موضوع: سوره زمر [39]

و در باره جمعى از منحرفان و مشركان در آيه 23 سوره نجم آمده است:
«هدايت الهى از سوى پروردگار به سراغ آنها آمد».

اما هدايت تكوينى به معنى ايصال به مطلوب و گرفتن دست بندگان و گذراندن آنها از تمام پيچ و خمهاى راه، و حفظ و حمايت از آنها تا رساندن به ساحل نجات كه موضوع بحث بسيارى ديگر از آيات قرآن است هرگز بى‏قيد و شرط نمى‏باشد، اين هدايت مخصوص گروهى است كه اوصاف آنها در قرآن بيان شده و اضلال كه نقطه مقابل آن است نيز مخصوص گروهى است كه اوصاف آنان نيز بيان گشته.

قرآن مجيد در يك جا سر چشمه ضلالت را فسق و خروج از اطاعت و فرمان الهى شمرده شده.
(بقره/ 26) در جاى ديگر تكيه روى مسأله ظلم شده و آن را زمينه ساز ضلالت معرفى كرده. (بقره/ 258) و در جاى ديگر كفر به عنوان زمينه ساز گمراهى ذكر شده. (بقره/ 264) باز در آيه ديگر اسراف و دروغگوئى را عامل گمراهى شمرده است. (غافر/ 28) نتيجه اين كه قرآن ضلالت الهى را مخصوص كسانى مى‏شمرد كه داراى اين اوصافند: «كفر»، «ظلم»، «فسق»، «دروغ»، «اسراف» و «كفران».

آيا كسانى كه داراى اين اوصافند شايسته ضلالت و گمراهى نيستند؟! اين در زمينه مسأله ضلالت، و اما در مورد «هدايت» نيز شرائط و اوصافى در قرآن بيان شده كه نشان مى‏دهد آن هم بدون علت، و بر خلاف حكمت الهى نيست.

در يك جا پيروى فرمان خدا، و جلب خشنودى او، زمينه ساز هدايت الهى شمرده شده است.

(مائده/ 16) در جاى ديگر توبه و انابه عامل استحقاق هدايت شمرده شده است. (رعد/ 27) و در آيه ديگر جهاد آن هم جهاد مخلصانه و در راه خدا به عنوان شرط اصلى هدايت ذكر شده است.

(عنكبوت/ 69) و بالاخره در آيه ديگر پيمودن مقدارى از راه هدايت به عنوان شرطى براى ادامه اين راه به لطف خداوند ذكر شده است.

(محمد/ 17) نتيجه اين كه تا از سوى بندگان توبه و انابه‏اى نباشد، تا پيرو فرمان او نباشند تا جهاد و تلاش و كوششى صورت نگيرد، و تا گامهاى نخستين را در مسير حق برندارند، لطف الهى شامل حال آنان نمى‏شود، دست آنان را نمى‏گيرد و ايصال به مطلوب نمى‏كند.

آيا شمول هدايت نسبت به كسانى كه داراى اين اوصافند بى‏حساب است و يا دليل بر جبرى بودن هدايت محسوب مى‏شود! ملاحظه مى‏كنيد آيات قرآن در اين زمينه بسيار روشن و گوياست، منتهى كسانى كه نتوانسته يا نخواسته‏اند جمع بندى صحيحى از آيات هدايت و ضلالت كنند گرفتار چنان اشتباه خطرناكى شده‏اند، و «چون نديدند حقيقت، ره افسانه زدند» بايد گفت زمينه اين «ضلالت» را نيز خودشان فراهم ساخته‏اند! به هر حال مشيت الهى كه در آيات هدايت و ضلالت روى آن تكيه شده، هرگز به معنى مشيت بى‏دليل و خالى از حكمت نيست، بلكه در هر مورد شرائط خاصى دارد كه آن را هماهنگ با حكيم بودن او مى‏كند.

(آيه 38)- آيا معبودان شما توانائى بر حل مشكلى دارند؟ از آنجا كه در آيات پيشين سخن از عقيده انحرافى مشركان و عواقب شوم آن بود، در اينجا از دلائل توحيد سخن مى‏گويد تا بحث گذشته را با ذكر دليل تكميل كند.

نخست مى‏فرمايد: «و اگر از آنها بپرسى چه كسى آسمانها و زمين را آفريده؟
حتما مى‏گويند: خدا!» (وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ لَيَقُولُنَّ اللَّهُ).

چرا كه هيچ وجدان و خردى نمى‏پذيرد كه اين عالم وسيع و پهناور با آن همه عظمت، مخلوق موجودى زمينى باشد تا چه رسد به بتهاى بى‏روح و فاقد عقل و شعور، و به اين ترتيب قرآن آنها را به داورى عقل و حكم وجدان و فطرت مى‏برد، تا نخستين پايه توحيد را كه مسأله خالقيت آسمان و زمين است در قلوب آنها محكم كند.

در مرحله بعد سخن از مسأله سود و زيان و تأثير در منافع و مضار انسان به ميان مى‏آورد، تا ثابت كند بتها هيچ نقشى در اين زمينه ندارند، مى‏افزايد: «بگو: آيا هيچ در باره معبودانى كه غير از خدا مى‏خوانيد انديشه مى‏كنيد كه اگر خدا زيانى براى من بخواهد آيا آنها مى‏توانند گزند او را بر طرف سازند؟ و يا اگر رحمتى براى من بخواهد آيا آنها مى‏توانند جلو رحمت او را بگيرند»؟! (قُلْ أَ فَرَأَيْتُمْ ما تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ إِنْ أَرادَنِيَ اللَّهُ بِضُرٍّ هَلْ هُنَّ كاشِفاتُ ضُرِّهِ أَوْ أَرادَنِي بِرَحْمَةٍ هَلْ هُنَّ مُمْسِكاتُ رَحْمَتِهِ).

اكنون كه نه «خالقيت» از آن آنهاست و نه «قدرت بر سود و زيانى» دارند پرستش آنها چه معنى دارد؟

اينجاست كه به عنوان يك نتيجه‏گيرى كلى و نهائى مى‏فرمايد: «بگو: خدا مرا كافى است، و همه متوكلان تنها بر او توكل مى‏كنند» (قُلْ حَسْبِيَ اللَّهُ عَلَيْهِ يَتَوَكَّلُ الْمُتَوَكِّلُونَ).

اين سخن كه مشركان خالقيت آسمان و زمين را مخصوص خداوند مى‏دانستند كرارا در آيات قرآن آمده است.

اين امر نشان مى‏دهد كه مطلب نزد آنها كاملا مسلم بوده است، و اين خود بهترين سندى است بر ابطال شرك چرا كه «توحيد خالقيت و مالكيت و ربوبيت» عالم هستى خود بهترين دليل بر «توحيد عبوديت» است، و نتيجه آن توكل بر ذات پاك خدا و چشم برگرفتن از غير اوست.

(آيه 39)- در اين آيه آنهائى را كه در برابر منطق عقل و وجدان تسليم نيستند با يك تهديد الهى و مؤثر مخاطب ساخته، مى‏فرمايد: به آنها «بگو:

اى قوم من! شما هر چه در توان داريد انجام دهيد، من نيز به وظيفه خود عمل مى‏كنم، اما به زودى خواهيد دانست» (قُلْ يا قَوْمِ اعْمَلُوا عَلى‏ مَكانَتِكُمْ إِنِّي عامِلٌ فَسَوْفَ تَعْلَمُونَ).

(آيه 40)- خواهيد دانست «چه كسى عذاب خوار كننده‏اى (در دنيا) به سراغش مى‏آيد و (سپس) عذابى جاويدان (در آخرت) بر او وارد مى‏گردد» (مَنْ يَأْتِيهِ عَذابٌ يُخْزِيهِ وَ يَحِلُّ عَلَيْهِ عَذابٌ مُقِيمٌ).

و به اين ترتيب آخرين سخن را به آنها مى‏گويد كه يا تسليم منطق عقل و خرد شويد و به نداى وجدان گوش فرا دهيد و يا در انتظار دو عذاب دردناك باشيد:

عذابى در دنيا كه باعث خوارى و رسوائى است، و عذابى در آخرت كه جاودانى و هميشگى است، و اينها همان عذابهائى است كه با دست خود فراهم كرده‏ايد، و آتشى است كه هيزم آن را خودتان جمع كرده و افروخته‏ايد.

(آيه 41)- بعد از ذكر دلائل توحيد، و بيان سرگذشت مشركان و موحدان، در اين آيه اين حقيقت را توضيح مى‏دهد كه پذيرش و عدم پذيرش شما سود و زيانش متوجه خودتان است، و اگر پيامبر صلّى اللّه عليه و اله در اين زمينه اصرار مى‏ورزد نه به خاطر نفعى است كه عائد او شود، بلكه صرفا انجام وظيفه الهى است، مى‏فرمايد:

«ما اين كتاب (آسمانى) را براى مردم به حق نازل كرديم» (إِنَّا أَنْزَلْنا عَلَيْكَ الْكِتابَ لِلنَّاسِ بِالْحَقِّ).
«هر كس هدايت را پذيرد به نفع خود اوست، و هر كس گمراهى را برگزيند تنها به زيان خود گمراه مى‏گردد» (فَمَنِ اهْتَدى‏ فَلِنَفْسِهِ وَ مَنْ ضَلَّ فَإِنَّما يَضِلُّ عَلَيْها).

«و تو مأمور اجبار آنها به هدايت نيستى» وظيفه تو تنها ابلاغ و انذار است (وَ ما أَنْتَ عَلَيْهِمْ بِوَكِيلٍ).

(آيه 42)- سپس براى اين كه روشن سازد همه چيز انسانها و از جمله حيات و مرگشان به دست خداست مى‏گويد: «خداوند ارواح را به هنگام مرگ قبض مى‏كند» (اللَّهُ يَتَوَفَّى الْأَنْفُسَ حِينَ مَوْتِها).

«و ارواحى را كه نمرده‏اند نيز به هنگام خواب» مى‏گيرد (وَ الَّتِي لَمْ تَمُتْ فِي مَنامِها).

و به اين ترتيب «خواب» برادر «مرگ» است و شكل ضعيفى از آن.

بعد مى‏افزايد: «سپس ارواح كسانى را كه فرمان مرگ آنها را صادر كرده نگه مى‏دارد (به گونه‏اى كه هرگز از خواب بيدار نمى‏شوند) و ارواح ديگرى را (كه بايد زنده بمانند) باز مى‏گرداند تا سر آمدى معين» (فَيُمْسِكُ الَّتِي قَضى‏ عَلَيْهَا الْمَوْتَ وَ يُرْسِلُ الْأُخْرى‏ إِلى‏ أَجَلٍ مُسَمًّى).

آرى «در اين امر نشانه‏هاى روشنى است براى كسانى كه انديشه مى‏كنند» (إِنَّ فِي ذلِكَ لَآياتٍ لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ).

(آيه 43)- از آنجا كه در آيه قبل حاكميت «اللّه» بر وجود انسان و تدبير او از طريق نظام مرگ و حيات و خواب و بيدارى مسلم شد در اين آيه سخن از انحراف مشركان در مسأله شفاعت به ميان مى‏آورد تا به آنها ثابت كند مالك شفاعت همان مالك مرگ و حيات آدمى است، نه بتهاى فاقد شعور، مى‏فرمايد:

«آيا آنها غير از خدا شفيعانى گرفته‏اند» (أَمِ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ شُفَعاءَ).

مى‏دانيم كه يكى از بهانه‏هاى معروف بت پرستان در مورد پرستش بتها اين بود كه مى‏گفتند: «ما آنها را به خاطر اين مى‏پرستيم كه شفيعان ما نزد اللّه بوده باشند».

ولى از آنجا كه شفاعت اولا فرع بر درك و شعور است و ثانيا فرع بر قدرت و مالكيت و حاكميت، در دنباله آيه در پاسخ آنها چنين مى‏فرمايد: به آنها «بگو: آيا (از آنها شفاعت مى‏طلبيد) هر چند مالك چيزى نباشند، و درك و شعورى براى آنها نباشد»؟ (قُلْ أَ وَ لَوْ كانُوا لا يَمْلِكُونَ شَيْئاً وَ لا يَعْقِلُونَ).

اگر شفيعان خود را فرشتگان و ارواح مقدسه مى‏دانيد آنها از خود چيزى ندارند، هر چه دارند از ناحيه خداست، و اگر از بتهاى سنگى و چوبى شفاعت مى‏طلبيد آنها علاوه بر عدم مالكيت كمترين عقل و شعورى ندارند.

(آيه 44)- لذا در اين آيه اضافه مى‏كند: «بگو: تمام شفاعت از آن خداست» (قُلْ لِلَّهِ الشَّفاعَةُ جَمِيعاً).

زيرا «حاكميت آسمانها و زمين از آن اوست، و سپس همه شما به سوى او باز گردانده مى‏شويد» (لَهُ مُلْكُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ ثُمَّ إِلَيْهِ تُرْجَعُونَ).

و به اين ترتيب آنها را بكلى خلع سلاح مى‏كند، چرا كه توحيدى كه بر كل عالم حاكم است مى‏گويد: شفاعت نيز جز به اذن پروردگار ممكن نيست.

(آيه 45)- آنها كه از نام خدا وحشت دارند! باز هم در اينجا سخن از توحيد و شرك است و يكى از چهره‏هاى بسيار زشت و زننده مشركان و منكران معاد را در برخورد با توحيد منعكس ساخته، مى‏فرمايد: «و هنگامى كه خداوند به يگانگى ياد مى‏شود دلهاى كسانى كه به آخرت ايمان ندارند مشمئز (و متنفر) مى‏گردد، اما هنگامى كه از معبودهاى ديگر ياد مى‏شود، آنان خوشحال مى‏شوند» (وَ إِذا ذُكِرَ اللَّهُ وَحْدَهُ اشْمَأَزَّتْ قُلُوبُ الَّذِينَ لا يُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ وَ إِذا ذُكِرَ الَّذِينَ مِنْ دُونِهِ إِذا هُمْ يَسْتَبْشِرُونَ). گاه انسان چنان به زشتيها خو مى‏گيرد و از پاكيها و نيكيها بيگانه مى‏شود كه از شنيدن نام حق ناراحت و از شنيدن باطل مسرور و شاد مى‏گردد.

نقطه مقابل آنها مؤمنانى هستند كه از شنيدن نام خداوند يگانه چنان مجذوب نام مقدسش مى‏شوند كه حاضرند هر چه دارند نثار راه او كنند.

(آيه 46)- هنگامى كه سخن به اينجا مى‏رسد كه اين گروه لجوج و اين جاهلان مغرور حتى از شنيدن نام خداوند يگانه متنفر و بيزارند به پيامبرش دستور مى‏دهد كه از آنها روى بگرداند، و رو به سوى درگاه خدا آورد، با لحنى كه حاكى از ايمان عميق و سرشار از عشق اوست با او سخن گويد، و شكايت اين گروه را به درگاه او برد، تا هم قلب خود را كه آكنده از اندوه است آرامش بخشد، و هم از اين راه تكانى به آن ارواح خفته غافل دهد.

مى‏فرمايد: «بگو: خداوندا! اى آفريننده آسمانها و زمين، و آگاه از اسرار نهان و آشكار، تو در ميان بندگانت در آنچه اختلاف داشتند داورى خواهى كرد» (قُلِ اللَّهُمَّ فاطِرَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ عالِمَ الْغَيْبِ وَ الشَّهادَةِ أَنْتَ تَحْكُمُ بَيْنَ عِبادِكَ فِي ما كانُوا فِيهِ يَخْتَلِفُونَ).

آرى! روز قيامت اين گمراهان لجوج به اشتباه خود پى مى‏برند و آنجاست كه به فكر جبران مى‏افتند، اما چه سود؟!

(آيه 47)- در اين آيه مى‏گويد: «اگر ستمكاران تمام آنچه را روى زمين است مالك باشند و همانند آن نيز بر آن افزوده شود، حاضرند همه را فدا كنند تا از عذاب شديد روز قيامت رهائى يابند» اما چنين چيزى ممكن نيست (وَ لَوْ أَنَّ لِلَّذِينَ ظَلَمُوا ما فِي الْأَرْضِ جَمِيعاً وَ مِثْلَهُ مَعَهُ لَافْتَدَوْا بِهِ مِنْ سُوءِ الْعَذابِ يَوْمَ الْقِيامَةِ).

سپس مى‏افزايد: «و از سوى خدا براى آنها امورى ظاهر مى‏شود كه هرگز گمان نمى‏كردند» (وَ بَدا لَهُمْ مِنَ اللَّهِ ما لَمْ يَكُونُوا يَحْتَسِبُونَ).

و عذابهائى را با چشم خود مى‏بينند كه هرگز به فكر آنها خطور نمى‏كرد!

(آيه 48)- اين آيه توضيح يا تكميل براى مطلبى است كه در آيه قبل گذشت مى‏فرمايد: در آن روز «اعمال بدى را كه انجام داده‏اند براى آنها آشكار مى‏شود» (وَ بَدا لَهُمْ سَيِّئاتُ ما كَسَبُوا).

«و آنچه را استهزا كردند بر آنها واقع مى‏گردد» (وَ حاقَ بِهِمْ ما كانُوا بِهِ يَسْتَهْزِؤُنَ).

(آيه 49)- در سختيها به ياد خدا هستند، اما ...! باز در اينجا موضوع سخن، افراد بى‏ايمان و ظالمانند، و چهره ديگرى از چهره‏هاى زشت آنها را منعكس مى‏كند.

نخست مى‏فرمايد: «هنگامى كه انسان را زيانى (و درد و رنج و فقرى) رسد، ما را (براى حل مشكلش) مى‏خواند» (فَإِذا مَسَّ الْإِنْسانَ ضُرٌّ دَعانا).

اما آن هم موقتى است «سپس هنگامى كه از جانب خود به او نعمتى دهيم (و درد و رنجش را بر طرف سازيم لطف و عطاى ما را به دست فراموشى مى‏سپارد، و) مى‏گويد: اين نعمت را به خاطر كاردانى خودم به من داده‏اند» (ثُمَّ إِذا خَوَّلْناهُ نِعْمَةً مِنَّا قالَ إِنَّما أُوتِيتُهُ عَلى‏ عِلْمٍ).

اين غافلان بى‏خبر هيچ فكر نمى‏كنند كه آن علم و دانش نيز موهبتى از سوى خداست.

سپس قرآن در پاسخ اين افراد خودبين و كم ظرفيت كه چون به نعمتى رسند به زودى خود را گم مى‏كنند چنين مى‏گويد: «ولى اين (نعمت) وسيله آزمايش (آنها) است ولى بيشترشان نمى‏دانند» (بَلْ هِيَ فِتْنَةٌ وَ لكِنَّ أَكْثَرَهُمْ لا يَعْلَمُونَ).

هدف اين است كه با بروز حوادث سخت، و به دنبال آن رسيدن به نعمتهاى بزرگ، آنچه را در درون دارند آشكار كنند.

(آيه 50)- در اين آيه مى‏افزايد: «اين سخن را كسانى كه قبل از آنها بودند گفتند (آنها نيز ادعا مى‏كردند كه نعمتهاى ما زائيده علم و لياقت ماست) ولى آنچه را به دست مى‏آوردند براى آنها سودى نداشت» (قَدْ قالَهَا الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَما أَغْنى‏ عَنْهُمْ ما كانُوا يَكْسِبُونَ).

آرى! قارونهاى مغرور اموالشان را مولود لياقت خودشان مى‏پنداشتند و مواهب الهى را بر خويش فراموش كرده، و تنها چشم به اسباب ظاهرى دوخته بودند.

(آيه 51)- «سپس بديهاى اعمالشان به آنها رسيد» (فَأَصابَهُمْ سَيِّئاتُ ما كَسَبُوا). و هر كدام به نوعى از عذابهاى الهى، طوفان، سيلاب، زمين لرزه، و صيحه‏هاى آسمانى، گرفتار شدند، و از ميان رفتند.

بعد مى‏افزايد: اين سرنوشت منحصر به آنها نبود «و ظالمان اين گروه [اهل مكّه‏] نيز به زودى گرفتار بديهاى اعمالى كه انجام داده‏اند خواهند شد، و هرگز نمى‏توانند از چنگال عذاب الهى بگريزند» (وَ الَّذِينَ ظَلَمُوا مِنْ هؤُلاءِ سَيُصِيبُهُمْ سَيِّئاتُ ما كَسَبُوا وَ ما هُمْ بِمُعْجِزِينَ).

بلكه از آنها نيز فراتر مى‏رود و همه ستمگران مغرور و بى‏خبر از خدا را در تمام اعصار و قرون شامل مى‏شود.

(آيه 52)- قرآن در پاسخ اين سخن كه مى‏گفتند: نعمتهاى ما مولود آگاهى و توانائى خود ماست به آنها گوشزد كرد كه سرى به تاريخ گذشتگان بزنيد و ببينيد همين سخن را ديگران گفتند و به چه مصائب و عذابهائى گرفتار شدند- اين يك جواب تاريخى است.

سپس در اين آيه به يك جواب عقلى پرداخته، مى‏گويد: «آيا آنها ندانستند كه خداوند روزى را براى هركس بخواهد گسترده يا تنگ مى‏سازد»؟! (أَ وَ لَمْ يَعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ يَشاءُ وَ يَقْدِرُ).
چه بسيارند افراد شايسته‏اى كه در زندگى محروم و منزوى هستند، و چه بسيار افراد ضعيف و ناتوانى كه از هر نظر متنعمند، اگر پيروزيهاى مادى همگى در سايه تلاش و كوشش خود افراد و لياقتهاى آنها به دست مى‏آمد نباشيد شاهد چنين صحنه‏هائى باشيم.

لذا در پايان آيه مى‏افزايد: «در اين، آيات و نشانه‏هايى است براى گروهى كه ايمان مى‏آورند» (إِنَّ فِي ذلِكَ لَآياتٍ لِقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ).

نشانه‏هائى براى ذات پاك خدا همان گونه كه امير مؤمنان على عليه السّلام فرمود:
«عرفت اللّه بفسخ العزائم و حلّ العقود و نقض الهمم من خدا را بوسيله بر هم خوردن تصميمها، گشوده شدن گره‏ها و درهم شكستن اراده‏ها شناختم».

اينها نشانه‏هايى است از ضعف و ناتوانى انسان تا خود را گم نكند و گرفتار غرور و خودبينى نگردد.

(آيه 53)- خداوند همه گناهان را مى‏آمرزد: به دنبال تهديدهاى مكررى كه در آيات گذشته در مورد مشركان و ظالمان آمده بود در اينجا راه بازگشت را توأم با اميدوارى به روى همه گنهكاران مى‏گشايد زيرا هدف اصلى از همه اين امور تربيت و هدايت است نه انتقامجوئى و خشونت، با لحنى آكنده از نهايت لطف و محبت آغوش رحمتش را به روى همگان باز كرده و فرمان عفو آنها را صادر نموده، مى‏فرمايد: «به آنها بگو: اى بندگان من كه بر خود اسراف و ستم كرده‏ايد از رحمت خداوند نوميد نشويد كه خدا همه گناهان را مى‏آمرزد زيرا كه او آمرزنده و مهربان است» (قُلْ يا عِبادِيَ الَّذِينَ أَسْرَفُوا عَلى‏ أَنْفُسِهِمْ لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِيعاً).

دقت در تعبيرات اين آيه نشان مى‏دهد كه از اميد بخش‏ترين آيات قرآن مجيد نسبت به همه گنهكاران است، و گستردگى آن به حدى است كه طبق روايتى امير مؤمنان على عليه السّلام فرمود: «در تمام قرآن آيه‏اى وسيعتر از اين آيه نيست».

اين وعده غفران مشروط بر اين است كه: بعد از ارتكاب گناه به خود آيند، و تغيير مسير دهند، رو به سوى درگاه خدا آورند، در برابر فرمانش تسليم باشند و با عمل، صداقت خود را در اين توبه و انابه نشان دهند.

(آيه 54)- در اين آيه راه ورود در اين درياى بى‏كران رحمت الهى را به همه مجرمان و گنهكاران نشان مى‏دهد، مى‏فرمايد: «و به درگاه پروردگارتان باز گرديد» و مسير زندگى خود را اصلاح كنيد (وَ أَنِيبُوا إِلى‏ رَبِّكُمْ).

«و در برابر او تسليم شويد (و فرمانش را به گوش جان بشنويد و پذيرا گرديد) پيش از آن كه عذاب (الهى) به سراغ شما آيد، سپس از سوى هيچ كس يارى نشويد»! (وَ أَسْلِمُوا لَهُ مِنْ قَبْلِ أَنْ يَأْتِيَكُمُ الْعَذابُ ثُمَّ لا تُنْصَرُونَ).