موضوع: سوره زمر [39]

(آيه 9)- آيا عالمان و جاهلان يكسانند؟ در اين آيه از روش مقايسه- كه روش شناخته شده قرآن براى تفهيم مسائل مختلف است- استفاده كرده، مى‏گويد:

آيا چنين كسى با ارزش است «يا كسى كه در ساعات شب به عبادت مشغول است، و در حال سجده و قيام، از عذاب آخرت مى‏ترسد و به رحمت پروردگارش اميدوار است» (أَمَّنْ هُوَ قانِتٌ آناءَ اللَّيْلِ ساجِداً وَ قائِماً يَحْذَرُ الْآخِرَةَ وَ يَرْجُوا رَحْمَةَ رَبِّهِ).

آن انسان مشرك و فراموشكار و متلون و گمراه و گمراه كننده كجا و اين انسان بيدار دل و نورانى كه با خوف و رجاء خدا را مى‏خواند، كجا؟! تكيه روى ساعات شب به خاطر آن است كه در آن ساعات حضور قلب بيشتر و آلودگى به ريا از هر زمان كمتر است.

در دنباله آيه پيامبر را مخاطب ساخته، مى‏فرمايد: «بگو: آيا كسانى كه مى‏دانند با كسانى كه نمى‏دانند يكسانند»؟! (قُلْ هَلْ يَسْتَوِي الَّذِينَ يَعْلَمُونَ وَ الَّذِينَ لا يَعْلَمُونَ).

نه، يكسان نيستند «تنها خردمندان متذكر مى‏شوند» (إِنَّما يَتَذَكَّرُ أُولُوا الْأَلْبابِ).

گر چه سؤال فوق سؤالى است وسيع و گسترده ولى اشاره‏اى است به سؤال قبل يعنى آيا كسانى كه مى‏دانند آن مشركان لجوج و كوردل با اين مؤمنان پاك و روشن ضمير و مخلص نابرابرند با كسانى كه از اين واقعيت روشن آگاه نيستند مساويند؟

اين جمله جزء شعارهاى اساسى اسلام است كه عظمت مقام علم و عالمان را در برابر جاهلان روشن مى‏سازد، و معلوم مى‏شود اين دو گروه نه در پيشگاه خدا يكسانند، و نه در نظر خلق آگاه، نه در دنيا در يك صف قرار دارند، و نه در آخرت، نه در ظاهر يكسانند و نه در باطن.

علم در اين آيه و آيات ديگر قرآن به معنى دانستن يك مشت اصطلاحات يا روابط مادى در ميان اشياء، و به اصطلاح «علوم رسمى» نيست، بلكه منظور از آن معرفت و آگاهى خاصى است كه انسان را به «قنوت» يعنى اطاعت پروردگار، و ترس از دادگاه او و اميد به رحمت خدا دعوت مى‏كند، اين است حقيقت علم، و علوم رسمى نيز اگر در خدمت چنين معرفتى باشد علم است، و اگر مايه غرور و غفلت و ظلم و فساد در ارض شود «قيل و قالى» بيش نيست.

(آيه 10)- خطوط اصلى برنامه بندگان مخلص: در حقيقت آيات گذشته كه مقايسه‏اى ميان مشركان مغرور و مؤمنان مطيع فرمان خدا و نيز ميان عالمان و جاهلان شده بود، در اينجا خطوط اصلى برنامه‏هاى بندگان راستين و مخلص را ضمن «هفت دستور» كه در طى چند آيه آمده و هر آيه با خطاب «قل» شروع مى‏شود بيان شده است.

نخست از تقوا شروع مى‏كند و به پيامبر صلّى اللّه عليه و اله دستور مى‏دهد: «بگو: اى بندگان من كه ايمان آورده‏ايد! از (مخالفت پروردگارتان بپرهيزيد» (قُلْ يا عِبادِ الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا رَبَّكُمْ).

آرى! تقوا كه همان خويشتن دارى در برابر گناه، و احساس مسؤوليت و تعهد در پيشگاه حق است نخستين برنامه بندگان مؤمن خدا و معيار شخصيت و كرامت انسان در پيشگاه پروردگار است.

در دومين دستور به مسأله «احسان و نيكوكارى» در اين دنيا كه دار عمل است پرداخته، و از طريق بيان نتيجه احسان، مردم را به آن تشويق و تحريص مى‏كند، مى‏فرمايد: «براى كسانى كه در اين دنيا نيكى كرده‏اند پاداش نيكى است» (لِلَّذِينَ أَحْسَنُوا فِي هذِهِ الدُّنْيا حَسَنَةٌ).

آرى! نيكوكارى بطور مطلق در اين دنيا در گفتار، در عمل، در طرز انديشه و تفكر نسبت به دوستان، و نسبت به بيگانگان، نتيجه‏اش برخوردارى از پاداش عظيم در هر دو جهان است كه نيكى جز نتيجه نيك نخواهد داشت.

در حقيقت تقوا يك عامل بازدارنده است، و احسان يك عامل حركت آفرين كه مجموعا «ترك گناه» و «انجام فرائض و مستحبات» را شامل مى‏شود.

سومين دستور تشويق به «هجرت» از مراكز شرك و كفر و آلوده به گناه است مى‏گويد: «و زمين خداوند وسيع است» اگر تحت فشار سران كفر بوديد مهاجرت كنيد (وَ أَرْضُ اللَّهِ واسِعَةٌ).

كه در حقيقت پاسخى است به بهانه جويان سست اراده‏اى كه مى‏گفتند: ما در سرزمين مكه به خاطر سيطره حكومت مشركان قادر به انجام وظايف الهى خود نيستيم، قرآن مى‏گويد: سرزمين خدا محدود به مكه نيست، مكه نشد مدينه، دنيا پهناور است، به جاى ديگر نقل مكان كنيد.

اين به خوبى نشان مى‏دهد كه فشار و خفقان محيط در آنجا كه امكان هجرت وجود دارد به هيچ وجه در پيشگاه خدا عذر نيست.

و از آنجا كه هجرت معمولا همراه با مشكلات فراوانى در جنبه‏هاى مختلف زندگى است چهارمين دستور را در باره صبر و استقامت به اين صورت بيان مى‏كند: «صابران اجر و پاداش خود را بى‏حساب دريافت مى‏دارند» (إِنَّما يُوَفَّى الصَّابِرُونَ أَجْرَهُمْ بِغَيْرِ حِسابٍ).

تعبير «بغير حساب» نشان مى‏دهد كه صابران با استقامت برترين اجر و پاداش را در پيشگاه خدا دارند، و اهميت هيچ عملى به پايه صبر و استقامت نمى‏رسد.

(آيه 11)- در پنجمين دستور سخن از مسأله اخلاص، و توحيد خالص از هر گونه شائبه شرك، به ميان آمده، اما در اينجا لحن كلام عوض مى‏شود و پيامبر صلّى اللّه عليه و اله از وظائف و مسؤوليتهاى خودش سخن مى‏گويد، مى‏فرمايد: «بگو: من مأمورم كه خدا را پرستش كنم در حالى كه دينم را براى او خالص كرده باشم» (قُلْ إِنِّي أُمِرْتُ أَنْ أَعْبُدَ اللَّهَ مُخْلِصاً لَهُ الدِّينَ).

(آيه 12)- سپس به ششمين دستور اشاره كرده، مى‏افزايد: «و مأمورم كه نخستين مسلمان باشم»! (وَ أُمِرْتُ لِأَنْ أَكُونَ أَوَّلَ الْمُسْلِمِينَ).

(آيه 13)- هفتمين و آخرين دستور كه مسأله خوف از مجازات پروردگار در روز قيامت است نيز با همين لحن عنوان شده، مى‏فرمايد: «بگو: من اگر نافرمانى پروردگارم كنم از عذاب روز بزرگ (قيامت) مى‏ترسم» (قُلْ إِنِّي أَخافُ إِنْ عَصَيْتُ رَبِّي عَذابَ يَوْمٍ عَظِيمٍ).

تا اين حقيقت روشن شود كه پيامبر صلّى اللّه عليه و اله نيز بنده‏اى از بندگان خدا است، او نيز مأمور به پرستش خالصانه است و از كيفر الهى خائف مى‏باشد، و اين خود نشانه روشنى بر عظمت و حقانيت اوست.

(آيه 14)- بعد از ذكر برنامه هفت ماده‏اى آيات فوق (تقوا، احسان، هجرت، صبر، اخلاص، تسليم، و خوف) از آنجا كه مسأله اخلاص مخصوصا در برابر انگيزه‏هاى مختلف شرك ويژگى خاصى دارد بار ديگر براى تأكيد به سراغ آن رفته، و با همان لحن مى‏فرمايد: «بگو: تنها خدا را مى‏پرستم در حالى كه دينم را براى او خالص مى‏كنم» (قُلِ اللَّهَ أَعْبُدُ مُخْلِصاً لَهُ دِينِي).

(آيه 15)- «شما هر كس را جز او مى‏خواهيد بپرستيد» (فَاعْبُدُوا ما شِئْتُمْ مِنْ دُونِهِ).

سپس مى‏افزايد: «بگو: اين راه، راه زيانكاران است چرا كه) زيانكاران واقعى آنانند كه سرمايه وجود خويش و بستگانشان را در روز قيامت از دست داده‏اند»! (قُلْ إِنَّ الْخاسِرِينَ الَّذِينَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ وَ أَهْلِيهِمْ يَوْمَ الْقِيامَةِ).

نه از وجود خويش بهره‏اى گرفتند، و نه از سرمايه عمر نتيجه‏اى، نه خانواده و فرزندانشان وسيله نجات آنها هستند و نه مايه آبرو و شفاعت در پيشگاه حق، تازه در برابر از دست دادن اين سرمايه‏هاى عظيم، سخت‏ترين و دردناكترين عذاب را براى خود فراهم ساخته‏اند.

«آگاه باشيد زيان آشكار همين است»! (أَلا ذلِكَ هُوَ الْخُسْرانُ الْمُبِينُ).

(آيه 16)- در اين آيه يكى از چهره‏هاى زيان آشكار آنها را اين گونه توصيف مى‏كند: «براى آنها از بالاى سرشان سايبانهائى از آتش، و در زير پايشان نيز سايبانهائى» از آتش است! (لَهُمْ مِنْ فَوْقِهِمْ ظُلَلٌ مِنَ النَّارِ وَ مِنْ تَحْتِهِمْ ظُلَلٌ).

و به اين ترتيب آنها از هر طرف با شعله‏هاى آتش محاصره شده‏اند، چه خسرانى از اين بالاتر؟ و چه عذابى از اين دردناكتر؟! اين در حقيقت تجسمى از حالات دنياى آنهاست كه جهل و كفر و ظلم به تمام وجودشان احاطه كرده بود، و از هر سو آنها را مى‏پوشاند.

سپس براى تأكيد و عبرت مى‏افزايد: «اين چيزى است كه خداوند با آن بندگانش را مى‏ترساند، اى بندگان من! از نافرمانى من بپرهيزيد»! (ذلِكَ يُخَوِّفُ اللَّهُ بِهِ عِبادَهُ يا عِبادِ فَاتَّقُونِ).

تعبير به «عباد» (بندگان) اشاره به اين است كه اگر خداوند تهديدى به عذاب مى‏كند آن هم به خاطر لطف و رحمت اوست، تا بندگان حق گرفتار چنين سرنوشت شومى نشوند.

(آيه 17)- بندگان حقيقى خدا: باز در اينجا، قرآن از روش مقايسه بهره‏گيرى كرده، و در مقابل مشركان متعصب و لجوجى كه سرنوشتى جز آتش دوزخ ندارند سخن از بندگان خاص و حقيقت جوى پروردگار به ميان آورده، مى‏گويد: و كسانى كه از عبادت طاغوت پرهيز كردند و به سوى خدا بازگشتند بشارت از آن آنهاست» (وَ الَّذِينَ اجْتَنَبُوا الطَّاغُوتَ أَنْ يَعْبُدُوها وَ أَنابُوا إِلَى اللَّهِ لَهُمُ الْبُشْرى‏).

«اجتناب از طاغوت» دورى از هر گونه شرك و بت پرستى و هوى پرستى و شيطان پرستى و تسليم در برابر حاكمان جبّار و سلطه گران ستمكار را فرا مى‏گيرد و «أَنابُوا إِلَى اللَّهِ» جامع روح تقوا و پرهيزكارى و ايمان است، و البته چنين كسانى در خور بشارتند.

سپس براى معرفى اين بندگان ويژه مى‏گويد: «پس بندگان مرا بشارت ده» (فَبَشِّرْ عِبادِ).

(آيه 18)- «همان كسانى كه سخنان را مى‏شنوند، و از نيكوترين آنها پيروى مى‏كنند» (الَّذِينَ يَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَيَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ).

«آنها كسانى هستند كه خدا هدايتشان كرده و آنها خردمندانند» (أُولئِكَ الَّذِينَ هَداهُمُ اللَّهُ وَ أُولئِكَ هُمْ أُولُوا الْأَلْبابِ).

اين دو آيه كه به صورت يك شعار اسلامى درآمده، آزاد انديشى مسلمانان، و انتخابگرى آنها را در مسائل مختلف به خوبى نشان مى‏دهد.

(آيه 19)- و از آنجا كه پيامبر صلّى اللّه عليه و اله به هدايت گمراهان و مشركان سخت علاقه داشت، و از انحراف آنها كه گوش شنوا در برابر حقايق نداشتند رنج مى‏برد اين آيه به او از طريق بيان اين حقيقت كه اين عالم، عالم آزادى و امتحان است، و گروهى سر انجام مستوجب آتشند دلدارى داده، مى‏گويد: «آيا تو مى‏توانى كسى را كه فرمان عذاب الهى در باره او قطعى شده رهايى بخشى، آيا تو مى‏توانى كسى را كه در درون آتش است برگيرى و نجات دهى؟ (أَ فَمَنْ حَقَّ عَلَيْهِ كَلِمَةُ الْعَذابِ أَ فَأَنْتَ تُنْقِذُ مَنْ فِي النَّارِ).

بديهى است قطعى شدن فرمان عذاب در باره اين گروه جنبه اجبارى نداشته، بلكه به خاطر اعمالى است كه مرتكب شده‏اند.

(آيه 20)- اما براى شادى قلب پيامبر صلّى اللّه عليه و اله و اميدوارى مؤمنان، در اين آيه چنين مى‏گويد: «ولى آنها كه تقواى الهى پيشه كردند غرفه‏هايى در بهشت دارند كه بر فراز آنها غرفه‏هاى ديگرى بنا شده» (لكِنِ الَّذِينَ اتَّقَوْا رَبَّهُمْ لَهُمْ غُرَفٌ مِنْ فَوْقِها غُرَفٌ مَبْنِيَّةٌ).

اگر دوزخيان در ميان پرده‏هاى آتش قرار دارند، بهشتيان غرفه‏هايى دارند بر فراز غرفه‏ها، و قصرهايى بر فراز قصرها، چرا كه ديدن منظره گلها و آبها و نهرها و باغها از فراز غرفه‏ها لذت بخش و دلپذيرتر است.
اين غرفه‏هاى زيباى بهشتى با نهرهائى كه از زير آن جارى مى‏شود تزيين شده لذا در دنباله آيه مى‏فرمايد: «و از زير آنها نهرها جارى است» (تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ).

آرى «اين وعده الهى است، و خداوند در وعده خود تخلّف نمى‏كند» (وَعْدَ اللَّهِ لا يُخْلِفُ اللَّهُ الْمِيعادَ).

(آيه 21)- در اين آيه بار ديگر قرآن به دلائل توحيد و معاد باز مى‏گردد، و بحثهايى را كه در آيات گذشته پيرامون كفر و ايمان بود تكميل مى‏كند.

روى سخن را به پيامبر صلّى اللّه عليه و اله كرده، به عنوان سرمشقى براى همه مؤمنان، مى‏فرمايد: «آيا نديدى كه خداوند از آسمان آبى فرستاد و آن را بصورت چشمه‏هائى در زمين وارد نمود»؟! (أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَسَلَكَهُ يَنابِيعَ فِي الْأَرْضِ).

قطره‏هاى حياتبخش باران از آسمان نازل مى‏شود، قشر «نفوذ پذير» زمين آنها را به درون مى‏پذيرد و تا به قشر «نفوذ ناپذير» مى‏رسد آنها را متوقف مى‏سازد و ذخيره مى‏كند، سپس بصورت چشمه‏ها و قناتها و چاهها بيرون مى‏فرستد.

بعد مى‏افزايد: «سپس با آن زراعتى را خارج مى‏سازد كه رنگهاى مختلف دارد» (ثُمَّ يُخْرِجُ بِهِ زَرْعاً مُخْتَلِفاً أَلْوانُهُ).

هم انواع آن مختلف است، همچون گندم و جو و برنج و ذرت، و هم كيفيتهاى آن متفاوت است، و هم رنگ ظاهرى آن، بعضى سبز تيره، بعضى سبز كمرنگ، بعضى داراى برگهاى پهن و گسترده، و بعضى برگهاى باريك و لطيف و همچنين ...!

بعد به مراحل ديگر حيات اين گياه پرداخته، مى‏گويد: «بعد آن گياه خشك مى‏شود به گونه‏اى كه آن را زرد و بى‏روح مى‏بينى»! (ثُمَّ يَهِيجُ فَتَراهُ مُصْفَرًّا).

تند باد از هر سو مى‏وزد، و آن را كه سست شده است از جا مى‏كند «سپس آن را درهم شكسته و خرد مى‏كند» (ثُمَّ يَجْعَلُهُ حُطاماً).

«در اين مثال تذكرى است براى خردمندان» از ناپايدارى دنيا (إِنَّ فِي ذلِكَ لَذِكْرى‏ لِأُولِي الْأَلْبابِ).

تذكرى است از نظام حسابشده و با عظمت عالم هستى و ربوبيت پروردگار در اين صحنه عظيم، و نيز تذكرى است از پايان زندگى و خاموش شدن شعله‏هاى حيات، و سپس مسأله رستاخيز، و تجديد حيات مردگان.

(آيه 22)- به دنبال اين درس بزرگ توحيد و معاد به مقايسه‏اى در ميان مؤمن و كافر پرداخته تا اين حقيقت را روشن سازد كه قرآن و وحى آسمانى نيز همچون دانه‏هاى باران است كه بر سرزمين دلها نازل مى‏شود، همان گونه كه تنها زمينهاى آماده از قطرات حياتبخش باران منتفع مى‏شود تنها دلهائى از آيات الهى بهره مى‏گيرد كه در سايه لطف او و خودسازى آمادگى و گسترش پيدا كرده است.

مى‏فرمايد: «آيا كسى كه خدا سينه‏اش را براى اسلام گشاده است و بر فراز مركبى از نور الهى قرار گرفته» همچون كوردلان گمراه است؟! (أَ فَمَنْ شَرَحَ اللَّهُ صَدْرَهُ لِلْإِسْلامِ فَهُوَ عَلى‏ نُورٍ مِنْ رَبِّهِ).

سپس مى‏افزايد: «واى بر آنها كه قلبهائى سخت در برابر ذكر خدا دارند» (فَوَيْلٌ لِلْقاسِيَةِ قُلُوبُهُمْ مِنْ ذِكْرِ اللَّهِ).

نه مواعظ سودمند در آن مؤثر است، نه انذار و بشارت، نه آيات تكاندهنده قرآن آن را به حركت در مى‏آورد.

آرى «آنها در گمراهى آشكارى هستند» (أُولئِكَ فِي ضَلالٍ مُبِينٍ).

به دلهائى كه در برابر نور حق و هدايت انعطافى از خود نشان نمى‏دهد، و نرم و تسليم نمى‏گردد، و نور هدايت در آن نفوذ نمى‏كند «قلبهاى قاسيه» يا قساوتمند گفته مى‏شود، و در فارسى از قساوت به سنگدلى تعبير مى‏كنيم.

در روايتى مى‏خوانيم كه پيامبر اسلام صلّى اللّه عليه و اله فرمود: «نشانه شرح صدر توجه به سراى جاويد، و جدا شدن از سراى غرور، و آماده گشتن براى استقبال از مرگ پيش از نزول آن است».

(آيه 23-
شأن نزول:
نقل كرده‏اند كه: روزى جمعى از صحابه پيامبر صلّى اللّه عليه و اله كه ملالت خاطرى پيدا كرده بودند عرض كردند: اى رسول خدا! چه مى‏شد حديثى براى ما بيان مى‏كردى تا زنگار ملالت از دلهاى ما بزدايد؟

در اينجا آيه نازل شد و قرآن را به عنوان «أَحْسَنَ الْحَدِيثِ» معرفى كرد.

تفسير:
در آيات گذشته سخن از بندگانى در ميان بود كه مطالب را مى‏شنوند و بهترين آنها را برمى‏گزينند، در اينجا به همين مناسبت سخن از قرآن به ميان مى‏آيد تا ضمن تكميل بحثهاى گذشته حلقه‏هاى توحيد و معاد را با ذكر دلائل «نبوت» تكامل بخشد.

نخست مى‏گويد: «خداوند بهترين سخن را نازل كرده است» (اللَّهُ نَزَّلَ أَحْسَنَ الْحَدِيثِ).

سپس به شرح مزاياى قرآن پرداخته و ضمن بيان سه توصيف امتيازات بزرگ اين كتاب آسمانى را شرح داده، مى‏فرمايد: «كتابى است كه آياتش (در لطف و زيبائى و عمق و محتوا) همانند يكديگر است» (كِتاباً مُتَشابِهاً).

منظور از «متشابه» در اينجا كلامى است كه قسمتهاى مختلف آن با يكديگر همرنگ و هماهنگ مى‏باشد، هيچ گونه تضاد و اختلافى در ميان آن نيست، خوب و بد ندارد.