موضوع: سوره زمر [39]

اين درست بر خلاف كلمات انسانهاست كه هر قدر در آن دقت شود هنگامى كه گسترده و وسيع گردد خواه ناخواه اختلافات و تناقضها و تضادهائى در آن پيدا مى‏شود، بررسى آثار نويسندگان معروف و بزرگ اعم از نثر و نظم نيز گواه زنده اين مطلب است.

سپس مى‏افزايد: ويژگى ديگر اين كتاب اين است كه: «آياتى مكرر دارد» با تكرارى شوق‏انگيز (مَثانِيَ).

اين تعبير ممكن است اشاره به تكرار مباحث مختلف داستانها، سرگذشتها، مواعظ و اندرزها بوده باشد، اما تكرارى كه هرگز ملالت‏آور نيست، بلكه شوق انگيز است و نشاط آفرين، و اين يكى از اصول مهم فصاحت است.

بعد از اين توصيف به آخرين ويژگى قرآن در اين بحث يعنى مسأله نفوذ عميق و فوق العاده آن پرداخته، مى‏گويد: «از شنيدن آياتش لرزه بر اندام كسانى كه از پروردگارشان مى‏ترسند مى‏افتد برون و درونشان نرم و متوجه ذكر خدا مى‏شود» (تَقْشَعِرُّ مِنْهُ جُلُودُ الَّذِينَ يَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ ثُمَّ تَلِينُ جُلُودُهُمْ وَ قُلُوبُهُمْ إِلى‏ ذِكْرِ اللَّهِ).

چه ترسيم جالب و زيبائى از نفوذ عجيب آيات قرآن در دلهاى آماده، نخست در آن خوف و ترسى ايجاد مى‏كند، خوفى كه مايه بيدارى و آغاز حركت است، و ترسى كه انسان را متوجه مسؤوليتهاى مختلفش مى‏سازد.

در مرحله بعد حالت نرمش و پذيرش سخن حق به او مى‏بخشد و به دنبال آن آرامش مى‏يابد.

در حديثى از پيامبر صلّى اللّه عليه و اله نقل شده كه فرمود: «هنگامى كه بدن بنده‏اى از خوف خدا لرزان شود گناهش فرو مى‏ريزد همان گونه كه برگ خشك از درختان».

در پايان آيه، بعد از بيان اين اوصاف مى‏گويد: «اين هدايت الهى است كه هر كس را بخواهد با آن راهنمايى مى‏كند» (ذلِكَ هُدَى اللَّهِ يَهْدِي بِهِ مَنْ يَشاءُ).

درست است كه قرآن براى هدايت همگان نازل شده اما تنها حق طلبان و حقيقت جويان و پرهيزگاران از نور هدايتش بهره مى‏گيرند، و آنها كه تاريكى تعصب و لجاجت بر روح آنها حكم فرماست نه تنها بهره‏اى از آن نمى‏گيرند، بلكه بر اثر عناد و دشمنى بر ضلالتشان افزوده مى‏شود.

لذا در دنبال اين سخن مى‏فرمايد: «و هر كس را خداوند گمراه سازد راهنمائى براى او نخواهد بود» (وَ مَنْ يُضْلِلِ اللَّهُ فَما لَهُ مِنْ هادٍ).

ضلالتى كه پايه‏هاى آن به دست خود او گذارده شده، و زير بنايش بوسيله اعمال نادرستشان استحكام يافته، و به همين دليل كمترين منافاتى با اصل اختيار و آزادى اراده انسانها ندارد.

(آيه 24)- در اين آيه گروه ظالمان و مجرمان را با گروه مؤمنانى كه وضع حالشان قبلا بيان شد مقايسه مى‏كند، تا در اين مقايسه واقعيتها بهتر روشن گردد، مى‏فرمايد: «آيا كسى كه با صورت خود عذاب دردناك (الهى) را در روز قيامت دور مى‏سازد» همانند كسى است كه هرگز آتش دوزخ به او نمى‏رسد (أَ فَمَنْ يَتَّقِي بِوَجْهِهِ سُوءَ الْعَذابِ يَوْمَ الْقِيامَةِ).

حال ظالمان دوزخى در آن روز به گونه‏اى است كه بايد با صورت از خود دفاع كنند، چرا كه دست و پاى آنها در غل و زنجير است.

سپس در پايان آيه مى‏افزايد: در آن روز «به ظالمان گفته مى‏شود: بچشيد آنچه را به دست مى‏آورديد» و انجام مى‏داديد! (وَ قِيلَ لِلظَّالِمِينَ ذُوقُوا ما كُنْتُمْ تَكْسِبُونَ).

آرى! فرشتگان عذاب اين واقعيت دردناك را براى آنها بيان مى‏كنند كه اينها همان اعمال شماست كه در كنار شما قرار گرفته، و آزارتان مى‏دهد.

(آيه 25)- آنچه تاكنون گفته شد اشاره كوتاهى بود به عذابهاى دردناك آنان در قيامت و در اين آيه سخن از عذاب دنياى آنها مى‏گويد، مبادا تصور كنند كه در اين زندگى دنيا در امان خواهند بود، مى‏فرمايد: «كسانى كه قبل از آنها بودند نيز.

(آيات ما را) تكذيب نمودند، و عذاب (الهى) از جائى كه فكر نمى‏كردند به سراغشان آمد» (كَذَّبَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَأَتاهُمُ الْعَذابُ مِنْ حَيْثُ لا يَشْعُرُونَ).

(آيه 26)- در اين آيه نشان مى‏دهد كه عذاب دنيوى آنها تنها جنبه جسمانى نداشته، بلكه كيفر روانى نيز بوده است، مى‏فرمايد: «خداوند خوارى را در زندگى اين دنيا به آنها چشانيد» (فَأَذاقَهُمُ اللَّهُ الْخِزْيَ فِي الْحَياةِ الدُّنْيا).

آرى! اگر انسان گرفتار مصيبتى شود اما آبرومند و سر بلند جان بسپارد مهم نيست، مهم آن است كه با خوارى و ذلت جان دهد، و با بى‏آبروئى و رسوائى گرفتار چنگال عذاب شود.

ولى با اين همه «عذاب آخرت شديدتر است اگر مى‏دانستند» (وَ لَعَذابُ الْآخِرَةِ أَكْبَرُ لَوْ كانُوا يَعْلَمُونَ).

تعبير به «اكبر» (بزرگتر) كنايه از شدت و سختى عذاب است.

(آيه 27)- قرآنى كه هيچ كژى در آن نيست: در اينجا همچنان بحث از قرآن مجيد و ويژگيهاى آن است و بحثهاى گذشته را در اين زمينه تكميل مى‏كند.

نخست از مسأله جامعيت قرآن چنين سخن مى‏گويد: «ما براى مردم در اين قرآن از هر نوع مثلى زديم» (وَ لَقَدْ ضَرَبْنا لِلنَّاسِ فِي هذَا الْقُرْآنِ مِنْ كُلِّ مَثَلٍ).

از سرگذشت دردناك ستمگران و سركشان پيشين، از عواقب هولناك گناه، از انواع پندها و اندرزها، از اسرار خلقت و نظام آفرينش، از احكام و قوانين متقن، خلاصه هر چه براى هدايت انسانها لازم بود در لباس امثال براى آنها شرح داديم.

«شايد متذكر شوند» و از راه خطا به راه راست بازگردند (لَعَلَّهُمْ يَتَذَكَّرُونَ).

(آيه 28)- سپس به توصيف ديگرى از قرآن پرداخته، مى‏گويد: «قرآنى است فصيح و خالى از هر گونه كجى و نادرستى» (قُرْآناً عَرَبِيًّا غَيْرَ ذِي عِوَجٍ).

در پايان آيه مى‏گويد: هدف از نزول قرآن با اين همه اوصاف اين بوده است كه «شايد آنها (مردم) پرهيزكارى پيشه كنند» (لَعَلَّهُمْ يَتَّقُونَ).

(آيه 29)- سپس قرآن به ذكر مثالى از اين امثال پرداخته و سرنوشت موحد و مشرك را در قالب مثلى گويا و زيبا چنين ترسيم مى‏كند: «خداوند مثالى زده است:

مردى را كه مملوك شريكانى است كه در باره او پيوسته با هم به مشاجره مشغولند» (ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا رَجُلًا فِيهِ شُرَكاءُ مُتَشاكِسُونَ). و هر كدام او را به كارى دستور مى‏دهد.

و از آن بدتر اين كه براى تأمين نيازهاى زندگى اين يكى او را به ديگرى حواله مى‏دهد، و آن ديگر به اين، و از اين نظر نيز محروم و بيچاره و بى‏نوا و سرگردان است «و مردى كه تنها تسليم يك نفر است» (وَ رَجُلًا سَلَماً لِرَجُلٍ).

خط و برنامه او مشخص، صاحب اختيار او معلوم است، نه گرفتار ترديد است و نه سرگردانى، نه تضاد و نه تناقض، با روحى آرام گام برمى‏دارد.
«آيا اين دو يكسانند»؟! (هَلْ يَسْتَوِيانِ مَثَلًا).

و اين گونه است حال «مشرك» و «موحد»: مشركان در ميان انواع تضادها و تناقضها غوطه‏ورند، هر روز دل به معبودى مى‏بندند، اما موحدان دل در گرو عشق خدا دارند، از تمام عالم او را برگزيده‏اند.

و در پايان آيه مى‏افزايد: «حمد مخصوص خداست» (الْحَمْدُ لِلَّهِ).

«ولى بيشتر آنان نمى‏دانند» (بَلْ أَكْثَرُهُمْ لا يَعْلَمُونَ). و با وجود اين دلائل روشن به خاطر حبّ دنيا و شهوات سركش به حقيقت راه نمى‏برند.

(آيه 30)- به دنبال بحثى كه در آيات گذشته پيرامون توحيد و شرك بود در اين آيه سخن از نتايج توحيد و شرك در صحنه قيامت مى‏گويد.

نخست از مسأله «مرگ» كه دروازه قيامت است شروع مى‏كند، و عموميت قانون مرگ را نسبت به همه انسانها روشن ساخته، مى‏گويد: «تو مى‏ميرى، و آنها نيز خواهند مرد»! (إِنَّكَ مَيِّتٌ وَ إِنَّهُمْ مَيِّتُونَ).

آرى «مرگ» از مسائلى است كه همه انسانها در آن يكسانند.

بعضى از مفسران گفته‏اند: دشمنان پيامبر صلّى اللّه عليه و اله انتظار مرگ او را مى‏كشيدند و خوشحال بودند كه سر انجام او خواهد مرد! قرآن در اين آيه به آنها پاسخ مى‏گويد كه اگر پيامبر بميرد آيا شما زنده مى‏مانيد؟

(آيه 31)- سپس بحث را به دادگاه قيامت برده، مخاصمه بندگان را در صحنه محشر مجسّم مى‏كند، و مى‏فرمايد: «سپس شما روز قيامت نزد پروردگارتان مخاصمه مى‏كنيد» (ثُمَّ إِنَّكُمْ يَوْمَ الْقِيامَةِ عِنْدَ رَبِّكُمْ تَخْتَصِمُونَ).

آيات بعد نشان مى‏دهد كه اين مخاصمه در ميان پيامبران و مؤمنان از يك سو، و مشركان و مكذبان از سوى ديگر خواهد بود.

آغاز جزء 24 قرآن مجيد
ادامه سوره زمر

(آيه 32)- سخن از حضور مردم در صحنه قيامت و مخاصمه در آن دادگاه بزرگ بود، در اينجا نيز همان بحث را ادامه مى‏دهد، و مردم را به دو گروه «مكذبان» و «مصدّقان» تقسيم مى‏كند.

گروه اول داراى دو وصفند، چنانكه مى‏فرمايد: «پس چه كسى ستمكارتر است از آن كسى كه بر خدا دروغ ببندد و سخن راست را هنگامى كه به سراغ او آمده تكذيب كند» (فَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ كَذَبَ عَلَى اللَّهِ وَ كَذَّبَ بِالصِّدْقِ إِذْ جاءَهُ).

افراد بى ايمان و مشرك بسيار دروغ بر خدا مى‏بستند، گاه فرشتگان را دختران او مى‏خواندند، گاه عيسى را پسر او مى‏گفتند، گاه بتها را شفيعان درگاه او مى‏دانستند، و گاه احكام دروغينى در زمينه حلال و حرام جعل مى‏كردند و به او نسبت مى‏دادند، و مانند اينها.

و اما سخن صدقى كه به سراغ آنها آمد و تكذيب كردند همان وحى آسمانى قرآن مجيد بود.

و در پايان آيه در يك جمله كوتاه كيفر اين گونه افراد را چنين بيان مى‏كند: «آيا در جهنم جايگاهى براى كافران نيست»؟! (أَ لَيْسَ فِي جَهَنَّمَ مَثْوىً لِلْكافِرِينَ).

هنگامى كه نام «جهنم» برده مى‏شود بقيه عذابهاى دردناك نيز در آن خلاصه شده است.

(آيه 33)- در باره گروه دوم نيز دو توصيف ذكر كرده، مى‏فرمايد: «اما كسى كه سخن راست بياورد، و كسى كه آن را تصديق كند آنان پرهيزكارانند» (وَ الَّذِي جاءَ بِالصِّدْقِ وَ صَدَّقَ بِهِ أُولئِكَ هُمُ الْمُتَّقُونَ).

به اين ترتيب سخن از كسانى است كه هم آورنده صدقند و هم عمل كننده به آن، سخن از آنهاست كه مكتب وحى و سخن حق پروردگار را در عالم نشر داده، و خود به آن مؤمن هستند و عمل مى‏كنند، اعم از پيامبران و امامان معصوم و تبيين كنندگان مكتب آنها.

(آيه 34)- در اين آيه سه پاداش بزرگ براى اين گروه بيان مى‏دارد: نخست مى‏فرمايد: «آنچه بخواهند نزد پروردگارشان براى آنان موجود است و اين است جزاى نيكوكاران» (لَهُمْ ما يَشاؤُنَ عِنْدَ رَبِّهِمْ ذلِكَ جَزاءُ الْمُحْسِنِينَ).

گستردگى مفهوم اين آيه به قدرى است كه تمام مواهب معنوى و نعمتهاى مادى را شامل مى‏شود، آنچه در تصور و وهم ما بگنجد يا نگنجد؟

(آيه 35)- دومين و سومين پاداش آنان را به اين صورت بيان مى‏كند: «تا خداوند بدترين اعمالى را كه انجام داده‏اند (در سايه ايمان و صداقت آنها) بيامرزد و آنها را به بهترين اعمال كه انجام مى‏دادند پاداش دهد» (لِيُكَفِّرَ اللَّهُ عَنْهُمْ أَسْوَأَ الَّذِي عَمِلُوا وَ يَجْزِيَهُمْ أَجْرَهُمْ بِأَحْسَنِ الَّذِي كانُوا يَعْمَلُونَ).

چه تعبير جالبى! از يكسو اين تقاضا را دارند كه بدترين اعمالشان در سايه لطف الهى پوشانده شود، و با آب توبه اين لكه‏ها از دامانشان پاك گردد، و از سوى ديگر تقاضايشان اين است كه خداوند بهترين اعمالشان را معيار پاداش قرار دهد و همه اعمال آنها را به حساب آن بپذيرد! و خداوند نيز با تعبيرى كه در اين آيات بيان فرموده درخواست آنان را پذيرفته است، بدترين را مى‏بخشد، و بهترين را معيار پاداش قرار مى‏دهد.

(آيه 36-
شأن نزول:
نقل كرده‏اند كه: بت پرستان مكه پيامبر صلّى اللّه عليه و اله را از خشم و غضب بتها بر حذر مى‏داشتند، و مى‏گفتند: از آنها بدگوئى مكن، و بر خلاف آنها اقدام منما كه تو را ديوانه مى‏كنند و آزار مى‏رسانند! (آيه نازل شد و به آنها پاسخ گفت).

تفسير:
«خدا» كافى است! به دنبال تهديدهائى كه خداوند در آيات گذشته نسبت به مشركان بيان فرمود، و وعده‏هائى كه به پيامبرش داده است در اين آيه سخن از تهديدهاى كفار به ميان مى‏آورد و مى‏گويد: «آيا خداوند براى (نجات و دفاع از) بنده‏اش (در برابر دشمنان) كافى نيست؟ اما آنها تو را از غير او مى‏ترسانند» (أَ لَيْسَ اللَّهُ بِكافٍ عَبْدَهُ وَ يُخَوِّفُونَكَ بِالَّذِينَ مِنْ دُونِهِ).

خداوندى كه قدرتش برتر از همه قدرتهاست و از نيازها و مشكلات بندگانش به خوبى آگاه است و نسبت به آنها نهايت لطف و مرحمت را دارد چگونه ممكن است بندگان با ايمانش را در برابر طوفان حوادث و موج عداوت دشمنان تنها بگذارد؟ هنگامى كه او پشتيبان بنده‏اش باشد،

اگر تيغ عالم بجنبد ز جاى-----نبرد رگى چون نخواهد خداى!

و هنگامى كه بخواهد كسى را يارى كند،

هزار دشمنم ار مى‏كنند قصد هلاك-----گرم تو دوستى از دشمنان ندارم باك‏

چه رسد به بتها كه موجوداتى بى‏ارزش و بى‏خاصيتند.

اين آيه نويدى است براى همه پويندگان راه حق و مؤمنان راستين مخصوصا در محيطهائى كه در اقليت قرار دارند و از هر سو مورد تهديدند.

در دنباله اين آيه و آيه بعد اشاره به مسأله «هدايت» و «ضلالت» و تقسيم مردم به دو گروه «گمراه» و «هدايت يافته» و اين كه همه اينها از ناحيه خدا است مى‏كند، تا روشن شود تمامى بندگان نيازمند درگاه اويند، و بى‏خواست او چيزى در عالم رخ نمى‏دهد، مى‏فرمايد: «و هر كس را خداوند گمراه كند هيچ هدايت كننده‏اى ندارد» (وَ مَنْ يُضْلِلِ اللَّهُ فَما لَهُ مِنْ هادٍ).

(آيه 37)- «و هر كس را خدا هدايت كند هيچ گمراه كننده‏اى نخواهد داشت» (وَ مَنْ يَهْدِ اللَّهُ فَما لَهُ مِنْ مُضِلٍّ).

بديهى است نه آن ضلالت بى‏دليل است، و نه اين هدايت بى‏حساب، بلكه هر يك تداومى است بر خواست خود انسان و تلاش او.

و چه بيخبرند كسانى كه رابطه اين گونه آيات را از آيات ديگر قرآن بريده و آن را گواه بر مكتب جبر گرفته‏اند، گوئى نمى‏دانند كه آيات قرآن يكديگر را تفسير مى‏كنند.

بلكه در ذيل همين آيه شاهد گويائى بر اين معنى است، چرا كه مى‏فرمايد:
«آيا خداوند توانا و داراى مجازات نيست»؟ (أَ لَيْسَ اللَّهُ بِعَزِيزٍ ذِي انْتِقامٍ).

مى‏دانيم انتقام از ناحيه خداوند به معنى مجازات در برابر اعمال خلافى است كه انجام شده، اين نشان مى‏دهد كه اضلال او جنبه مجازات دارد، و عكس العمل اعمال خود انسانهاست، و طبعا هدايت او نيز جنبه پاداش و عكس العمل اعمال خالص و پاك و مجاهده در طريق «اللّه» دارد.
هدايت و ضلالت از سوى خداست!

هدايت در لغت به معنى دلالت و راهنمائى توأم با لطف و دقت است و آن را به دو شعبه تقسيم كرده‏اند: «ارائه طريق» و «ايصال به مطلوب» و به تعبير ديگر «هدايت تشريعى» و «هدايت تكوينى».

توضيح اين كه: گاه انسان راه را به كسى كه طالب آن است با دقت تمام و لطف و عنايت نشان مى‏دهد، اما پيمودن راه و رسيدن به مقصود بر عهده خود اوست.

ولى گاه دست طالب راه را مى‏گيرد و علاوه بر ارائه طريق او را به مقصد مى‏رساند.
البته نقطه مقابل آن «اضلال» است.

يك نگاه اجمالى به آيات قرآن به خوبى روشن مى‏سازد كه قرآن هدايت و ضلالت را فعل خدا مى‏شمرد، و هر دو را به او نسبت مى‏دهد.

مطالعه سطحى اين آيات و عدم درك معنى عميق آنها سبب شده است كه گروهى در تفسير آنها به «ضلالت» بيفتند و زير آوارهاى مكتب «جبر» مدفون گردند.

اما دقيقترين تفسيرى كه با همه آيات هدايت و ضلالت سازگار است و همه آنها را به خوبى تفسير مى‏كند اين است كه بگوئيم:

هدايت تشريعى به معنى ارائه طريق، جنبه عمومى و همگانى دارد و هيچ قيد و شرطى در آن نيست، چنانكه در آيه 3 سوره دهر آمده: «ما راه را به انسان نشان داديم خواه شكرگزارى كند يا كفران» و در آيه 51 سوره آل عمران مى‏خوانيم: «تو همه انسانها را به صراط مستقيم دعوت مى‏كنى» بديهى است دعوت پيامبر مظهر دعوت خداست چرا كه هر چه او دارد از خدا دارد.