سوره زمر [39]

سپس مى‏افزايد: اين امر ادامه پيدا مى‏كند تا «وقتى به دوزخ مى‏رسند درهاى آن گشوده مى‏شود و نگهبانان دوزخ (از روى ملامت) به آنها مى‏گويند: آيا رسولانى از ميان شما به سويتان نيامدند كه آيات پروردگارتان را براى شما بخوانند و از ملاقات اين روز شما را بر حذر دارند»؟! (حَتَّى إِذا جاؤُها فُتِحَتْ أَبْوابُها وَ قالَ لَهُمْ خَزَنَتُها أَ لَمْ يَأْتِكُمْ رُسُلٌ مِنْكُمْ يَتْلُونَ عَلَيْكُمْ آياتِ رَبِّكُمْ وَ يُنْذِرُونَكُمْ لِقاءَ يَوْمِكُمْ هذا).

از اين تعبير به خوبى استفاده مى‏شود كه درهاى جهنم قبل از ورود آنها بسته است درست همانند درهاى زندانها هنگامى كه نزديك آن مى‏رسند ناگهان به روى آنان گشوده مى‏شود و اين مشاهده ناگهانى وحشت بيشترى در آنها ايجاب مى‏كند، اما قبل از هر چيز در زير رگبار ملامت خازنان دوزخ قرار مى‏گيرند كه به آنها مى‏گويند تمام اسباب هدايت براى شما فراهم بود. با اين حال چگونه اين تيره روزى دامان شما را گرفت.

به هر حال آنها با يك جمله كوتاه و درد آلود به آنها پاسخ داده «مى‏گويند: آرى (پيامبران آمدند و آيات الهى را بر ما خواندند، و ما مخالفت كرديم) ولى فرمان عذاب الهى بر كافران مسلم شده است» (قالُوا بَلى‏ وَ لكِنْ حَقَّتْ كَلِمَةُ الْعَذابِ عَلَى الْكافِرِينَ).

به اين ترتيب آنها اعتراف مى‏كنند كه راه تكذيب انبيا و انكار آيات الهى را پيش گرفتند و طبعا سرنوشتى بهتر از اين نخواهند داشت.

(آيه 72)- پس از اين گفتگوى كوتاه در آستانه جهنم «به آنان گفته مى‏شود: از درهاى جهنم وارد شويد، جاودانه در آن بمانيد، چه بد جايگاهى است جايگاه متكبران»؟! (قِيلَ ادْخُلُوا أَبْوابَ جَهَنَّمَ خالِدِينَ فِيها فَبِئْسَ مَثْوَى الْمُتَكَبِّرِينَ).

درهاى جهنم- چنانكه قبلا هم اشاره كرده‏ايم- ممكن است به معنى درهائى باشد كه بر حسب اعمال انسانها تنظيم شده است و هر گروهى را به تناسب عمل خود به دوزخ مى‏برند، همان گونه كه درهاى بهشت نيز چنين است.

جالب اين كه فرشتگان عذاب از ميان تمام اوصاف رذيله انسان كه او را به دوزخ مى‏برد روى مسأله «تكبر» تكيه مى‏كنند، اشاره به اين كه سر چشمه اصلى كفر و انحراف و گناه بيش از همه كبر و غرور و عدم تسليم در برابر حق است.

و به همين دليل در روايتى از امام صادق و امام باقر عليهما السّلام مى‏خوانيم: «كسى كه به مقدار ذره‏اى كبر، در قلبش وجود داشته باشد داخل بهشت نمى‏شود»!

(آيه 73)- و اين جمعيت گروه گروه وارد بهشت مى‏شوند! قرآن در آخرين آيات اين سوره همچنان بحثهاى مربوط به معاد را ادامه مى‏دهد، و چون در آيات پيشين سخن از چگونگى ورود كافران به جهنم بود در اينجا سخن از چگونگى ورود مؤمنان پرهيزكار در بهشت است، تا به قرينه مقابله مسائل روشنتر و آشكارتر گردد.

نخست مى‏گويد: «و كسانى كه تقواى الهى پيشه كردند گروه گروه به سوى بهشت برده مى‏شوند» (وَ سِيقَ الَّذِينَ اتَّقَوْا رَبَّهُمْ إِلَى الْجَنَّةِ زُمَراً).

كلمه «زمر» كه به معنى گروههاى كوچك است نشان مى‏دهد كه بهشتيان در گروههاى مختلف كه نشانگر سلسله مراتب مقامات معنوى آنهاست به سوى بهشت مى‏روند.

«تا اين كه آنها به بهشت مى‏رسند در حالى كه درهاى آن از قبل براى آنها گشوده شده است، و (در اين هنگام) نگهبانان آن [فرشتگان رحمت‏] به آنها مى‏گويند: سلام بر شما! گوارايتان باد اين نعمتها داخل بهشت شويد و جاودانه بمانيد»! (حَتَّى إِذا جاؤُها وَ فُتِحَتْ أَبْوابُها وَ قالَ لَهُمْ خَزَنَتُها سَلامٌ عَلَيْكُمْ طِبْتُمْ فَادْخُلُوها خالِدِينَ).

جالب اين كه در مورد دوزخيان مى‏گويد هنگامى كه به دوزخ مى‏رسند درهايش گشوده مى‏شود، ولى در مورد بهشتيان مى‏گويد درهايش از قبل گشوده شده، و اين اشاره به احترام و اكرام خاصى است كه براى آنها قائلند.

در مورد دوزخيان خوانديم كه نخستين سخن فرشتگان عذاب ملامت و سرزنش سخت به آنهاست.

ولى در مورد بهشتيان نخستين سخن «سلام و درود و احترام و اكرام» است.

(آيه 74)- در اين آيه چهار جمله كوتاه و پر معنى كه حاكى از نهايت خشنودى و رضايت خاطر بهشتيان است از آنها نقل مى‏كند: «آنها مى‏گويند: حمد و ستايش مخصوص خداوندى است كه به وعده خويش در باره ما وفا كرد» (وَ قالُوا الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي صَدَقَنا وَعْدَهُ).

در جمله‏هاى بعد مى‏افزايد: «و زمين (بهشت) را ميراث ما قرار داد و به ما بخشيد» (وَ أَوْرَثَنَا الْأَرْضَ).

منظور از زمين در اينجا زمين بهشت است، و تعبير به «ارث» به خاطر آن است كه اين همه نعمت در برابر زحمت كمى به آنها داده شده، و مى‏دانيم ميراث چيزى است كه انسان براى آن معمولا زحمتى نكشيده است، و يا از اين نظر است كه هر انسانى مكانى در بهشت دارد و محلى در دوزخ هر گاه به خاطر اعمالش دوزخى شود مكان بهشتى او را به ديگران مى‏سپارند و هر گاه بهشتى شود مكان دوزخيش براى ديگران باقى مى‏ماند.

در جمله سوم آزادى كامل خود را در استفاده از بهشت وسيع پروردگار چنين بيان مى‏كنند: «ما هر جا از بهشت را بخواهيم منزلگاه خود قرار مى‏دهيم» (نَتَبَوَّأُ مِنَ الْجَنَّةِ حَيْثُ نَشاءُ).

بالاخره در آخرين جمله مى‏گويند: «چه نيكوست پاداش عمل كنندگان» به دستورات پروردگار (فَنِعْمَ أَجْرُ الْعامِلِينَ).

اشاره به اين كه اين مواهب وسيع را به «بها» مى‏دهند، به «بهانه» نمى‏دهند، ايمان و عمل صالح لازم است تا در پرتو آن چنين شايستگى حاصل شود.

(آيه 75)- سر انجام در آخرين آيه سوره زمر، پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و اله را مخاطب ساخته، مى‏گويد: در آن روز «فرشتگان را مى‏بينى كه بر گرد عرش خدا حلقه زده‏اند (و طواف مى‏كنند) و با ستايش پروردگارشان تسبيح مى‏گويند» (وَ تَرَى الْمَلائِكَةَ حَافِّينَ مِنْ حَوْلِ الْعَرْشِ يُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ).

اشاره به وضع فرشتگان در اطراف عرش خداوند به خاطر اين است كه آمادگى آنها را براى اجراى اوامر الهى بيان كند.

لذا به دنبال آن مى‏گويد: «و در ميان بندگان به حق داورى مى‏شود» (وَ قُضِيَ بَيْنَهُمْ بِالْحَقِّ).

و از آنجا كه اين امور نشانه‏هاى ربوبيت پروردگار، و دلائل شايستگى ذات پاكش براى هر گونه حمد و سپاس است در آخرين جمله مى‏افزايد: در آن روز «گفته خواهد شد حمد مخصوص خدا پروردگار جهانيان است» (وَ قِيلَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِينَ).

گوينده اين سخن فرشتگان و بهشتيان و پرهيزكارانند چرا كه حمد و سپاس الهى برنامه همه صاحبان عقل و فكر و همه خاصان و مقربان است.

«پايان سوره زمر»