سوره زمر [39]

(آيه 55)- بعد از پيمودن مرحله انابه و اسلام سخن از مرحله سوم كه مرحله «عمل» است به ميان آورده، مى‏افزايد: «و از بهترين دستوراتى كه از سوى پروردگارتان بر شما نازل شده پيروى كنيد، پيش از آن كه عذاب (الهى) ناگهان به سراغ شما آيد در حالى كه از آن خبر نداريد» (وَ اتَّبِعُوا أَحْسَنَ ما أُنْزِلَ إِلَيْكُمْ مِنْ رَبِّكُمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ يَأْتِيَكُمُ الْعَذابُ بَغْتَةً وَ أَنْتُمْ لا تَشْعُرُونَ).

و به اين ترتيب مسير وصول به رحمت خدا سه گام بيشتر نيست:
گام اول توبه و پشيمانى از گناه و روى آوردن به سوى خداست.

گام دوم ايمان و تسليم در برابر فرمان او، و گام سوم عمل صالح است.

(آيه 56)- آن روز پشيمانى بيهوده است: در آيات گذشته دستور مؤكدى براى توبه و اصلاح و جبران اعمال گذشته آمده بود، در اينجا در تعقيب آن مى‏گويد: اين دستورها براى آن است «مبادا كسى (روز قيامت) بگويد: افسوس بر من از كوتاهيهائى كه در اطاعت فرمان خدا كردم! و از مسخره كنندگان (آيات او) بودم»! (أَنْ تَقُولَ نَفْسٌ يا حَسْرَتى‏ عَلى‏ ما فَرَّطْتُ فِي جَنْبِ اللَّهِ وَ إِنْ كُنْتُ لَمِنَ السَّاخِرِينَ).

آرى! هنگامى كه انسان وارد عرصه محشر مى‏شود و نتيجه تفريطها، و مسامحه كاريها و خلافكاريها، و شوخى گرفتن جديها را در برابر چشم خود مى‏بيند، اندوهى سنگين توأم با ندامتى عميق بر قلب او سايه مى‏افكند، و اين حالت درونى خود را بر زبان آورده و به صورت جمله‏هاى فوق بيان مى‏دارد.

(آيه 57)- سپس مى‏افزايد: «يا بگويد: اگر خداوند مرا هدايت مى‏كرد از پرهيزكاران بودم» (أَوْ تَقُولَ لَوْ أَنَّ اللَّهَ هَدانِي لَكُنْتُ مِنَ الْمُتَّقِينَ).

اين سخن را گويا زمانى مى‏گويد كه او را به پاى ميزان حساب مى‏آورند، گروهى را مى‏بيند كه با دست پر از حسنات به سوى بهشت روانه مى‏شوند، او نيز آرزو مى‏كند در صف آنان باشد و همراه آنان به سوى نعمتهاى الهى برود.

(آيه 58)- باز مى‏افزايد: «يا هنگامى كه عذاب الهى را مى‏بيند بگويد: اى كاش بار ديگر (به دنيا) باز مى‏گشتم و از نيكوكاران بودم»؟! (أَوْ تَقُولَ حِينَ تَرَى الْعَذابَ لَوْ أَنَّ لِي كَرَّةً فَأَكُونَ مِنَ الْمُحْسِنِينَ).

و اين هنگامى است كه او را به سوى دوزخ مى‏برند و چشمش به آتش سوزان و منظره عذاب دردناك آن مى‏افتد، آهى از دل بر مى‏كشد و آرزو مى‏كند اى كاش به او اجازه داده مى‏شد تا به دنيا باز گردد.

(آيه 59)- قرآن در برابر اين سه گفتار دوم چنين پاسخ مى‏گويد: «آرى آيات من به سراغ تو آمد اما آن را تكذيب كردى، و تكبر نمودى، و از كافران بودى» (بَلى‏ قَدْ جاءَتْكَ آياتِي فَكَذَّبْتَ بِها وَ اسْتَكْبَرْتَ وَ كُنْتَ مِنَ الْكافِرِينَ).

يعنى اين كه مى‏گوئى «اگر هدايت الهى به سراغ من آمده بود از پرهيزكاران بودم» هدايت الهى چيست؟ جز اين همه كتب آسمانى و فرستادگان خدا و آيات و نشانه‏هاى حق در آفاق و انفس؟
همه اين آيات را ديدى و شنيدى عكس العمل تو در مقابل آن چه بود؟

تكذيب و استكبار و كفر! از ميان اين سه عمل «استكبار» ريشه اصلى است و به دنبال آن «تكذيب آيات الهى» و نتيجه آن «كفر و بى‏ايمان» است.

(آيه 60)- از آنجا كه در آيات گذشته سخن از مشركان دروغ پرداز و مستكبرى بود كه در روز قيامت از كرده خود پشيمان مى‏شوند و تقاضاى بازگشت به اين جهان مى‏كنند- تقاضائى بى‏حاصل و غير قابل قبول- در اينجا در ادامه همين سخن مى‏گويد: «و روز قيامت كسانى را كه بر خدا دروغ بستند مى‏بينى كه صورتهايشان سياه است»! (وَ يَوْمَ الْقِيامَةِ تَرَى الَّذِينَ كَذَبُوا عَلَى اللَّهِ وُجُوهُهُمْ مُسْوَدَّةٌ).

سپس مى‏افزايد: «آيا در جهنم جايگاهى براى مستكبّران نيست»؟! (أَ لَيْسَ فِي جَهَنَّمَ مَثْوىً لِلْمُتَكَبِّرِينَ).

(آيه 61)- در اين آيه سخن از نقطه مقابل اين گروه يعنى گروه پرهيزكاران و سعادت آنها در قيامت در ميان است، مى‏فرمايد: «و خداوند كسانى را كه تقوا پيشه كردند با رستگارى رهايى مى‏بخشد» (وَ يُنَجِّي اللَّهُ الَّذِينَ اتَّقَوْا بِمَفازَتِهِمْ).

سپس اين فلاح و پيروزى را با اين دو جمله كوتاه و پر معنى توضيح مى‏دهد:
«هيچ بدى به آنها نمى‏رسد و هرگز غمگين نخواهند شد» (لا يَمَسُّهُمُ السُّوءُ وَ لا هُمْ يَحْزَنُونَ).

در جهانى زندگى مى‏كنند كه جز نيكى و پاكى و وجد و سرور چيزى وجود ندارد، اين تعبير كوتاه در حقيقت تمام مواهب الهى را در خود جمع كرده است.

(آيه 62)- اين آيه بار ديگر به مسأله توحيد و مبارزه با شرك باز مى‏گردد و گفتگوهائى را كه با مشركان داشت ادامه داده، مى‏فرمايد: «خداوند آفريدگار همه چيز است و حافظ و ناظر بر همه اشيا است» (اللَّهُ خالِقُ كُلِّ شَيْ‏ءٍ وَ هُوَ عَلى‏ كُلِّ شَيْ‏ءٍ وَكِيلٌ).

جمله اول اشاره به «توحيد خالقيت» است و جمله دوم اشاره به «توحيد ربوبيت».

مسأله توحيد خالقيت چيزى است كه حتى مشركان غالبا به آن معترف بوده‏اند.

ولى آنها در توحيد ربوبيت گرفتار انحراف شده بودند گاه حافظ و نگهبان و مدبر كارهاى خود را بتها مى‏دانستند و در مشكلات به آنها پناه مى‏بردند.

(آيه 63)- اين آيه با ذكر توحيد مالكيت خداوند بحث توحيدى آيه قبل را تكميل كرده، مى‏گويد: «كليدهاى آسمانها و زمين از آن اوست» (لَهُ مَقالِيدُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ).

اين تعبير معمولا كنايه از مالكيت و يا سلطه بر چيزى است، چنانكه مى‏گوئيم: كليد اين كار به دست فلانى است.

قرآن بعد از اين جمله چنين نتيجه گيرى مى‏كند: «و كسانى كه به آيات خداوند كافر شدند زيانكارانند» (وَ الَّذِينَ كَفَرُوا بِآياتِ اللَّهِ أُولئِكَ هُمُ الْخاسِرُونَ).

چرا كه منبع اصلى و سر چشمه واقعى همه خيرات و بركات را رها كرده و در بيراهه‏ها سرگردان شده‏اند، از كسى كه تمام كليدهاى آسمانها و زمين به دست اوست روى بر تافته و به سراغ موجودات ناتوانى رفته‏اند كه مطلقا كارى از آنها ساخته نيست.

(آيه 64)- از مجموع آنچه در باره شاخه‏هاى توحيد در آيات گذشته ذكر شد به خوبى مى‏توان نتيجه گرفت كه توحيد در عبادت يك حقيقت غير قابل انكار است، تا آنجا كه هيچ انسان فهميده و عاقلى نبايد به خود اجازه دهد كه در برابر بتها سجده كند، لذا به دنبال آن با لحنى قاطع و تشدد آميز مى‏گويد: «بگو: آيا به من دستور مى‏دهيد كه غير خدا را بپرستم اى جاهلان»؟! (قُلْ أَ فَغَيْرَ اللَّهِ تَأْمُرُونِّي أَعْبُدُ أَيُّهَا الْجاهِلُونَ).

اين سخن مخصوصا با توجه به اين كه كفار و مشركان گاهى پيامبر اسلام صلّى اللّه عليه و اله را دعوت مى‏كردند كه خدايان آنها را احترام و پرستش كند، و يا حد اقل از عيبجوئى و انتقاد نسبت به بتها بپرهيزد مفهوم عميقترى پيدا مى‏كند، و با صراحت اعلام مى‏دارد كه مسأله توحيد و نفى شرك مطلبى نيست كه بتوان بر سر آن معامله و سازش كرد، شرك بايد در تمام چهره‏هايش درهم كوبيده شود و از صفحه جهان محو گردد!

(آيه 65)- اگر مشرك شوى اعمالت بر باد مى‏رود! قرآن همچنان مسائل مربوط به شرك و توحيد را كه در آيات قبل از آن سخن بود تعقيب مى‏كند.

نخست با لحن قاطع خطر شرك را بازگو كرده، مى‏فرمايد: «به تو و همه پيامبران پيشين وحى شده كه اگر مشرك شوى تمام اعمالت تباه مى‏شود و از زيانكاران خواهى بود» (وَ لَقَدْ أُوحِيَ إِلَيْكَ وَ إِلَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكَ لَئِنْ أَشْرَكْتَ لَيَحْبَطَنَّ عَمَلُكَ وَ لَتَكُونَنَّ مِنَ الْخاسِرِينَ).

به اين ترتيب شرك دو پيامد خطرناك دارد حتى در مورد پيامبران الهى اگر به فرض محال مشرك شوند.

نخست مسأله حبط اعمال است، و دوم گرفتار خسران و زيان زندگى شدن.

اما «حبط اعمال» به معنى محو آثار و پاداش عمل به خاطر شرك است چرا كه شرط قبولى اعمال اعتقاد به اصل توحيد است و بدون آن هيچ عملى پذيرفته نيست.

و اما زيانكار شدن آنها به خاطر اين است كه بزرگترين سرمايه‏هاى خود را كه عقل و خرد و عمر گرانبهاست در اين بازار بزرگ تجارت دنيا از دست داده و «جز حسرت و اندوه متاعى نخريدند»!

(آيه 66)- در اين آيه باز براى تأكيد بيشتر مى‏افزايد: «بلكه تنها خداوند را عبادت كن و از شكرگزاران باش» (بَلِ اللَّهَ فَاعْبُدْ وَ كُنْ مِنَ الشَّاكِرِينَ).

يعنى معبود تو بايد منحصرا ذات پاك «اللّه» باشد.

(آيه 67)- در اين آيه به بيان ديگرى براى نفى شرك پرداخته، ريشه اصلى انحراف آنها را ذكر كرده، مى‏گويد: «آنها خدا را آن گونه كه شايسته است نشناختند» (وَ ما قَدَرُوا اللَّهَ حَقَّ قَدْرِهِ). و به همين دليل نام مقدس او را تا آنجا تنزل دادند كه هم رديف بتها قرار دادند.

آرى! سر چشمه شرك عدم معرفت صحيح در باره خداوند است، كسى كه بداند او وجودى است بى‏پايان و نامحدود از هر نظر و از سوى ديگر آفرينش همه موجودات از ناحيه اوست و حتى در بقاى خود هر لحظه به فيض وجود او نيازمندند و از سوى سوم تدبير عالم هستى و گشودن گره تمام مشكلات و همه ارزاق به دست با قدرت اوست، و حتى اگر شفاعتى هم انجام گيرد به اذن و فرمان او خواهد بود، معنى ندارد رو به سوى ديگرى آرد.

اصلا چنين وجودى با اين صفات، دوگانگى براى او محال است زيرا دو وجود نامحدود از جميع جهات عقلا غير ممكن است- دقت كنيد.

سپس براى بيان عظمت و قدرت او از دو تعبير كنائى زيبا استفاده كرده، مى‏گويد: «در حالى كه تمام زمين در روز قيامت در قبضه اوست و آسمانها پيچيده در دست او» (وَ الْأَرْضُ جَمِيعاً قَبْضَتُهُ يَوْمَ الْقِيامَةِ وَ السَّماواتُ مَطْوِيَّاتٌ بِيَمِينِهِ).

كسى كه طومارى را درهم پيچيده و در دست راست گرفته كاملترين تسلط را بر آن دارد، مخصوصا انتخاب «يمين» (دست راست) به خاطر آن است كه غالب اشخاص كارهاى مهم را با دست راست انجام مى‏دهند و قوت و قدرت بيشترى در آن احساس مى‏كنند.

كوتاه سخن اين كه: همه اين تشبيهات و تعبيرات كنايه از سلطه مطلقه پروردگار بر عالم هستى در جهان ديگر است، تا همگان بدانند در عالم قيامت نيز كليد نجات و حل مشكلات در كف قدرت خداوند است، تا به بهانه شفاعت و مانند آن به سراغ بتها و معبودهاى ديگر نروند.

البته در اين دنيا نيز زمين و آسمان به همين صورت در قبضه قدرت او است.

ولى در آن روز قدرت خداوند از هر زمان آشكارتر است و همگى به روشنى در مى‏يابند كه همه چيز از آن او و در اختيار اوست.

به هر حال بعد از بيانات فوق در آخر آيه در يك نتيجه گيرى فشرده و گويا مى‏فرمايد: «خداوند منزه و بلند مقام است از شريكهايى كه براى او مى‏پندارند» (سُبْحانَهُ وَ تَعالى‏ عَمَّا يُشْرِكُونَ).

اگر انسانها با مقياسهاى كوچك انديشه‏هاى خود در باره ذات پاك او قضاوت نمى‏كردند هرگز به بيراهه‏هاى شرك و بت پرستى نمى‏افتادند.

(آيه 68)- «نفخه صور» و مرگ و حيات عمومى بندگان: در آيه قبل سخن از قيامت در ميان آمد، در اين آيه همين مسأله را با ذكر بسيارى از خصوصيات تعقيب مى‏كند، نخست از پايان دنيا شروع كرده، مى‏فرمايد: «و در صور دميده مى‏شود پس همه كسانى كه در آسمانها و زمين هستند مى‏ميرند، مگر كسانى كه خدا بخواهد» (وَ نُفِخَ فِي الصُّورِ فَصَعِقَ مَنْ فِي السَّماواتِ وَ مَنْ فِي الْأَرْضِ إِلَّا مَنْ شاءَ اللَّهُ).

البته از روايات به خوبى استفاده مى‏شود كه اين گروه باقيمانده نيز سر انجام مى‏ميرند به گونه‏اى كه در سرتاسر عالم هستى موجودى زنده نخواهد بود، جز خداوند «حىّ لا يموت».

سپس بار ديگر در صور دميده مى‏شود، ناگهان همگى به پا مى‏خيزند و در انتظار (حساب و جزا) هستند»! (ثُمَّ نُفِخَ فِيهِ أُخْرى‏ فَإِذا هُمْ قِيامٌ يَنْظُرُونَ).

از اين آيه به خوبى استفاده مى‏شود كه در پايان جهان و آغاز رستاخيز دو حادثه ناگهانى رخ مى‏دهد: در حادثه اول همه موجودات زنده فورا مى‏ميرند، و در حادثه دوم كه با فاصله‏اى صورت مى‏گيرد همه انسانها ناگهان زنده مى‏شوند، و به پا مى‏خيزند و در انتظار حسابند.

(آيه 69)- آن روز كه زمين به نور خدا روشن مى‏شود! در اين آيه بحثهاى مربوط به قيامت همچنان ادامه مى‏يابد.

نخست مى‏فرمايد: «و زمين در (آن روز) به نور پروردگارش روشن مى‏شود» (وَ أَشْرَقَتِ الْأَرْضُ بِنُورِ رَبِّها).

در اين كه منظور از اين «اشراق» و روشنائى به نور الهى چيست؟ تفسيرهاى مختلفى گفته شده است كه مهمتر از همه دو تفسير زير است:

1- جمعى گفته‏اند: منظور از نور رب، حق و عدالت است كه خداوند صفحه زمين را در آن روز با آن نورانى مى‏كند.

2- مفسر عاليقدر نويسنده «الميزان» مى‏گويد: مراد از روشن شدن زمين به نور پروردگار كه از خصوصيات روز قيامت است همان انكشاف غطاء و كنار رفتن پرده‏ها و حجابها و ظاهر شدن حقايق اشياء و اعمال انسانها از خير و شر و اطاعت و عصيان و حق و باطل مى‏باشد، سپس به آيه 22 سوره ق بر اين معنى استدلال كرده است: (لَقَدْ كُنْتَ فِي غَفْلَةٍ مِنْ هذا فَكَشَفْنا عَنْكَ غِطاءَكَ فَبَصَرُكَ الْيَوْمَ حَدِيدٌ) «تو در غفلت از اين موضوع بودى، ما پرده را از برابر چشمت كنار زديم و امروز چشمت به خوبى مى‏بيند»! درست است كه اين اشراق الهى در آن روز همه چيز را شامل مى‏شود ولى ذكر خصوص زمين در اين ميان به خاطر آن است كه هدف اصلى بيان حال مردم روى زمين در آن روز است.

بدون شك اين آيه مربوط به قيامت است و اگر مى‏بينيم در بعضى از روايات اهل بيت عليهم السّلام به قيام حضرت مهدى- عج- تفسير شده در حقيقت نوعى تطبيق و تشبيه است، و تأكيدى بر اين معنى است كه به هنگام قيام حضرت مهدى- عج- دنيا نمونه‏اى از صحنه قيامت خواهد شد، و عدل و داد به وسيله آن امام به حق، در روى زمين تا آن جا كه طبيعت دنيا مى‏پذيرد حكمفرما خواهد شد.

در جمله دوم اين آيه سخن از نامه اعمال است مى‏گويد: «و نامه‏هاى اعمال را پيش مى‏نهند» و به آن رسيدگى مى‏كنند (وَ وُضِعَ الْكِتابُ).

نامه‏هايى كه تمامى اعمال انسان كوچك و بزرگ در آن جمع است.

در جمله بعد كه سخن از گواهان است مى‏افزايد: «و پيامبران و گواهان را حاضر مى‏سازند» (وَ جِي‏ءَ بِالنَّبِيِّينَ وَ الشُّهَداءِ).

پيامبران احضار مى‏شوند تا از اداى رسالت خود به مجرمان سخن گويند، همان گونه كه در آيه 6 سوره اعراف مى‏خوانيم: «وَ لَنَسْئَلَنَّ الْمُرْسَلِينَ» ما از رسولان بطور قطع سؤال خواهيم كرد».

و «گواهان» براى اين كه در آن محكمه عدل گواهى دهند، درست است كه خداوند از همه چيز آگاه است، ولى براى تأكيد مراتب عدالت حضور شهود لازم است.

چهارمين جمله مى‏گويد: «و ميان آنها به حق داورى مى‏شود» (وَ قُضِيَ بَيْنَهُمْ بِالْحَقِّ).

و در پنجمين جمله مى‏افزايد: «و به آنان ستم نخواهد شد» (وَ هُمْ لا يُظْلَمُونَ).

بديهى است هنگامى كه حاكم، خدا باشد، در چنين دادگاهى ظلم و بيدادگرى مفهومى ندارد.

(آيه 70)- و ششمين جمله در اين آيه اين سخن را تكميل كرده، مى‏گويد:
«و به هر كس آنچه انجام داده است بى‏كم و كاست داده مى‏شود» (وَ وُفِّيَتْ كُلُّ نَفْسٍ ما عَمِلَتْ).
نه جزا و پاداش و كيفر اعمالشان كه خود اعمالشان به آنها داده مى‏شود! و چه پاداش و كيفرى از اين برتر كه عمل انسان بطور كامل به او تحويل داده شود.

چه كسى مى‏تواند اين برنامه‏هاى عدالت را دقيقا اجرا كند كسى كه علم او به همه چيز احاطه دارد لذا در هفتمين و آخرين جمله مى‏فرمايد: «و او نسبت به آنچه انجام مى‏دادند از همه آگاهتر است» (وَ هُوَ أَعْلَمُ بِما يَفْعَلُونَ).

حتى نيازى به شهود نيست كه او از همه شهود اعلم است، اما لطف و عدالتش ايجاب مى‏كند كه گواهان را احضار كند.

(آيه 71)- آنها كه گروه گروه، وارد دوزخ مى‏شوند: قرآن همچنان بحثهاى معاد را ادامه مى‏دهد، و آنچه را به صورت اجمال در آيات گذشته در مورد پاداش و كيفر مؤمنان و كافران آمده بطور تفصيل بيان مى‏كند.

نخست از دوزخيان شروع مى‏كند و مى‏گويد: «و كسانى كه كافر شدند گروه گروه به سوى جهنم رانده مى‏شوند»! (وَ سِيقَ الَّذِينَ كَفَرُوا إِلى‏ جَهَنَّمَ زُمَراً).