سوره آل عمران [3]

آيه 188-

شأن نزول:
نقل كرده‏اند: جمعى از يهود به هنگامى كه آيات كتب آسمانى خويش را تحريف و كتمان مى‏كردند، از اين عمل خود بسيار شاد و مسرور بودند، و در عين حال دوست مى‏داشتند كه مردم آنها را عالم و دانشمند و حامى دين و وظيفه شناس بدانند، آيه نازل شد و به پندار غلط آنها پاسخ گفت.

تفسير:
از خود راضيها- اين آيه در پاسخ جمعى از دانشمندان يهود كه آيات خدا را تحريف مى‏كردند مى‏فرمايد: «گمان مبر آنها كه از اعمال (زشت) خود خوشحالند، و دوست دارند، در برابر كار (نيكى) كه انجام نداده‏اند، از آنها تقدير شود گمان مبر كه ايشان از عذاب پروردگار بدورند، و نجات خواهند يافت» بلكه نجات براى كسانى است كه از كار بد خود شرمنده‏اند (لا تَحْسَبَنَّ الَّذِينَ يَفْرَحُونَ بِما أَتَوْا وَ يُحِبُّونَ أَنْ يُحْمَدُوا بِما لَمْ يَفْعَلُوا فَلا تَحْسَبَنَّهُمْ بِمَفازَةٍ مِنَ الْعَذابِ).

در پايان آيه مى‏گويد: نه تنها اين گونه اشخاص از خود راضى و مغرور اهل نجات نيستند، بلكه «عذاب دردناكى در انتظار آنهاست» (وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِيمٌ).

(آيه 189))- در اين آيه كه بشارتى است براى مؤمنان و تهديدى است نسبت به كافران، مى‏فرمايد: «و حكومت آسمانها و زمين از آن خداست، و خداوند بر همه چيز قادر است» (وَ لِلَّهِ مُلْكُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ اللَّهُ عَلى‏ كُلِّ شَيْ‏ءٍ قَدِيرٌ).
يعنى، دليلى ندارد كه مؤمنان براى پيشرفت خود از راههاى انحرافى وارد شوند، آنها مى‏توانند در پرتو قدرت خداوند با استفاده از طرق مشروع و صحيح به پيشروى خود ادامه دهند.

(آيه 190))- روشن‏ترين راه خداشناسى! آيات قرآن تنها براى خواندن نيست، بلكه براى فهم و درك مردم نازل شده و تلاوت و خواندن آيات مقدمه‏اى است، براى انديشيدن، لذا در آيه مورد بحث اشاره به عظمت آفرينش آسمان و زمين كرده و مى‏گويد: «در آفرينش آسمانها و زمين و آمد و شد شب و روز نشانه‏هاى روشنى براى صاحبان خرد و انديشمندان است» (إِنَّ فِي خَلْقِ السَّماوات‏ وَ الْأَرْضِ وَ اخْتِلافِ اللَّيْلِ وَ النَّهارِ لَآياتٍ لِأُولِي الْأَلْبابِ).

(آيه 191))- نقشه دلربا و شگفت انگيز اين جهان آنچنان قلوب صاحبان خرد را به خود جذب مى‏كند كه در جميع حالات به ياد پديد آوردنده اين نظام و اسرار شگرف آن مى‏باشند لذا آيه شريفه مى‏فرمايد: «خردمندان آنها هستند كه خدا را در حال ايستادن و نشستن و آنگاه كه بر پهلو خوابيده‏اند ياد مى‏كنند و در اسرار آفرينش آسمانها و زمين مى‏انديشند» (الَّذِينَ يَذْكُرُونَ اللَّهَ قِياماً وَ قُعُوداً وَ عَلى‏ جُنُوبِهِمْ وَ يَتَفَكَّرُونَ فِي خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ).
يعنى هميشه و در همه حال غرق اين تفكر حيات بخشند.

لذا خردمندان، با توجه به اين حقيقت، اين زمزمه را سر مى‏دهند كه:
«خداوندا! اين (دستگاه با عظمت) را بيهوده، نيافريده‏اى» و همه روى حكمت و هدف صحيحى آفريده شده (رَبَّنا ما خَلَقْتَ هذا باطِلًا).

در اين موقع متوجه مسؤوليتهاى خود مى‏شوند، و از خدا تقاضاى توفيق انجام آنها را مى‏طلبند، تا از كيفر او در امان باشند و لذا مى‏گويند: «خداوندا! تو منزه و پاكى ما را از عذاب آتش نگاهدار» (سُبْحانَكَ فَقِنا عَذابَ النَّارِ).

(آيه 192))- «بار الها! هر كه را تو (بر اثر اعمالش) به دوزخ افكنى او را خوار و رسوا ساخته‏اى، و براى افراد ستمگر، ياورى نيست» (رَبَّنا إِنَّكَ مَنْ تُدْخِلِ النَّارَ فَقَدْ أَخْزَيْتَهُ وَ ما لِلظَّالِمِينَ مِنْ أَنْصارٍ).
از اين آيه استفاده مى‏شود كه دردناكترين عذاب رستاخيز، همان رسوايى در پيشگاه خدا و بندگان خداست.

(آيه 193)- صاحبان عقل و خرد، پس از دريافت هدف آفرينش، اين نكته را نيز متوجه مى‏شوند، كه اين راه پرفراز و نشيب را بدون رهبران الهى، هرگز نمى‏توانند بپيمايند. لذا همواره منتظر شنيدن صداى مناديان ايمان هستند و تا نخستين نداى آنها را بشنوند به سرعت به سوى آنها مى‏شتابند، و با تمام وجود ايمان مى‏آورند و به پيشگاه پروردگار خود عرض مى‏كنند: «بار الها! ما صداى منادى توحيد را شنيديم كه ما را دعوت به سوى ايمان به پروردگارمان مى‏كرد، و به‏ دنبال آن ايمان آورديم» (رَبَّنا إِنَّنا سَمِعْنا مُنادِياً يُنادِي لِلْإِيمانِ أَنْ آمِنُوا بِرَبِّكُمْ فَآمَنَّا).

بار الها! اكنون ما با تمام وجود خود ايمان آورديم، اما از آنجا كه در معرض وزش توفانهاى شديد غرايز گوناگون قرار داريم، گاهى لغزشهايى از ما سر مى‏زند و مرتكب گناهانى مى‏شويم، «خداوندا! ما را ببخش و گناهان ما را بيامرز و لغزشهاى ما را پوشيده دار و ما را با نيكان و در راه و رسم آنان، بميران» (رَبَّنا فَاغْفِرْ لَنا ذُنُوبَنا وَ كَفِّرْ عَنَّا سَيِّئاتِنا وَ تَوَفَّنا مَعَ الْأَبْرارِ).

(آيه 194)- آنها در آخرين مرحله و پس از پيمودن راه توحيد و ايمان به رستاخيز و اجابت دعوت پيامبران و انجام وظايف و مسؤوليتهاى خويش از خداى خود تقاضا مى‏كنند و مى‏گويند اكنون كه ما به پيمان خويش وفا كرديم «بار الها! آنچه را تو به وسيله پيامبرانت به ما وعده فرمودى (و مژده دادى) به ما مرحمت كن، و ما را در روز رستاخيز رسوا مگردان، زيرا تو هر چه را وعده دهى تخلّف‏ناپذير است» (رَبَّنا وَ آتِنا ما وَعَدْتَنا عَلى‏ رُسُلِكَ وَ لا تُخْزِنا يَوْمَ الْقِيامَةِ إِنَّكَ لا تُخْلِفُ الْمِيعادَ).

پنج آيه فوق از فرازهاى تكان دهنده قرآن است كه مجموعه‏اى از معارف دينى آميخته با لحن لطيف مناجات و نيايش، در شكل يك نغمه آسمانى مى‏باشد، و در روايات اهل بيت عليهم السّلام نيز دستور داده شده كه هر كس براى نماز شب بر مى‏خيزد اين آيات را تلاوت كند.

(آيه 195)

شأن نزول:
اين آيه دنباله آيات پيشين در باره صاحبان عقل و خرد، و نتيجه اعمال آنها مى‏باشد و در مورد نزول آن نقل شده كه: «امّ سلمه» (يكى از همسران رسول خدا) خدمت پيامبر صلّى اللّه عليه و آله عرض كرد: در قرآن از جهاد و هجرت و فداكارى مردان، فراوان بحث شده آيا زنان هم در اين قسمت سهمى دارند؟ آيه نازل شد و به اين سؤال پاسخ گفت.

تفسير:
نتيجه برنامه خردمندان- در پنج آيه گذشته، فشرده‏اى از ايمان و برنامه‏هاى عملى و درخواستهاى صاحبان فكر و خرد و نيايشهاى آنها بيان شد در اين آيه مى‏فرمايد: «پروردگارشان و بلافاصله درخواستهاى آنها را اجابت مى‏كند» (فَاسْتَجابَ لَهُمْ رَبُّهُمْ).

و براى اين كه اشتباه نشود و ارتباط پيروزى و نجات آدمى با اعمال و كردار او قطع نگردد بلافاصله مى‏فرمايد: «من هرگز عمل هيچ عمل‏كننده‏اى از شما را ضايع نمى‏كنم» (أَنِّي لا أُضِيعُ عَمَلَ عامِلٍ مِنْكُمْ).

سپس براى اين كه تصور نشود كه اين وعده الهى اختصاص به دسته معينى دارد صريحا مى‏فرمايد: «اين عمل‏كننده خواه مرد باشد يا زن، تفاوتى نمى‏كند» (مِنْ ذَكَرٍ أَوْ أُنْثى‏).

از اينجا روشن مى‏شود اين كه پاره‏اى از افراد بى‏اطلاع گاهى اسلام را متهم مى‏كنند كه اسلام دين مردهاست نه زنها، چه اندازه از حقيقت دور است! زيرا همه شما در آفرينش به يكديگر بستگى داريد «بعضى از شما از بعض ديگر تولد يافته‏ايد» زنان از مردان و مردان از زنان (بَعْضُكُمْ مِنْ بَعْضٍ).

در جمله بعد چنين نتيجه‏گيرى مى‏كند، مى‏فرمايد: «آنها كه در راه خدا هجرت كردند، و از خانه‏هاى خود بيرون رانده شدند، و در راه من آزار ديدند، و جنگ كردند و كشته شدند، به يقين گناهانشان را مى‏بخشم» (فَالَّذِينَ هاجَرُوا وَ أُخْرِجُوا مِنْ دِيارِهِمْ وَ أُوذُوا فِي سَبِيلِي وَ قاتَلُوا وَ قُتِلُوا لَأُكَفِّرَنَّ عَنْهُمْ سَيِّئاتِهِمْ).

سپس مى‏فرمايد: علاوه بر اين كه گناهان آنها را مى‏بخشم، بطور مسلم «آنها را در بهشتى جاى مى‏دهم كه از زير درختان آن، نهرها در جريان است و مملو از انواع نعمتهاست» (وَ لَأُدْخِلَنَّهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ).

«اين پاداشى است كه به پاس فداكارى آنها از ناحيه خداوند، به آنها داده مى‏شود و بهترين پاداشها و اجرها در نزد پروردگار است» (ثَواباً مِنْ عِنْدِ اللَّهِ وَ اللَّهُ عِنْدَهُ حُسْنُ الثَّوابِ).
اشاره به اين كه پاداشهاى الهى براى مردم اين جهان بطور كامل قابل توصيف نيست همين اندازه بايد بدانند كه از هر پاداشى بالاتر است.

(آيه 196)

شأن نزول:
بسيارى از مشركان مكه و يهوديان مدينه تجارت پيشه بودند، و در ناز و نعمت به سر مى‏بردند در حالى كه مسلمانان در آن زمان به خاطر شرايط خاص زندگى و از جمله مسأله مهاجرت از مكه به مدينه و محاصره‏ اقتصادى از ناحيه دشمنان نيرومند، از نظر وضع مادى بسيار در زحمت بودند، و به عسرت زندگى مى‏كردند، مقايسه اين دو حالت اين سؤال را براى بعضى طرح كرده بود كه چرا افراد بى‏ايمان اين چنين در ناز و نعمتند، اما افراد با ايمان در رنج و عذاب و فقر و پريشانى زندگى مى‏كنند؟ آيه نازل شد و به اين سؤال پاسخ گفت.

تفسير:
يك سؤال ناراحت‏كننده- سؤالى كه در شأن نزول بالا براى جمعى از مسلمانان عصر پيامبر، مطرح بود يك سؤال عمومى و همگانى براى بسيارى از مردم در هر عصر و زمان است، آنها غالبا زندگى مرفّه و پرناز و نعمت گردنكشان فراعنه و افراد بى‏بندوبار را، با زندگى پرمشقت جمعى از افراد با ايمان مقايسه مى‏كنند، و گاهى اين موضوع در افراد سست ايمان ايجاد شك و ترديد مى‏كند.

اين سؤال اگر به دقت بررسى شود پاسخهاى روشنى دارد كه آيه مورد بحث به بعضى از آنها اشاره كرده است، مى‏گويد: «رفت و آمد پيروزمندانه كافران در شهرهاى مختلف هرگز تو را نفريبد» (لا يَغُرَّنَّكَ تَقَلُّبُ الَّذِينَ كَفَرُوا فِي الْبِلادِ).

(آيه 197)- در اين آيه مى‏فرمايد: «اين پيروزيها و در آمدهاى مادى بى‏قيد و شرط، پيروزيهاى زود گذر و اندكند» (مَتاعٌ قَلِيلٌ).
يعنى: پيروزيهاى طغيانگران و ستمكاران ابعاد محدودى دارد، همانطور كه محروميتها و ناراحتيهاى بسيارى از افراد با ايمان نيز محدود است.

سپس اضافه مى‏كند: «به دنبال اين پيروزيها عواقب شوم و مسؤوليتهاى آن دامان آنها را خواهد گرفت و جايگاهشان دوزخ است چه جايگاه بد و آرامگاه نامناسبى» (ثُمَّ مَأْواهُمْ جَهَنَّمُ وَ بِئْسَ الْمِهادُ).

بنابراين نمى‏توان حال اين دو را با هم مقايسه كرد، زيرا افراد بى‏ايمان از هر طريقى خواه مشروع يا نامشروع و حتى با مكيدن خون بى‏نوايان براى خود ثروت اندوزى مى‏كنند در حالى كه مؤمنان براى رعايت اصول حق و عدالت محدوديتهايى دارند و بايد هم داشته باشند.

(آيه 198)- در آيه قبل سر انجام افراد بى‏ايمان تشريح شده بود، و در اين آيه پايان كار پرهيزكاران بيان مى‏گردد، مى‏فرمايد: «ولى آنها كه پرهيزكارى پيشه كردند (و براى رسيدن به سرمايه‏هاى مادى موازين حق و عدالت را در نظر گرفتند، و يا به خاطر ايمان به خدا از وطنهاى خود آواره شدند و در محاصره اجتماعى و اقتصادى قرار گرفتند) در برابر اين مشكلات، خداوند باغهايى از بهشت در اختيار آنان مى‏گذارد كه نهرهاى آب از زير درختان آن جارى است و جاودانه در آن مى‏مانند» (لكِنِ الَّذِينَ اتَّقَوْا رَبَّهُمْ لَهُمْ جَنَّاتٌ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِينَ فِيها).

سپس مى‏افزايد: «باغهاى بهشت با آن همه مواهب مادى نخستين وسيله پذيرايى از پرهيزكاران مى‏باشد» (نُزُلًا مِنْ عِنْدِ اللَّهِ).

و اما پذيرايى مهم و عاليتر همان نعمتهاى روحانى و معنوى است كه در پايان آيه به آن اشاره شده، مى‏فرمايد: «آنچه نزد خداست براى نيكان بهتر است» (وَ ما عِنْدَ اللَّهِ خَيْرٌ لِلْأَبْرارِ).

(آيه 199)

شأن نزول:
در سال نهم هجرى در ماه رجب نجاشى وفات يافت، خبر درگذشت او با يك الهام در همان روز به پيامبر رسيد، پيامبر به مسلمانان فرمود: حاضر شويد تا به پاس خدماتى كه در حق مسلمانان كرده است بر او نماز گذاريم، آنگاه به قبرستان بقيع آمد و از دور بر او نماز گذاشت. بعضى از منافقان گفتند: محمد صلّى اللّه عليه و آله بر مردى كافرى كه هرگز او را نديده است نماز مى‏گذارد، و حال آن كه آيين او را نپذيرفته است آيه نازل شد و به آنها پاسخ گفت.

تفسير:
اين آيه در باره مؤمنان اهل كتاب است، و سخن از اقليتى به ميان مى‏آورد كه دعوت پيغمبر را اجابت كردند، و براى آنها پنج صفت ممتاز بيان مى‏كند:

1- «و از اهل كتاب كسانى هستند كه (از جان و دل) به خدا ايمان مى‏آورند» (وَ إِنَّ مِنْ أَهْلِ الْكِتابِ لَمَنْ يُؤْمِنُ بِاللَّهِ).

2- «آنها به قرآن و آنچه بر شما مسلمانان نازل شده است، ايمان مى‏آورند» (وَ ما أُنْزِلَ إِلَيْكُمْ).

3- ايمان آنها به پيامبر اسلام صلّى اللّه عليه و آله در حقيقت از ايمان واقعى به كتاب آسمانى خودشان و بشاراتى كه در آن آمده است سر چشمه مى‏گيرد بنابراين: «آنها به آنچه بر خودشان نازل شده نيز ايمان دارند» (وَ ما أُنْزِلَ إِلَيْهِمْ).

4- «آنها در برابر فرمان خدا تسليم و خاضعند» (خاشِعِينَ لِلَّهِ).
و همين خضوع آنهاست كه انگيزه ايمان واقعى شده و ميان آنها و تعصبهاى جاهلانه، جدايى افكنده است.

5- «آنها هرگز آيات الهى را به بهاى ناچيز نمى‏فروشند» (لا يَشْتَرُونَ بِآياتِ اللَّهِ ثَمَناً قَلِيلًا).
با داشتن آن برنامه روشن و زنده و صفات عالى انسانى «اينها پاداش خود را نزد پروردگار خواهند داشت» (أُولئِكَ لَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ).

در پايان آيه مى‏فرمايد: «خداوند به سرعت حساب بندگان را رسيدگى مى‏كند» (إِنَّ اللَّهَ سَرِيعُ الْحِسابِ).
بنابراين، نه نيكوكاران براى دريافت پاداش خود گرفتار مشكلى مى‏شوند و نه مجازات بدكاران به تأخير مى‏افتد.

(آيه 200)- اين آيه آخرين آيه سوره آل عمران و محتوى يك برنامه جامع چهار ماده‏اى كه ضامن سر بلندى و پيروزى مسلمين است، مى‏باشد.

1- نخست روى سخن را به همه مؤمنان كرده و به اولين ماده اين برنامه اشاره مى‏كند و مى‏فرمايد: «اى كسانى كه ايمان آورده‏ايد! در برابر حوادث ايستادگى كنيد» (يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اصْبِرُوا).
صبر و استقامت در برابر مشكلات و هوسها و حوادث، در حقيقت ريشه اصلى هر گونه پيروزى مادى و معنوى را تشكيل مى‏دهد.

2- در مرحله دوم قرآن به افراد با ايمان دستور به استقامت در برابر دشمن مى‏دهد و مى‏فرمايد: «و در برابر دشمنان نيز استقامت به خرج دهيد» (وَ صابِرُوا).

3- در جمله بعد به مسلمانان دستور آماده باش در برابر دشمن و مراقبت دائم از مرزها و سرحدات كشورهاى اسلامى مى‏دهد و مى‏فرمايد: «از مرزهاى خود، مراقبت به عمل آوريد» (وَ رابِطُوا).
اين دستور به خاطر آن است كه مسلمانان هرگز گرفتار حملات غافلگيرانه دشمن نشوند. و در برابر حملات شيطان و هوسهاى سركش هميشه آماده و مراقب باشند.

4- بالاخره در آخرين دستور كه همچون چترى بر همه دستورهاى سابق سايه مى‏افكند، مى‏فرمايد: «و از خدا بپرهيزيد» (وَ اتَّقُوا اللَّهَ).
سپس مى‏گويد: «شايد رستگار شويد» (لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ).
يعنى شما در سايه به كار بستن اين چهار دستور، مى‏توانيد رستگار شويد و با تخلف از آنها راهى به سوى رستگارى نخواهيد داشت.

به هر حال اگر روح استقامت و پايمردى در مسلمانان زنده شود، اگر در برابر افزايش تلاش و كوشش دشمنان، مسلمانان تلاش و كوشش بيشترى از خود نشان دهند و پيوسته از مرزهاى جغرافيايى و عقيده‏اى خود مراقبت نمايند و علاوه بر همه اينها با تقواى فردى و اجتماعى، گناه و فساد را از جامعه خود دور كنند پيروزى آنها تضمين خواهد شد.

پايان سوره آل عمران‏