سوره احزاب [33]

(آيه 24)- اين آيه نتيجه و هدف نهايى عملكردهاى مؤمنان و منافقان را در يك جمله كوتاه چنين بازگو مى‏كند: «هدف اين است كه خداوند صادقان را به خاطر صدقشان پاداش دهد، و منافقان را هر گاه بخواهد عذاب كند و يا (اگر توبه كنند) ببخشد و توبه آنها را بپذيرد، چرا كه خداوند آمرزنده و مهربان است» (لِيَجْزِيَ اللَّهُ الصَّادِقِينَ بِصِدْقِهِمْ وَ يُعَذِّبَ الْمُنافِقِينَ إِنْ شاءَ أَوْ يَتُوبَ عَلَيْهِمْ إِنَّ اللَّهَ كانَ غَفُوراً رَحِيماً).

نه صدق و راستى و وفادارى مؤمنان مخلص بدون پاداش مى‏ماند، و نه سستى‏ها و كارشكنيهاى منافقان بدون كيفر.

(آيه 25)- اين آيه كه آخرين سخن را در باره جنگ احزاب مى‏گويد و به اين بحث خاتمه مى‏دهد در عبارتى كوتاه جمع بندى روشنى از اين ماجرا كرده در جمله اول مى‏فرمايد: «خدا كافران را با دلى پر از خشم باز گرداند بى‏آنكه نتيجه‏اى از كار خود گرفته باشند» (وَ رَدَّ اللَّهُ الَّذِينَ كَفَرُوا بِغَيْظِهِمْ لَمْ يَنالُوا خَيْراً).

در جمله بعد مى‏افزايد: «و خداوند (در اين ميدان) مؤمنان را از جنگ بى‏نياز ساخت» و پيروزى را نصيبشان كرد (وَ كَفَى اللَّهُ الْمُؤْمِنِينَ الْقِتالَ).

آن چنان عواملى فراهم كرد كه بى‏آنكه احتياج به درگيرى وسيع و گسترده‏اى باشد و مؤمنان متحمل خسارات و ضايعات زيادى شوند جنگ پايان گرفت، زيرا از يكسو طوفان شديد و سردى اوضاع مشركان را به هم ريخت، و از سوى ديگر رعب و ترس و وحشت را كه آن هم از لشكرهاى نامرئى خدا است بر قلب آنها افكند، و از سوى سوم ضربه‏اى كه «علىّ بن ابي طالب عليه السّلام» بر پيكر بزرگترين قهرمان دشمن «عمرو بن عبد ود» وارد ساخت و او را به ديار عدم فرستاد، سبب فرو ريختن پايه‏هاى اميد آنها شد، دست و پاى خود را جمع كردند و محاصره مدينه را شكستند و ناكام به قبائل خود باز گشتند.

و در آخرين جمله مى‏فرمايد: «خداوند قوى و شكست‏ناپذير است» (وَ كانَ اللَّهُ قَوِيًّا عَزِيزاً).

ممكن است كسانى «قوى» باشند اما «عزيز» و شكست ناپذير نباشند يعنى شخص قويترى بر آنان پيروز شود، ولى تنها «قوى و شكست‏ناپذير» در عالم خداست كه قوت و قدرتش بى‏انتهاست.

پيامدهاى جنگ احزاب: جنگ احزاب نقطه عطفى در تاريخ اسلام بود و توازن نظامى و سياسى را براى هميشه به نفع مسلمانان بهم زد، بطور خلاصه مى‏توان پيامدهاى پر بار اين جنگ را در چند جمله بيان كرد:

الف) ناكام ماندن آخرين تلاش دشمن و در هم شكسته شدن برترين قدرت نهايى آنها.

ب) رو شدن دست منافقين و افشا شدن كامل اين دشمنان خطرناك داخلى.

ج) جبران خاطره دردناك شكست احد.

د) ورزيدگى مسلمانان، و افزايش هيبت آنان در قلوب دشمنان.

ه) بالا رفتن سطح روحيه و معنويت مسلمين به خاطر معجزات بزرگى كه در آن ميدان مشاهده كردند.

و) تثبيت موقعيت پيامبر صلّى اللّه عليه و آله در داخل و خارج مدينه.

ز) فراهم شدن زمينه براى تصفيه مدينه از شرّ يهود بنى قريظه.

(آيه 26)- غزوه بنى قريظه يك پيروزى بزرگ ديگر! در مدينه سه طايفه معروف از يهود زندگى مى‏كردند: «بنى قريظه»، «بنى النضير» و «بنى قينقاع».

هر سه گروه با پيامبر اسلام صلّى اللّه عليه و آله پيمان بسته بودند كه با دشمنان او همكارى و به نفع آنها جاسوسى نكنند.

ولى طايفه «بنى قينقاع» در سال دوم هجرت و طايفه «بنى نضير» در سال چهارم هجرت، هر كدام به بهانه‏اى پيمان خود را شكستند و به مبارزه روياروى با پيامبر صلّى اللّه عليه و آله دست زدند، سر انجام مقاومت آنها در هم شكست و از مدينه بيرون رانده شدند.

بنا بر اين در سال پنجم هجرت كه غزوه «احزاب» رخ داد، تنها طايفه «بنى قريظه» در مدينه باقى مانده بودند، كه به مشركان عرب پيوستند و به روى مسلمانان شمشير كشيدند.

پس از پايان غزوه احزاب، جبرئيل به فرمان خدا بر پيغمبر وارد شد، و گفت:
چرا سلاح بر زمين گذاردى؟ فرشتگان آماده پيكارند، هم اكنون بايد به سوى «بنى قريظه» حركت كنى، و كار آنها يكسره شود.

منادى از طرف پيامبر صلّى اللّه عليه و آله صدا زد كه پيش از خواندن نماز عصر به سوى بنى قريظه حركت كنيد، مسلمانان بسرعت آماده جنگ شدند و تازه آفتاب غروب كرده بود كه قلعه‏هاى محكم بنى قريظه را در حلقه محاصره خود در آوردند.

بيست و پنج روز اين محاصره به طول انجاميد و بعدا همگى تسليم شدند، گروهى به قتل رسيدند و پيروزى بزرگ ديگرى بر پيروزى مسلمانان افزوده شده اين آيه و آيه بعد، پس از حصول اين پيروزى نازل شد، و خاطره اين ماجرا را به صورت يك نعمت و موهبت بزرگ الهى شرح داد.

نخست مى‏فرمايد: «و خداوند گروهى از اهل كتاب [يهود] را كه از آنان [مشركان عرب‏] حمايت كردند از قلعه‏هاى محكمشان پايين كشيد» (وَ أَنْزَلَ الَّذِينَ ظاهَرُوهُمْ مِنْ أَهْلِ الْكِتابِ مِنْ صَياصِيهِمْ).

از اينجا روشن مى‏شود كه يهود قلعه‏هاى خود را در كنار مدينه در نقطه مرتفعى ساخته بودند و بر فراز برجهاى آنها به دفاع از خويشتن مشغول مى‏شدند.

سپس مى‏افزايد: «و خداوند در دلهاى آنها ترس و رعب افكند» (وَ قَذَفَ فِي قُلُوبِهِمُ الرُّعْبَ).

و سر انجام كارشان به جايى رسيد كه «گروهى را به قتل مى‏رسانديد و گروهى را اسير مى‏كرديد» (فَرِيقاً تَقْتُلُونَ وَ تَأْسِرُونَ فَرِيقاً).

(آيه 27)- «و زمينها و خانه‏ها و اموال آنها را در اختيار شما گذارد» (وَ أَوْرَثَكُمْ أَرْضَهُمْ وَ دِيارَهُمْ وَ أَمْوالَهُمْ).

و در پايان آيه مى‏فرمايد: «همچنين زمينى (در اختيار شما قرار داد) كه هرگز در آن گام ننهاده بوديد» (وَ أَرْضاً لَمْ تَطَؤُها).

ظاهرا اين جمله اشاره به باغات و اراضى مخصوصى است كه در اختيار «بنى قريظه» بود واحدى حق ورود به آن را نداشت، چرا كه يهود در حفظ و انحصار اموال خود سخت مى‏كوشيدند.

«و خداوند بر هر چيزى قادر و تواناست» (وَ كانَ اللَّهُ عَلى‏ كُلِّ شَيْ‏ءٍ قَدِيراً).

پيامدهاى غزوه بنى قريظه: پيروزى بر اين گروه ستمگر و لجوج نتايج پر بارى براى مسلمانان داشت از جمله:
الف) پاك شدن جبهه داخلى مدينه و آسوده شدن خاطر مسلمان از جاسوسهاى يهود.

ب) فرو ريختن پايگاه مشركان عرب در مدينه و قطع اميد آنان از شورشى از درون.

ج) تقويت بنيه مالى مسلمين به وسيله غنايم اين جنگ.

د) هموار شدن راه پيروزيهاى آينده، مخصوصا فتح خيبر! ه) تثبيت موقعيت حكومت اسلامى در نظر دوست و دشمن در داخل و خارج مدينه.

(آيه 28)-
شأن نزول:

همسران پيامبر صلّى اللّه عليه و آله بعد از پاره‏اى از غزوات كه غنائم سرشارى در اختيار مسلمين قرار گرفت تقاضاهاى مختلفى از پيامبر صلّى اللّه عليه و آله در مورد افزايش نفقه يا لوازم گوناگون زندگى داشتند.

طبق نقل بعضى از تفاسير، «ام سلمه» از «پيامبر» صلّى اللّه عليه و آله كنيز خدمتگزارى تقاضا كرد و «ميمونه» حله‏اى خواست، و «زينب» بنت جحش پارچه مخصوص يمنى و «حفصه» جامه مصرى، «جويريه» لباس مخصوص خواست، و «سوده» گليم خيبرى! خلاصه هر كدام در خواستى نمودند.

پيامبر صلّى اللّه عليه و آله كه مى‏دانست تسليم شدن در برابر اين گونه درخواستها كه معمولا پايانى ندارد چه عواقبى براى «بيت نبوت» در بر خواهد داشت، از انجام اين خواسته‏ها سر باز زد و يك ماه تمام از آنها كناره گيرى نمود، تا اين كه اين آيه و سه آيه بعد از آن نازل شد و با لحن قاطع و در عين حال توأم با رأفت و رحمت به آنها هشدار داد كه اگر زندگى پر زرق و برق دنيا مى‏خواهيد مى‏توانيد از پيامبر صلّى اللّه عليه و آله جدا شويد و به هر كجا مى‏خواهيد برويد، و اگر به خدا و رسول خدا و روز جزا دل بسته‏ايد و به زندگى ساده و افتخارآميز خانه پيامبر صلّى اللّه عليه و آله قانع هستيد بمانيد و از پاداشهاى بزرگ پروردگار بر خوردار شويد.

تفسير:
يا سعادت جاودان يا زرق و برق دنيا! فراموش نكرده‏ايد كه در آيات نخست اين سوره خداوند تاج افتخارى بر سر زنان پيامبر صلّى اللّه عليه و آله زده و آنها را به عنوان «امّ المؤمنين» (مادر مؤمنان) معرفى نموده، بديهى است هميشه مقامات حساس و افتخار آفرين، وظائف سنگينى نيز همراه دارد، چگونه زنان پيامبر صلّى اللّه عليه و آله مى‏توانند ام المؤمنين باشند ولى فكر و قلبشان در گرو زرق و برق دنيا باشد؟

پيامبر صلّى اللّه عليه و آله پادشاه نيست كه حرمسرائى داشته باشد پر زرق و برق، و زنانش غرق جواهرات گرانقيمت و وسائل تجملاتى باشند.

در اين آيه پيامبر صلّى اللّه عليه و آله را مخاطب ساخته، مى‏گويد: «اى پيامبر! به همسرانت بگو: اگر شما زندگى دنيا را مى‏خواهيد، و طالب زينت آن هستيد، بياييد هديه‏اى به شما دهم، و شما را به طرز نيكويى رها سازم» بى‏آنكه خصومت و مشاجره‏اى در كار باشد (يا أَيُّهَا النَّبِيُّ قُلْ لِأَزْواجِكَ إِنْ كُنْتُنَّ تُرِدْنَ الْحَياةَ الدُّنْيا وَ زِينَتَها فَتَعالَيْنَ أُمَتِّعْكُنَّ وَ أُسَرِّحْكُنَّ سَراحاً جَمِيلًا).

(آيه 29)- در اين آيه مى‏افزايد: «اما اگر شما خدا و پيامبرش و سراى آخرت را مى‏خواهيد (و به زندگى ساده از نظر مادى و احيانا محروميتها قانع هستيد) پس خداوند براى نيكو كاران شما پاداش عظيمى آماده ساخته است» (وَ إِنْ كُنْتُنَّ تُرِدْنَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ الدَّارَ الْآخِرَةَ فَإِنَّ اللَّهَ أَعَدَّ لِلْمُحْسِناتِ مِنْكُنَّ أَجْراً عَظِيماً).

بنا بر اين تنها اظهار عشق و علاقه به خدا و سراى ديگر و پيامبر صلّى اللّه عليه و آله كافى نيست، برنامه‏هاى عملى نيز بايد هماهنگ با آن باشد.

و به اين ترتيب خداوند تكليف همسران پيامبر صلّى اللّه عليه و آله را كه بايد الگو و اسوه زنان با ايمان باشند براى هميشه روشن ساخت.

گرچه مخاطب در اين سخنان، همسران پيامبرند، ولى محتواى آيات و نتيجه آن، همگان را شامل مى‏شود، مخصوصا كسانى كه در مقام رهبرى خلق و پيشوايى و تأسى مردم قرار گرفته‏اند.

(آيه 30)- سپس در اين آيه به بيان موقعيت زنان پيامبر صلّى اللّه عليه و آله در برابر كارهاى نيك و بد، و همچنين مقام ممتاز و مسؤوليت سنگين آنها، با عباراتى روشن پرداخته، مى‏گويد: «اى همسران پيامبر! هر كدام از شما گناه آشكار و فاحشى مرتكب شود عذاب او دو چندان خواهد بود، و اين براى خدا آسان است» (يا نِساءَ النَّبِيِّ مَنْ يَأْتِ مِنْكُنَّ بِفاحِشَةٍ مُبَيِّنَةٍ يُضاعَفْ لَهَا الْعَذابُ ضِعْفَيْنِ وَ كانَ ذلِكَ عَلَى اللَّهِ يَسِيراً).

شما در خانه وحى و مركز نبوت زندگى مى‏كنيد، ديگران به شما نگاه مى‏كنند و اعمالتان سر مشقى است براى آنها، بنا بر اين گناهتان در پيشگاه خدا عظيمتر است چرا كه هم ثواب و هم عذاب بر طبق معرفت و ميزان آگاهى، و همچنين تأثير آن در محيط داده مى‏شود.

آغاز جزء 22 قرآن مجيد
ادامه سوره احزاب‏

(آيه 31)- اما در نقطه مقابل نيز «و هر كس از شما در برابر خدا و پيامبر صلّى اللّه عليه و آله خضوع و اطاعت كند و عمل صالحى به جا آورد پاداش او را دو چندان خواهيم داد، و روزى پرارزشى را براى او فراهم ساخته‏ايم» (وَ مَنْ يَقْنُتْ مِنْكُنَّ لِلَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ تَعْمَلْ صالِحاً نُؤْتِها أَجْرَها مَرَّتَيْنِ وَ أَعْتَدْنا لَها رِزْقاً كَرِيماً).

(آيه 32)- همسران پيامبر بايد چنين باشند! در آيات گذشته سخن از موقعيت و مسؤوليت سنگين همسران پيامبر صلّى اللّه عليه و آله بود، اين موضوع همچنان ادامه مى‏يابد و طى آياتى هفت دستور مهم به همسران پيامبر صلّى اللّه عليه و آله مى‏دهد.

نخست در مقدمه كوتاهى مى‏فرمايد: «اى همسران پيامبر! شما همچون يكى از زنان معمولى نيستيد اگر تقوا پيشه كنيد» (يا نِساءَ النَّبِيِّ لَسْتُنَّ كَأَحَدٍ مِنَ النِّساءِ إِنِ اتَّقَيْتُنَّ).

شما به خاطر انتسابتان به پيامبر صلّى اللّه عليه و آله داراى موقعيت خاصى هستيد كه مى‏توانيد سر مشقى براى همه زنان باشيد، چه در مسير تقوا و چه در مسير گناه.

و به دنبال اين مقدمه- كه آنان را براى پذيرش مسؤوليتها آماده مى‏سازد و به آنها شخصيت مى‏دهد- نخستين دستور را در زمينه عفت صادر مى‏كند و مخصوصا به سراغ يك نكته باريك مى‏رود تا مسائل ديگر در اين رابطه خود به خود روشن گردد، مى‏فرمايد: «پس بگونه‏اى هوس‏انگيز سخن نگوييد كه بيماردلان در شما طمع كنند» (فَلا تَخْضَعْنَ بِالْقَوْلِ فَيَطْمَعَ الَّذِي فِي قَلْبِهِ مَرَضٌ).

بلكه به هنگام سخن گفتن، جدى و خشك و بطور معمولى سخن بگوييد، نه همچون زنان كم شخصيت كه سعى دارند با تعبيرات تحريك كننده كه گاه توأم با ادا و اطوار مخصوصى است كه افراد شهوت‏ران را به فكر گناه مى‏افكند سخن بگوييد.

در پايان آيه دومين دستور را اين گونه شرح مى‏دهد: «شما بايد به صورت شايسته‏اى (كه مورد رضاى خدا و پيامبر صلّى اللّه عليه و آله و توأم با حق و عدالت باشد) سخن بگوييد» (وَ قُلْنَ قَوْلًا مَعْرُوفاً).

(آيه 33)- سپس سومين دستور را كه آن نيز در زمينه رعايت عفت است چنين بيان مى‏كند: «و شما در خانه‏هاى خود بمانيد و همچون جاهليّت نخستين (در ميان مردم) ظاهر نشويد» و اندام و وسائل زينت خود را در معرض تماشاى ديگران قرار ندهيد (وَ قَرْنَ فِي بُيُوتِكُنَّ وَ لا تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الْجاهِلِيَّةِ الْأُولى‏).

منظور از «جاهليّت اولى» همان جاهليتى است كه مقارن عصر پيامبر صلّى اللّه عليه و آله بوده، و بطورى كه در تواريخ آمده در آن موقع زنان حجاب درستى نداشتند، و دنباله روسرى‏هاى خود را به پشت سر مى‏انداختند بطورى كه گلو و قسمتى از سينه و گردنبند و گوشواره‏هاى آنها نمايان بود، و به اين ترتيب قرآن همسران پيامبر صلّى اللّه عليه و آله را از اين گونه اعمال باز مى‏دارد.

بدون شك اين يك حكم عام است، و تكيه آيات بر زنان پيامبر صلّى اللّه عليه و آله به عنوان تأكيد بيشتر است.

بالاخره دستور چهارم و پنجم و ششم را به اين صورت بيان مى‏فرمايد: شما زنان پيامبر صلّى اللّه عليه و آله «نماز را بر پا داريد، و زكات را بپردازيد و خدا و رسولش را اطاعت كنيد» (وَ أَقِمْنَ الصَّلاةَ وَ آتِينَ الزَّكاةَ وَ أَطِعْنَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ).

اين دستورات سه گانه نيز نشان مى‏دهد كه احكام فوق مخصوص به زنان پيامبر صلّى اللّه عليه و آله نيست، بلكه براى همگان است هر چند در مورد آنان تأكيد بيشترى دارد.

در پايان آيه مى‏افزايد: «خداوند فقط مى‏خواهد پليدى و گناه را از شما اهل بيت دور كند و كاملا شما را پاك سازد» (إِنَّما يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً).

تعبير به «انّما» كه معمولا براى حصر است، دليل بر اين است كه اين موهبت ويژه خاندان پيامبر صلّى اللّه عليه و آله است.

جمله «يريد» اشاره به اراده تكوينى پروردگار است يعنى معصومان به خاطر تأييدات الهى و اعمال پاك خويش، چنان هستند كه در عين داشتن قدرت و اختيار براى گناه كردن به سراغ گناه نمى‏روند.

روايات بسيار زيادى كه در منابع اهل سنت و شيعه وارد شده شمول همه خاندان پيامبر صلّى اللّه عليه و آله را نفى مى‏كند و مى‏گويد: مخاطب در آيه فوق و منظور از «اهل بيت» منحصرا پنج نفرند: پيامبر صلّى اللّه عليه و آله، على عليه السّلام، و فاطمه عليها السّلام و حسن و حسين عليهما السّلام.

(آيه 34)- در اين آيه «هفتمين» و آخرين وظيفه همسران پيامبر بيان شده و هشدارى است به همه آنان براى استفاده كردن از بهترين فرصتى كه در اختيار آنان براى آگاهى بر حقايق اسلام قرار گرفته، مى‏فرمايد: «و آنچه را در خانه‏هاى شما از آيات خداوند و حكمت و دانش خوانده مى‏شود، ياد كنيد» و خود را در پرتو آن بسازيد كه بهترين فرصت را در اختيار داريد (وَ اذْكُرْنَ ما يُتْلى‏ فِي بُيُوتِكُنَّ مِنْ آياتِ اللَّهِ وَ الْحِكْمَةِ).

سر انجام در پايان آيه مى‏فرمايد: «خداوند لطيف و خبير است» (إِنَّ اللَّهَ كانَ لَطِيفاً خَبِيراً).

اشاره به اين كه او از دقيقترين و باريكترين مسائل باخبر و آگاه است، و نيّات شما را به خوبى مى‏داند، و از اسرار درون سينه‏هاى شما باخبر است.

جاهليت قرن بيستم!
جمعى از مفسران در تفسير «الجاهليّة الاولى» در آيات مورد بحث گرفتار شكّ و ترديد شدند گويى نتوانستند باور كنند كه بعد از ظهور اسلام، نوعى ديگر جاهليت در جهان پا به عرصه وجود خواهد گذاشت كه جاهليت عرب قبل از اسلام در مقابل آن موضوع كم اهميتى خواهد بود.

ولى امروز اين امر براى ما كه شاهد مظاهر جاهليت وحشتناك قرن بيستم هستيم كاملا حلّ شده است، و بايد آن را به حساب يكى از پيشگوئيهاى اعجازآميز قرآن مجيد گذارد.