سوره احزاب [33]

سر انجام اين غزوه به پيروزى مسلمانان تمام شد، طوفانى سخت به فرمان خدا وزيدن گرفت، خيمه و خرگاه و زندگى كفار را در هم ريخت، رعب و وحشت شديدى در قلب آنها افكند، و نيروهاى غيبى فرشتگان را به يارى مسلمانان فرستاد.

قدرت نماييهاى شگرفى همچون قدرت‏نمايى امير مؤمنان على عليه السّلام در برابر «عمرو بن عبد ود» بر آن افزوده شد، و مشركان بى‏آنكه بتوانند كارى انجام دهند پا به فرار گذاردند.

آيات هفده‏گانه نازل شد و با تحليلهاى كوبنده و افشاگرانه خود به عاليترين وجه از اين حادثه مهم براى پيروزى نهايى اسلام و كوبيدن منافقان بهره گيرى كرد.

قرآن اين ماجرا را نخست در يك آيه خلاصه مى‏كند سپس در شانزده آيه ديگر به بيان خصوصيات آن مى‏پردازد.

مى‏گويد: «اى كسانى كه ايمان آورده‏ايد! نعمت بزرگ خدا را بر خود به ياد آوريد در آن هنگام كه لشكرهايى (عظيم) به سراغ شما آمدند» (يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اذْكُرُوا نِعْمَةَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ إِذْ جاءَتْكُمْ جُنُودٌ).

«ولى ما باد و طوفان سختى بر آنها فرستاديم و لشكريانى كه آنها را نمى‏ديديد» و به اين وسيله آنها را در هم شكستيم (فَأَرْسَلْنا عَلَيْهِمْ رِيحاً وَ جُنُوداً لَمْ تَرَوْها).

«و خداوند هميشه به آنچه انجام مى‏دهيد (و كارهايى كه هر گروه در اين ميدان بزرگ انجام دادند) بينا بوده است» (وَ كانَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصِيراً).

(آيه 10)- اين آيه كه ترسيمى از وضع بحرانى جنگ احزاب، و قدرت عظيم جنگى دشمنان، و نگرانى شديد بسيارى از مسلمان است چنين مى‏گويد: به خاطر بياوريد «زمانى را كه آنها از طرف بالا و پايين (شهر) بر شما وارد شدند (و مدينه را محاصره كردند) و هنگامى را كه چشمها از شدت وحشت خيره شده و جانها به لب رسيده بود، و گمانهاى گوناگون بدى به خدا مى‏برديد» (إِذْ جاؤُكُمْ مِنْ فَوْقِكُمْ وَ مِنْ أَسْفَلَ مِنْكُمْ وَ إِذْ زاغَتِ الْأَبْصارُ وَ بَلَغَتِ الْقُلُوبُ الْحَناجِرَ وَ تَظُنُّونَ بِاللَّهِ الظُّنُونَا).

(آيه 11)- اينجا بود كه كوره امتحان الهى سخت داغ شد، چنانكه در اين آيه مى‏گويد: «آنجا بود كه مؤمنان آزمايش شدند و تكان سختى خوردند» (هُنالِكَ ابْتُلِيَ الْمُؤْمِنُونَ وَ زُلْزِلُوا زِلْزالًا شَدِيداً).

طبيعى است هنگامى كه انسان گرفتار طوفانهاى فكرى مى‏شود، جسم او نيز از اين طوفان بر كنار نمى‏ماند، و در اضطراب و تزلزل فرو مى‏رود.

آرى! فولاد را در كوره داغ مى‏برند تا آبديده شود، مسلمانان نخستين نيز بايد در كوره حوادث سخت قرار گيرند تا آبديده و مقاوم شوند.

(آيه 12)- منافقان و ضعيف الايمانها در صحنه احزاب گفتيم كوره امتحان جنگ احزاب داغ شد، و همگى در اين امتحان بزرگ درگير شدند.
در اينجا مسلمانان به گروههاى مختلفى تقسيم شدند: جمعى مؤمنان راستين بودند، گروهى خواص مؤمنان، جمعى افراد ضعيف الايمان، جمعى منافق، جمعى منافق لجوج و سر سخت، گروهى در فكر خانه و زندگى خويشتن و در فكر فرار بودند، جمعى سعى داشتند ديگران را از جهاد باز دارند و گروهى تلاش مى‏كردند رشته اتحاد خود را با منافقين محكم كنند.

در اين آيه گفتگوى منافقان و بيماردلان منعكس شده است.

مى‏فرمايد: «و (نيز) به خاطر بياوريد هنگامى را كه منافقان و بيماردلان مى‏گفتند: خدا و پيامبرش چيزى جز وعده‏هاى دروغين به ما نداده‏اند»! (وَ إِذْ يَقُولُ الْمُنافِقُونَ وَ الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ ما وَعَدَنَا اللَّهُ وَ رَسُولُهُ إِلَّا غُرُوراً).

در تاريخ جنگ احزاب چنين آمده است كه، در اثناى حفر خندق كه مسلمانان هر يك مشغول كندن بخشى از خندق بودند روزى به قطعه سنگ سخت و بزرگى بر خورد كردند كه هيچ كلنگى در آن اثر نمى‏كرد، خبر به پيامبر صلّى اللّه عليه و آله دادند، پيامبر صلّى اللّه عليه و آله شخصا وارد خندق شد، و در كنار سنگ قرار گرفت و كلنگى را به دست گرفت و نخستين ضربه محكم را به مغز سنگ فرود آورد، قسمتى از آن متلاشى شد و برقى از آن جستن كرد، پيامبر صلّى اللّه عليه و آله تكبير پيروزى گفت، مسلمانان نيز همگى تكبير گفتند.

بار دوم ضربه شديد ديگرى بر سنگ فرو كوفت قسمت ديگرى در هم شكست و برقى از آن جستن نمود پيامبر تكبير گفت و مسلمانان نيز تكبير گفتند.

سر انجام پيامبر سومين ضربه را بر سنگ فرود آورد و برق جستن كرد، و باقيمانده سنگ متلاشى شد، حضرت صلّى اللّه عليه و آله باز تكبير گفت و مسلمانان نيز صدا به تكبير بلند كردند، سلمان از اين ماجرا سؤال كرد.

پيامبر صلّى اللّه عليه و آله فرمود: «در ميان برق اول سر زمين حيره و قصرهاى پادشاهان ايران را ديدم، و جبرئيل به من بشارت داد كه امت من بر آنها پيروز مى‏شوند! و در برق دوم قصرهاى سرخ‏فام شام و روم نمايان گشت، و جبرئيل به من بشارت داد كه امت من بر آنها نيز پيروز خواهند شد! در برق سوم قصرهاى صنعا و يمن را ديدم و جبرئيل باز به من خبر داد كه امتم بر آنها نيز پيروز خواهند شد، بشارت باد بر شما اى مسلمانان»! منافقان نگاهى به يكديگر كردند و گفتند: چه سخنان عجيبى؟ و چه حرفهاى باطل و بى‏اساسى؟ او از مدينه دارد سر زمين حيره و مدائن كسرى را مى‏بيند، و خبر فتح آن را به شما مى‏دهد، در حالى كه هم اكنون شما در چنگال يك مشت عرب گرفتاريد (و حالت دفاعى به خود گرفته‏ايد) و حتى نمى‏توانيد به بيت الحذر برويد (چه خيال باطل و پندار خامى؟!).

آيه فوق نازل شد و گفت كه اين منافقان و بيمار دلان مى‏گويند خدا و پيغمبرش جز فريب و دروغ وعده‏اى به ما نداده است، (آنها از قدرت بى‏پايان پروردگار بى‏خبرند.)

(آيه 13)- در اين آيه به شرح حال گروه خطرناكى از همين منافقان بيمار دل كه نسبت به ديگران خباثت و آلودگى بيشترى داشتند پرداخته، مى‏گويد: «و (نيز) به خاطر بياوريد هنگامى را كه گروهى از آنها گفتند: اى اهل يثرب! (اى مردم مدينه)! اينجا جاى توقف شما نيست، به خانه‏هاى خود باز گرديد» (وَ إِذْ قالَتْ طائِفَةٌ مِنْهُمْ يا أَهْلَ يَثْرِبَ لا مُقامَ لَكُمْ فَارْجِعُوا).

و به اين ترتيب مى‏خواستند جمعيت انصار را از لشكر اسلام جدا كنند اين از يكسو، از سوى ديگر «و گروهى از آنان از پيامبر اجازه باز گشت مى‏خواستند و مى‏گفتند: خانه‏هاى ما بى‏حفاظ است، در حالى كه بى‏حفاظ نبود آنها فقط مى‏خواستند (از جنگ) فرار كنند» (وَ يَسْتَأْذِنُ فَرِيقٌ مِنْهُمُ النَّبِيَّ يَقُولُونَ إِنَّ بُيُوتَنا عَوْرَةٌ وَ ما هِيَ بِعَوْرَةٍ إِنْ يُرِيدُونَ إِلَّا فِراراً).

«يثرب» نام قديمى مدينه است، پيش از آنكه پيامبر صلّى اللّه عليه و آله به آنجا هجرت كند، بعد از آن كم‏كم نام مدينة الرسول (شهر پيغمبر) بر آن گذارده شد كه مخفف آن همان «مدينه» بود.

(آيه 14)- اين آيه به سستى ايمان اين گروه اشاره كرده، مى‏گويد: «آنها چنان بودند كه اگر دشمنان از اطراف مدينه بر آنان وارد مى‏شدند و پيشنهاد باز گشت به سوى شرك به آنان مى‏كردند مى‏پذيرفتند، و جز مدّت كمى (براى انتخاب اين راه) درنگ نمى‏كردند» (وَ لَوْ دُخِلَتْ عَلَيْهِمْ مِنْ أَقْطارِها ثُمَّ سُئِلُوا الْفِتْنَةَ لَآتَوْها وَ ما تَلَبَّثُوا بِها إِلَّا يَسِيراً).

پيداست مردمى كه اين چنين ضعيف و بى‏پاشنه‏اند نه آماده پيكار با دشمنند و نه پذيراى شهادت در راه خدا.

(آيه 15)- سپس قرآن، اين گروه منافق را به محاكمه مى‏كشد و مى‏گويد:
«آنها قبلا با خدا عهد و پيمان بسته بودند كه پشت به دشمن نكنند، و (بر سر عهد خود در دفاع از توحيد و اسلام و پيامبر بايستند، مگر آنها نمى‏دانند كه) عهد الهى مورد سؤال قرار خواهد گرفت» و در برابر آن مسؤولند (وَ لَقَدْ كانُوا عاهَدُوا اللَّهَ مِنْ قَبْلُ لا يُوَلُّونَ الْأَدْبارَ وَ كانَ عَهْدُ اللَّهِ مَسْؤُلًا).

اصولا هر كسى ايمان مى‏آورد و با پيامبر صلّى اللّه عليه و آله بيعت مى‏كند اين عهد را با او بسته كه از اسلام و قرآن تا سر حدّ جان دفاع كند.

(آيه 16)- بعد از آنكه خداوند نيّت منافقان را افشا كرد كه منظورشان حفظ خانه‏هايشان نيست، بلكه فرار از صحنه جنگ است، با دو دليل به آنها پاسخ مى‏گويد.

نخست به پيامبر مى‏فرمايد: «بگو: اگر از مرگ يا كشته شدن فرار كنيد اين فرار سودى به حال شما نخواهد داشت و در آن هنگام جز بهره كمى از زندگانى نخواهيد گرفت» (قُلْ لَنْ يَنْفَعَكُمُ الْفِرارُ إِنْ فَرَرْتُمْ مِنَ الْمَوْتِ أَوِ الْقَتْلِ وَ إِذاً لا تُمَتَّعُونَ إِلَّا قَلِيلًا).

(آيه 17)- ديگر اينكه مگر نمى‏دانيد تمام سر نوشت شما به دست خداست، و هرگز نمى‏توانيد از حوزه قدرت و مشيت او فرار كنيد.

مى‏فرمايد: اى پيامبر! به آنها «بگو: چه كسى مى‏تواند شما را در برابر اراده خدا حفظ كند اگر او بدى يا رحمتى را براى شما اراده كند»! (قُلْ مَنْ ذَا الَّذِي يَعْصِمُكُمْ مِنَ اللَّهِ إِنْ أَرادَ بِكُمْ سُوءاً أَوْ أَرادَ بِكُمْ رَحْمَةً).

«و آنها جز خدا هيچ سر پرست و ياورى براى خود نخواهند يافت» (وَ لا يَجِدُونَ لَهُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَلِيًّا وَ لا نَصِيراً).

بنا بر اين اكنون كه همه مقدرات شما به دست اوست فرمان او را در زمينه جهاد كه مايه عزت و سر بلندى در دنيا و در پيشگاه خداست به جان بپذيريد، و حتى اگر شهادت در اين راه به سراغ شما آيد با آغوش باز از آن استقبال كنيد.

(آيه 18)- سپس به وضع گروهى ديگر از منافقين كه از ميدان جنگ احزاب كناره گيرى كردند و ديگران را نيز دعوت به كناره گيرى مى‏نمودند اشاره كرده، مى‏گويد: «خداوند آن گروهى از شما را كه كوشش داشتند مردم را از جنگ منصرف سازند مى‏داند» (قَدْ يَعْلَمُ اللَّهُ الْمُعَوِّقِينَ مِنْكُمْ).

«و همچنين كسانى را كه به برادرانشان مى‏گفتند به سوى ما بياييد» و دست از اين پيكار خطرناك برداريد! (وَ الْقائِلِينَ لِإِخْوانِهِمْ هَلُمَّ إِلَيْنا).

همان كسانى كه اهل جنگ و پيكار نيستند «و جز مقدار كمى (آن هم از روى اكراه و يا ريا) به سراغ جنگ نمى‏روند» (وَ لا يَأْتُونَ الْبَأْسَ إِلَّا قَلِيلًا).

(آيه 19)- در اين آيه مى‏افزايد: انگيزه تمام اين كارشكنيها اين است كه:
«آنها در همه چيز نسبت به شما بخيلند» (أَشِحَّةً عَلَيْكُمْ).

نه تنها در بذل جان در ميدان نبرد كه در كمكهاى مالى براى تهيه وسائل جنگ، و در كمكهاى بدنى براى حفر خندق، و حتى در كمكهاى فكرى نيز بخل مى‏ورزند، بخلى توأم با حرص و حرصى روز افزون! بعد از بيان بخل آنها و مضايقه از هر گونه ايثارگرى، به بيان اوصاف ديگرى از آنها كه تقريبا جنبه عمومى در همه منافقان در تمام اعصار و قرون دارد پرداخته چنين مى‏گويد: «پس هنگامى كه (لحظات) ترس (و بحرانى) پيش مى‏آيد، مى‏بينى آن چنان به تو نگاه مى‏كنند و چشمهايشان در حدقه مى‏چرخد كه گويى مى‏خواهند قالب تهى كنند»! (فَإِذا جاءَ الْخَوْفُ رَأَيْتَهُمْ يَنْظُرُونَ إِلَيْكَ تَدُورُ أَعْيُنُهُمْ كَالَّذِي يُغْشى‏ عَلَيْهِ مِنَ الْمَوْتِ).

آنها چون از ايمان درستى برخوردار نيستند و تكيه‏گاه محكمى در زندگى ندارند، هنگامى كه در برابر حادثه سختى قرار گيرند كنترل خود را بكلى از دست مى‏دهند، گويى مى‏خواهند قبض روحشان كنند.

سپس مى‏افزايد: «اما همين‏ها هنگامى كه حالت خوف و ترس فرو نشست، زبانهاى تند و خشن خود را با انبوهى از خشم و عصبانيت بر شما مى‏گشايند (و سهم خود را از غنائم مطالبه مى‏كنند) در حالى كه در آن نيز حريص و بخيلند» (فَإِذا ذَهَبَ الْخَوْفُ سَلَقُوكُمْ بِأَلْسِنَةٍ حِدادٍ أَشِحَّةً عَلَى الْخَيْرِ).

در پايان آيه به آخرين توصيف آنها كه در واقع ريشه همه بدبختيهايشان مى‏باشد اشاره كرده، مى‏فرمايد: «آنها (هرگز) ايمان نياورده‏اند» (أُولئِكَ لَمْ يُؤْمِنُوا).

«و به همين دليل خداوند اعمالشان را حبط و نابود كرد» (فَأَحْبَطَ اللَّهُ أَعْمالَهُمْ). چرا كه اعمالشان هرگز توأم با انگيزه الهى و اخلاص نبوده است.

«و اين كار بر خدا آسان است» (وَ كانَ ذلِكَ عَلَى اللَّهِ يَسِيراً).

(آيه 20)- اين آيه ترسيم گوياترى از حالت جبن و ترس اين گروه است، مى‏گويد: «آنها (به قدرى وحشت‏زده شده‏اند كه) گمان مى‏كنند هنوز لشكر احزاب نرفته‏اند» (يَحْسَبُونَ الْأَحْزابَ لَمْ يَذْهَبُوا).

كابوس وحشتناكى بر فكر آنها سايه افكنده، گويى سربازان كفر مرتبا از مقابل چشمانشان رژه مى‏روند، شمشيرها را برهنه كرده و نيزه‏ها را به آنها حواله مى‏كنند! سپس اضافه مى‏كند: «و اگر برگردند (از ترس آنان) دوست مى‏دارند در ميان اعراب باديه نشين پراكنده (و پنهان) شوند» (وَ إِنْ يَأْتِ الْأَحْزابُ يَوَدُّوا لَوْ أَنَّهُمْ بادُونَ فِي الْأَعْرابِ).

آرى! بروند و در آنجا بمانند «و (مرتبا) از اخبار شما جويا گردند» (يَسْئَلُونَ عَنْ أَنْبائِكُمْ). لحظه به لحظه از هر مسافرى جوياى آخرين خبر شوند، مبادا احزاب به منطقه آنها نزديك شده باشند، و سايه آنها به ديوار خانه آنها بيفتد! و اين منت را بر سر شما بگذارند كه همواره جوياى حال و وضع شما بوديم! و در آخرين جمله مى‏افزايد: «و اگر در ميان شما باشند جز اندكى پيكار نمى‏كنند» (وَ لَوْ كانُوا فِيكُمْ ما قاتَلُوا إِلَّا قَلِيلًا).

نه از رفتن آنها نگران باشيد، نه از وجودشان خوشحال، كه افرادى بى‏ارزش و بى‏خاصيتند و نبودنشان از بودنشان بهتر!

(آيه 21)- نقش مؤمنان راستين در جنگ احزاب: تاكنون از گروههاى مختلف و برنامه‏هاى آنها در غزوه «احزاب» سخن به ميان آمد.

قرآن مجيد در پايان اين سخن از «مؤمنان راستين» و روحيه عالى و پايمردى و استقامت و ساير ويژگيهاى آنان در اين جهاد بزرگ، سخن مى‏گويد.

و مقدمه اين بحث را از شخص پيامبر اسلام كه پيشوا و بزرگ و اسوه آنان بود شروع مى‏كند، مى‏گويد: «براى شما در (زندگى) رسول خدا (و عملكرد او در ميدان احزاب) سرمشق نيكويى بود براى آنها كه اميد به (رحمت) خدا و روز رستاخيز دارند و خدا را بسيار ياد مى‏كنند» (لَقَدْ كانَ لَكُمْ فِي رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِمَنْ كانَ يَرْجُوا اللَّهَ وَ الْيَوْمَ الْآخِرَ وَ ذَكَرَ اللَّهَ كَثِيراً).

بهترين الگو براى شما نه تنها در اين ميدان كه در تمام زندگى، شخص پيامبر صلّى اللّه عليه و آله است.

اين ناخداى بزرگ به هنگامى كه سفينه‏اش گرفتار سخت‏ترين طوفانها، مى‏شود كمترين ضعف و سستى و دستپاچگى به خود راه نمى‏دهد، او هم ناخداست هم لنگر مطمئن اين كشتى، هم چراغ هدايت است، و هم مايه آرامش و راحت روح و جان سرنشينان.

جمله «لَقَدْ كانَ لَكُمْ فِي رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ» مفهومش اين است كه براى شما در پيامبر صلّى اللّه عليه و آله تأسى و پيروى خوبى است، مى‏توانيد با اقتدا كردن به او خطوط خود را اصلاح و در مسير «صراط مستقيم» قرار گيريد.

اين نكته نيز قابل توجه است كه على عليه السّلام مى‏فرمايد: «هر گاه آتش جنگ، سخت شعله‏ور مى‏شد ما به رسول اللّه پناه مى‏برديم و هيچ يك از ما به دشمن نزديكتر از او نبود».

(آيه 22)- بعد از ذكر اين مقدمه به بيان حال مؤمنان راستين پرداخته، مى‏گويد: «هنگامى كه مؤمنان، لشكريان احزاب را ديدند (نه تنها تزلزلى به دل راه ندادند بلكه) گفتند: اين همان است كه خدا و رسولش به ما وعده فرموده (و طلايه آن آشكار گشته) و خدا و رسولش راست گفته‏اند، و اين ماجرا جز بر ايمان و تسليم آنها نيفزود» (وَ لَمَّا رَأَ الْمُؤْمِنُونَ الْأَحْزابَ قالُوا هذا ما وَعَدَنَا اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ صَدَقَ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ ما زادَهُمْ إِلَّا إِيماناً وَ تَسْلِيماً).

اين وعده اشاره به سخنى است كه قبلا پيامبر صلّى اللّه عليه و اله گفته بود كه به زودى قبائل عرب و دشمنان مختلف شما دست به دست هم مى‏دهند و به سراغ شما مى‏آيند، اما بدانيد سر انجام پيروزى با شماست.

به آنها گفته شده بود كه شما در بوته‏هاى آزمايش سختى آزموده خواهيد شد، و آنها با مشاهده احزاب متوجه صدق گفتار خدا و پيامبر صلّى اللّه عليه و آله شدند و بر ايمانشان افزود.

(آيه 23)- اين آيه اشاره به گروه خاصى از مؤمنان است كه در تأسّى به پيامبر صلّى اللّه عليه و آله از همه پيشگامتر بودند، و بر سر عهد و پيمانشان با خدا يعنى فداكارى تا آخرين نفس و آخرين قطره خون ايستادند.

مى‏فرمايد: «در ميان مؤمنان مردانى هستند كه بر سر عهدى كه با خدا بستند صادقانه ايستاده‏اند، بعضى پيمان خود را به آخر بردند (و در راه او شربت شهادت نوشيدند) و بعضى ديگر در انتظارند» (مِنَ الْمُؤْمِنِينَ رِجالٌ صَدَقُوا ما عاهَدُوا اللَّهَ عَلَيْهِ فَمِنْهُمْ مَنْ قَضى‏ نَحْبَهُ وَ مِنْهُمْ مَنْ يَنْتَظِرُ).

«و هرگز تغيير و تبديلى در عهد و پيمان خود ندادند» (وَ ما بَدَّلُوا تَبْدِيلًا).

به عكس منافقان و يا مؤمنان ضعيف الايمان كه طوفان حوادث آنها را به اين طرف و آن طرف مى‏افكند، و هر روز فكر شوم و تازه‏اى در مغز ناتوان خود مى‏پروراندند.

آيه چنان مفهوم وسيعى دارد كه تمام مؤمنان راستين را در هر عصر و هر زمان شامل مى‏شود، چه آنها كه جامه شهادت در راه خدا بر تن پوشيدند و چه آنها كه بدون هيچ گونه تزلزل بر سر عهد و پيمان با خداى خويش ايستاده‏اند و آماده جهاد و شهادتند.