به طور طبيعى انسان را به سوى گناهان و هرگونه كارهاى پست سوق مى‏دهد.
__________________________________________________
(1). تحف العقول، ص 318