سوره محمّد [47]

سوره محمّد [47]

اين سوره در «مدينه» نازل شده و 38 آيه دارد.

محتواى سوره:
بطور كلى محتواى اين سوره را مى‏توان در چند بخش خلاصه كرد:
1- مسأله ايمان و كفر و مقايسه حال مؤمنان و كافران در اين جهان و جهان ديگر.
2- بحثهاى گويا و صريحى پيرامون مسأله جهاد و پيكار با دشمنان و دستور در باره اسيران جنگى.
3- قسمت ديگرى شرح حال منافقان است كه به هنگام نزول اين آيات در مدينه فعاليتهاى تخريبى زيادى داشتند.
4- بخش ديگر از مسأله «سير در زمين» و بررسى سرنوشت اقوام پيشين به عنوان يك درس عبرت سخن مى‏گويد.
5- در قسمتى از آيات سوره مسأله آزمايش الهى مطرح است.
6- در قسمتى ديگر از مسأله «انفاق» كه آن نيز نوعى جهاد است سخن به ميان آمده.
7- در بعضى از آيات سوره به همين مناسبت مسأله صلح با كفار (صلحى كه مايه شكست و ذلت باشد) مطرح و از آن نهى شده است.

اين سوره به خاطر آيه دوم آن- كه نام پيامبر اسلام در آن ذكر شده- سوره محمد نام دارد و نام ديگرش سوره «قتال» (سوره جنگ) است، و در واقع مسأله جهاد و جنگ با دشمنان اسلام مهمترين موضوعى است كه بر اين سوره سايه افكنده.

فضيلت تلاوت سوره:
از امام صادق عليه السّلام نقل شده كه فرمود: «هر كس سوره محمد صلّى اللّه عليه و اله را بخواند هرگز شك و ترديد در دين به خود راه نمى‏دهد، و هرگز خداوند او را به فقر در دين مبتلا نمى‏سازد، و هرگز ترسى از سلطانى نخواهد داشت، و همواره تا آخر عمرش از شرك و كفر محفوظ و در امان خواهد بود، و هنگامى كه مى‏ميرد خداوند هزار فرشته را مأمور مى‏كند كه در قبرش نماز بخوانند و ثواب نمازهايشان از آن اوست، و اين هزار فرشته همچنان با او هستند تا در عرصه محشر در محل امن و امانى او را متوقف كنند، و پيوسته در امان خدا و محمد صلّى اللّه عليه و اله است».

روشن است آنها كه محتواى اين آيات را در جان خود پياده كنند و در پيكار با دشمنان سر سخت و بى‏رحم و بى‏منطق، ترديد و تزلزل به خود راه ندهند، هم پايه‏هاى دين و ايمانشان قوى مى‏شود، و هم ترس و ذلّت و فقر از آنها برچيده خواهد شد، و هم در قيامت در جوار رحمت الهى متنعمند.

بسم اللّه الرّحمن الرّحيم به نام خداوند بخشنده بخشايشگر

(آيه 1)- مؤمنان پيرو حقند و كافران پيرو باطل: اين آيه و دو آيه بعد از آن در حقيقت مقدمه‏اى است براى يك دستور مهم جنگى كه در آيه چهارم داده شده است.

در آيه نخست وضع حال كافران، و در آيه دوم وضع حال مؤمنان را بيان كرده، و در آيه سوم آن دو را با هم مقايسه مى‏كند، تا با روشن شدن اين خطوط آمادگى براى پيكار مكتبى با دشمنان بى‏رحم و ستمگر حاصل شود.

نخست مى‏فرمايد: «كسانى كه كافر شدند و (مردم را) از راه خدا باز داشتند خداوند اعمالشان را به نابودى مى‏كشاند و گم مى‏كند» (الَّذِينَ كَفَرُوا وَ صَدُّوا عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ أَضَلَّ أَعْمالَهُمْ).

اين اشاره به سردمداران كفر و مشركان مكه است.

(آيه 2)- اين آيه توصيفى است از وضع مؤمنان كه در نقطه مقابل آن كفار قرار دارند، مى‏فرمايد: «و كسانى كه ايمان آوردند و عمل صالح انجام دادند، و به آنچه بر محمد نازل شده- كه حق است و از سوى پروردگار است- نيز ايمان آوردند خداوند گناهانشان را مى‏بخشد و كارشان را (در دنيا و آخرت) اصلاح مى‏كند» (وَ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ وَ آمَنُوا بِما نُزِّلَ عَلى‏ مُحَمَّدٍ وَ هُوَ الْحَقُّ مِنْ رَبِّهِمْ كَفَّرَ عَنْهُمْ سَيِّئاتِهِمْ وَ أَصْلَحَ بالَهُمْ).

(آيه 3)- در اين آيه نكته اصلى اين پيروزى و آن شكست را در يك مقايسه فشرده و گويا بيان كرده، مى‏فرمايد: «اين به خاطر آن است كه كافران از باطل پيروى كردند، و مؤمنان از حقى كه از سوى پروردگارشان بود پيروى كردند» (ذلِكَ بِأَنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا اتَّبَعُوا الْباطِلَ وَ أَنَّ الَّذِينَ آمَنُوا اتَّبَعُوا الْحَقَّ مِنْ رَبِّهِمْ).

«حق» يعنى واقعيتهاى عينى كه از همه بالاتر ذات پاك پروردگار است، و به دنبال آن حقائق مربوط به زندگى انسان، و قوانينى كه حاكم بر رابطه او با خدا، و رابطه آنها با يكديگر است.

«باطل» يعنى پندارها، خيالها، نيرنگها، افسانه‏هاى خرافى، كارهاى بيهوده و بى‏هدف، و هر گونه انحراف از قوانين حاكم بر عالم هستى.

آرى! مؤمنان پيروى از حق مى‏كنند، به همان معنى كه گفته شد و كفار از باطل، و همين دليل بر پيروزى آنها و شكست اينهاست.

و در پايان آيه مى‏افزايد: «اين گونه خداوند براى مردم مثلهاى زندگيشان را بيان مى‏كند» (كَذلِكَ يَضْرِبُ اللَّهُ لِلنَّاسِ أَمْثالَهُمْ).

يعنى همين گونه كه خطوط زندگى مؤمنان و كفار، و اعتقادات و برنامه‏هاى عملى و نتائج كار آنها را در اين آيات بيان فرموده، سرنوشت حيات و عاقبت كار آنها را مشخص مى‏سازد.

(آيه 4)- در ميدان نبرد قاطعيت لازم است: همان گونه كه قبلا گفتيم آيات گذشته مقدمه‏اى بود براى آماده ساختن مسلمانان براى بيان يك دستور مهم جنگى كه در اين آيه مطرح شده است، مى‏فرمايد: «و هنگامى كه با كافران (جنايت پيشه) در ميدان جنگ رو برو شديد (با تمام قدرت به آنها حمله كنيد و) گردنهايشان را بزنيد»! (فَإِذا لَقِيتُمُ الَّذِينَ كَفَرُوا فَضَرْبَ الرِّقابِ).

بديهى است گردن زدن كنايه از قتل است، بنابر اين ضرورتى ندارد كه جنگجويان كوشش خود را براى انجام خصوص اين امر به كار برند.

بديهى است هنگامى كه انسان با دشمنى خونخوار در ميدان نبرد رو برو مى‏شود اگر با قاطعيت هر چه بيشتر حملات سخت و ضربات كوبنده بر دشمن وارد نكند خودش نابود خواهد شد، و اين دستور يك دستور كاملا منطقى است.

سپس مى‏افزايد: اين حملات كوبنده بايد همچنان ادامه يابد «تا به اندازه كافى دشمن را درهم بكوبيد (و به زانو در آوريد) در اين هنگام اسيران را محكم ببنديد» (حَتَّى إِذا أَثْخَنْتُمُوهُمْ فَشُدُّوا الْوَثاقَ).

آيه فوق بيانگر يك دستور حساب شده جنگى است كه پيش از درهم شكستن قطعى مقاومت دشمن نبايد اقدام به گرفتن اسيران كرد، چرا كه پرداختن به اين امر گاهى سبب تزلزل موقعيت مسلمانان در جنگ خواهد شد، و پرداختن به امر اسيران و تخليه آنها در پشت جبهه آنها را از وظيفه اصلى باز مى‏دارد.

در جمله بعد حكم اسيران جنگى را بيان مى‏كند كه بعد از خاتمه جنگ بايد در مورد آنها اجرا شود، مى‏فرمايد: «سپس يا منت بر آنها گذاريد (و بدون عوض آزادشان كنيد) و يا در برابر آزادى از آنها فديه [غرامت‏] بگيريد» (فَإِمَّا مَنًّا بَعْدُ وَ إِمَّا فِداءً) «1».

__________________________________________________
(1) و به اين ترتيب اسير جنگى را نمى‏توان بعد از پايان جنگ به قتل رساند، بلكه رهبر مسلمين طبق مصالحى كه در نظر مى‏گيرد آنها را گاه بدون عوض، گاه با عوض، آزاد مى‏سازد، و اين عوض در حقيقت يك نوع غرامت جنگى است كه دشمن بايد بپردازد.

البته حكم سومى در اين رابطه نيز در اسلام هست كه اسيران را به صورت بردگان در آورند، ولى آن يك دستور الزامى نمى‏باشد، بلكه در صورتى است كه رهبر مسلمين در شرائط و ظروف خاصى آن را لازم ببيند، و شايد به همين دليل در متن قرآن صريحا نيامده، و تنها در روايات اسلامى منعكس است. [.....]

سپس در دنباله آيه مى‏افزايد: اين وضع بايد همچنان ادامه يابد، و دشمنان را بايد همچنان بكوبيد، و گروهى را به اسارت در آوريد «تا جنگ بارهاى سنگين خود را بر زمين نهد» (حَتَّى تَضَعَ الْحَرْبُ أَوْزارَها).

تنها وقتى دست بكشيد كه توان مقابله دشمن را درهم شكسته باشيد، و آتش جنگ خاموش گردد.

سپس اضافه مى‏كند: آرى «برنامه اين است» (ذلِكَ).

«و اگر خدا مى‏خواست خودش آنها را مجازات مى‏كرد» (وَ لَوْ يَشاءُ اللَّهُ لَانْتَصَرَ مِنْهُمْ).

از طريق صاعقه‏هاى آسمانى، زلزله‏ها، تند بادها، و بلاهاى ديگر، ولى در اين صورت ميدان آزمايش تعطيل مى‏شد، «اما (خدا) مى‏خواهد بعضى از شما را با بعضى ديگر بيازمايد» (وَ لكِنْ لِيَبْلُوَا بَعْضَكُمْ بِبَعْضٍ).

اين در حقيقت فلسفه جنگ و نكته اصلى درگيرى حق و باطل است، در اين پيكارها صفوف مؤمنان واقعى و آنها كه اهل عملند از اهل سخن جدا مى‏شوند، و هدف اصلى زندگى دنيا كه آزمودگى و پرورش قدرت ايمان و ارزشهاى ديگر انسانى است تأمين مى‏گردد.

در آخر آيه از شهيدانى كه در اين پيكارها جان شيرين خود را از دست مى‏دهند، و حق بزرگى بر جامعه اسلامى دارند، سخن به ميان آورده، مى‏گويد:

«كسانى كه در راه خدا كشته شدند خداوند اعمالشان را هرگز نابود نمى‏كند» (وَ الَّذِينَ قُتِلُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَلَنْ يُضِلَّ أَعْمالَهُمْ).

(آيه 5)- در آيه قبل به يكى از مواهب الهى بر شهيدان اشاره شد، در اين آيه به دو موهبت ديگر اشاره كرده، مى‏گويد: «خداوند آنها را هدايت مى‏كند» (سَيَهْدِيهِمْ).

هدايت به مقامات عاليه، و فوز بزرگ، و رضوان اللّه.

ديگر اين كه: «وضع حال آنها را اصلاح مى‏نمايد» (وَ يُصْلِحُ بالَهُمْ).

آرامش روح و اطمينان خاطر و نشاط معنويت و روحانيت به آنها مى‏بخشد، و هماهنگ با صفا و معنويت فرشتگان الهى كه با آنها همدمند مى‏سازد.

(آيه 6)- و آخرين موهبت اين كه: «آنها را در بهشت جاويدانش كه اوصافش را براى آنان بازگو كرده است وارد مى‏كند» (وَ يُدْخِلُهُمُ الْجَنَّةَ عَرَّفَها لَهُمْ).

نه تنها اوصاف كلى بهشت برين و روضه رضوان را براى آنها بيان كرده، بلكه اوصاف و نشانه‏هاى قصرهاى بهشتى آنها را نيز مشخص مى‏سازد به گونه‏اى كه وقتى وارد بهشت مى‏شوند يكسر به سوى قصرهاى خويش مى‏روند!

(آيه 7)- اگر خدا را يارى كنيد شما را يارى مى‏كند: اين آيه همچنان ادامه تشويق مؤمنان به مسأله پيكار با دشمنان حق است، مى‏فرمايد: «اى كسانى كه ايمان آورده‏ايد اگر خدا را يارى كنيد شما را يارى مى‏كند، و گامهايتان را استوار مى‏دارد» (يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنْ تَنْصُرُوا اللَّهَ يَنْصُرْكُمْ وَ يُثَبِّتْ أَقْدامَكُمْ).

تكيه بر مسأله «ايمان» اشاره به اين است كه يكى از نشانه‏هاى ايمان راستين پيكار با دشمنان حق است.

يارى كردن خدا به معنى يارى كردن آيين او، يارى كردن پيامبر او، و شريعت و تعليمات اوست.

اما ببينيم وعده‏اى را كه خداوند در برابر دفاع از آيينش به مجاهدان داده، چيست؟

مى‏گويد: «شما را يارى مى‏كند» در قلب شما نور ايمان و در روح شما تقوا، در اراده شما قدرت، در فكر شما آرامش مى‏افكند.

از سوى ديگر فرشتگان را به يارى شما مى‏فرستد، حوادث را به نفع شما تغيير مسير مى‏دهد، قلوب مردم را به شما متمايل مى‏كند. آرى! يارى خدا جسم و جان و درون و برون را احاطه مى‏كند.

(آيه 8)- و از آنجا كه گاهى نيروى متراكم دشمن و انبوه جمعيت و انواع تجهيزات او، فكر مجاهدان راه حق را به خود مشغول مى‏دارد، آيه شريفه مى‏افزايد:

«و كسانى كه كافر شدند مرگ بر آنان! و اعمالشان نابود باد» (وَ الَّذِينَ كَفَرُوا فَتَعْساً لَهُمْ وَ أَضَلَّ أَعْمالَهُمْ).

(آيه 9)- اين آيه علت سقوط آنها و نابودى اعمالشان را چنين بيان مى‏كند:
«اين به خاطر آن است كه آنها از آنچه خدا نازل كرده است كراهت داشتند، لذا خداوند اعمالشان را حبط و نابود كرده است» (ذلِكَ بِأَنَّهُمْ كَرِهُوا ما أَنْزَلَ اللَّهُ فَأَحْبَطَ أَعْمالَهُمْ).

خداوند آيين توحيد را نازل فرمود، دستور به حق و عدالت و پاكى و تقوا داد اما آنها همه را پشت سر افكندند، و به ظلم و فساد روى آوردند.

آرى! هنگامى كه آنها از اين امور نفرت داشتند طبعا گامى در اين مسير بر نمى‏داشتند و تمام تلاشها و كوششهايشان در مسير باطل بود، و طبيعى است كه چنين اعمالى حبط و نابود گردد.

(آيه 10)- و از آنجا كه قرآن مجيد در بسيارى از موارد نمونه‏هاى حسى را به ظالمان سركش ارائه مى‏دهد در اينجا نيز آنها را به مطالعه احوال اقوام گذشته دعوت كرده، مى‏فرمايد: «آيا در زمين سير نكردند تا ببينند عاقبت كسانى كه قبل از آنها بودند چگونه بود؟ (همانها كه راه كفر و طغيان را پيش گرفتند و) خداوند آنها را درهم كوبيد و هلاك كرد» (أَ فَلَمْ يَسِيرُوا فِي الْأَرْضِ فَيَنْظُرُوا كَيْفَ كانَ عاقِبَةُ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ دَمَّرَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ).

سپس براى اين كه آنها گمان نكنند سرنوشت دردناكى كه براى امتهاى طغيانگر پيشين بود جنبه خصوصى داشت مى‏افزايد: «و براى مشركان و كافران نيز امثال اين مجازاتها خواهد بود» (وَ لِلْكافِرِينَ أَمْثالُها).

آنها انتظار نداشته باشند كه با انجام اعمال مشابه آنها از كيفرهاى مشابه مصون و بر كنار بمانند، بروند آثار گذشتگان را بنگرند و آينده خود را در آئينه زندگى آنان ببينند.

(آيه 11)- اين آيه به ذكر دليل حمايت همه جانبه پروردگار از مؤمنان و نابودى كافران طغيانگر پرداخته، مى‏گويد: «اين به خاطر آن است كه خداوند مولى و سرپرست مؤمنان است اما كافران مولائى ندارند» (ذلِكَ بِأَنَّ اللَّهَ مَوْلَى الَّذِينَ آمَنُوا وَ أَنَّ الْكافِرِينَ لا مَوْلى‏ لَهُمْ).

روشن است كسانى كه تحت ولايت و عنايت مخصوص ذات پاك خداوند باشند هم در مشكلات يارى مى‏شوند، و هم ثبات قدم دارند، و سر انجام به مقصود خود نائل مى‏شوند، اما آنها كه از زير اين پوشش خارجند اعمالشان حبط و نابود و عاقبت كارشان هلاكت است.

(آيه 12)- سرنوشت مؤمنان و كفار: از آنجا كه آيات گذشته پيرامون پيكار مستمر حق و باطل و ايمان و كفر سخن مى‏گفت در اينجا در يك مقايسه روشن سرنوشت مؤمنان و كفار را تشريح مى‏كند، تا روشن شود كه اين دو گروه تنها در زندگى دنيا متفاوت نيستند بلكه در آخرت نيز فوق العاده با هم متفاوتند مى‏فرمايد:

«خداوند كسانى را كه ايمان آوردند و عمل صالح انجام دادند وارد باغهائى از بهشت مى‏كند كه نهرها از زير (درختان و قصرهايش) جارى است» (إِنَّ اللَّهَ يُدْخِلُ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ).

«در حالى كه كافران از متاع زود گذر اين دنيا بهره مى‏گيرند، و همچون چهار پايان مى‏خورند و سر انجام آتش دوزخ جايگاه آنهاست»! (وَ الَّذِينَ كَفَرُوا يَتَمَتَّعُونَ وَ يَأْكُلُونَ كَما تَأْكُلُ الْأَنْعامُ وَ النَّارُ مَثْوىً لَهُمْ).

درست است كه هر دو گروه در دنيا زندگى مى‏كنند و از مواهب آن بهره‏مند مى‏شوند، ولى تفاوت اينجاست كه مؤمنان هدفشان انجام اعمال صالح است.

و كافران تمام هدفشان همين خوردن و خوابيدن و بهره بردن از لذات حيات است.

(آيه 13)- در اين آيه براى تكميل اين هدف، مقايسه‏اى در ميان مشركان مكه و بت پرستان پيشين مى‏كند و با عبارتى گويا آنها را شديدا مورد تهديد قرار مى‏دهد و در ضمن روى بعضى از جرائم بزرگ آنها كه دليلى بر جواز جنگ با آنها است تكيه كرده، مى‏فرمايد: «و چه بسيار شهرهايى كه از شهرى كه تو را بيرون كرد نيرومندتر بودند، ما همه آنها را نابود كرديم و هيچ ياورى نداشتند» (وَ كَأَيِّنْ مِنْ قَرْيَةٍ هِيَ أَشَدُّ قُوَّةً مِنْ قَرْيَتِكَ الَّتِي أَخْرَجَتْكَ أَهْلَكْناهُمْ فَلا ناصِرَ لَهُمْ).

كسانى كه آنقدر جسور شده‏اند كه بزرگترين فرستاده الهى را از مقدّسترين شهرها بيرون مى‏كنند گمان نبرند هميشه اين وضع ادامه خواهد يافت، خداوندى كه قوم عاد و ثمود و فراعنه و لشكر ابرهه را به آسانى درهم كوبيد درهم شكستن آنها نيز براى او بسيار ساده است.

(آيه 14)- اين آيه از مقايسه ديگرى بين «مؤمنان» و «كفار» سخن مى‏گويد، از دو گروه متفاوت در همه چيز كه يكى داراى ايمان و عمل صالح است و ديگرى داراى يك زندگى به تمام معنى حيوانى، از دو گروهى كه يكى در زير چتر ولايت پروردگار قرار گرفته، و ديگرى بى‏مولى و سر پرست.

مى‏فرمايد: «آيا كسى كه دليل روشنى از سوى پروردگارش دارد، همانند كسى است كه زشتى اعمالش در نظرش آراسته شده، و از هواى نفسشان پيروى مى‏كنند»؟! (أَ فَمَنْ كانَ عَلى‏ بَيِّنَةٍ مِنْ رَبِّهِ كَمَنْ زُيِّنَ لَهُ سُوءُ عَمَلِهِ وَ اتَّبَعُوا أَهْواءَهُمْ).

گروه اول از شناخت صحيح و يقين و دليل و برهان قطعى برخوردارند، اما گروه دوم بر اثر پيروى از هوى و هوسهاى سركش گرفتار سوء تشخيص و عدم درك واقعيت و تاريكى مسير و هدف شده، در ظلمات اوهام سرگردانند، هرگز اين دو گروه يكسان نيستند.

«بيّنه» به معنى دليل آشكار است و در اينجا اشاره به قرآن و معجزات پيامبر اسلام صلّى اللّه عليه و اله و دلائل عقلى ديگر است.

(آيه 15)- توصيف ديگرى از بهشت: اين آيه همچنان توصيفى است براى سرنوشت دو گروه كافر و مؤمن كه يكى داراى اعمال صالح و ديگرى اعمال زشت و ننگينى است كه در نظرش آراسته شده.
در اين آيه از شش نوع مواهب بهشتيان، و دو نوع كيفرهاى سخت و دردناك دوزخيان، پرده برداشته و عاقبت كار اين دو گروه را مشخص مى‏كند.

نخست مى‏فرمايد: «توصيف بهشتى كه به پرهيزكاران وعده داده شده چنين است: در آن نهرهايى است از آب صاف كه بدبو نشده» (مَثَلُ الْجَنَّةِ الَّتِي وُعِدَ الْمُتَّقُونَ فِيها أَنْهارٌ مِنْ ماءٍ غَيْرِ آسِنٍ).

سپس مى‏افزايد: «و نهرهايى از شير كه طعم آن دگرگون نگشته است» (وَ أَنْهارٌ مِنْ لَبَنٍ لَمْ يَتَغَيَّرْ طَعْمُهُ).

اصولا آنجا جاى فساد و تباهى نيست و مواد غذائى بهشتى با گذشت زمان دگرگون نمى‏شود.
بعد به سراغ سومين قسمت از نهرهاى بهشتى رفته، مى‏گويد: «و نهرهايى از شراب (طهور) كه مايه لذت نوشندگان است»! (وَ أَنْهارٌ مِنْ خَمْرٍ لَذَّةٍ لِلشَّارِبِينَ).

خمر و شراب بهشتى هيچ گونه ارتباطى با خمر و شراب آلوده دنيا ندارد، همان گونه كه در سوره صافات آيه 47 آمده است، مى‏فرمايد: «آن خمر و شراب نه مايه فساد عقل است و نه موجب مستى مى‏شود».

و جز هوشيارى و نشاط و لذت روحانى چيزى در آن نيست.
و بالاخره چهارمين و آخرين قسمت از نهرهاى بهشتى را به اين صورت بيان مى‏كند: «و نهرهايى از عسل مصفاست» (وَ أَنْهارٌ مِنْ عَسَلٍ مُصَفًّى).