سوره لقمان [31]

سوره لقمان [31]

اين سوره در «مكّه» نازل شده و داراى 34 آيه است‏.

محتواى سوره:
بطور كلى محتواى اين سوره در پنج بخش خلاصه مى‏شود:

بخش اول بعد از ذكر حروف مقطعه اشاره به عظمت قرآن و هدايت و رحمت بودن آن براى مؤمنانى كه واجد صفات ويژه هستند مى‏كند.

بخش دوم از نشانه‏هاى خدا در آفرينش آسمان و برپا داشتن آن بدون هيچ‏گونه ستون، و آفرينش كوهها در زمين، و جنبندگان مختلف، و نزول باران و پرورش گياهان سخن مى‏گويد.

بخش سوم قسمتى از سخنان حكمت‏آميز لقمان آن مرد الهى را به هنگام اندرز فرزندش نقل مى‏كند.

در بخش چهارم بار ديگر به دلائل توحيد باز مى‏گردد، و سخن از تسخير آسمان و زمين و نعمتهاى وافر پروردگار و نكوهش از منطق بت پرستانى كه تنها بر اساس تقليد از نياكان در اين وادى گمراهى افتادند، سخن مى‏گويد.

و نيز از علم گسترده و بى‏پايان خدا با ذكر مثال روشنى پرده بر مى‏دارد.

بخش پنجم اشاره كوتاه و تكان دهنده‏اى به مسأله معاد و زندگى پس از مرگ دارد، به انسان هشدار مى‏دهد كه مغرور به زندگى اين دنيا نشود.

اين مطلب را با ذكر گوشه‏اى از علم غيب پروردگار كه از همه چيز در ارتباط با انسان از جمله لحظه مرگ او و حتى جنينى كه در شكم مادر است آگاه است تكميل كرده و سوره را پايان مى‏دهد.

فضيلت تلاوت سوره:
در حديثى از پيامبر صلّى اللّه عليه و آله مى‏خوانيم: «كسى كه سوره لقمان را بخواند لقمان در قيامت رفيق و دوست اوست، و به عدد كسانى كه كار نيك يا بد انجام داده‏اند (به حكم امر به معروف و نهى از منكر در برابر آنها) ده حسنه به او داده مى‏شود».

و در حديث ديگرى از امام باقر عليه السّلام مى‏خوانيم: «كسى كه سوره لقمان را در شب بخواند، خداوند سى فرشته را مأمور حفظ او تا به صبح در برابر شيطان و لشكر شيطان مى‏كند، و اگر در روز بخواند اين سى فرشته او را تا به غروب از ابليس و لشكرش محافظت مى‏نمايند».

اين همه فضيلت و ثواب و افتخار براى خواندن يك سوره قرآن به خاطر آن است كه تلاوت مقدمه‏اى است براى انديشه و فكر و آن نيز مقدمه‏اى است براى عمل و تنها با لقلقه لسان نبايد اين همه فضيلت را انتظار داشت.

بسم اللّه الرّحمن الرّحيم به نام خداوند بخشنده بخشايشگر

(آيه 1)- اين سوره، با ذكر عظمت و اهميت قرآن آغاز مى‏شود، و بيان حروف مقطعه در ابتداى آن نيز اشاره لطيفى به همين حقيقت است، كه اين آيات كه از حروف ساده الفبا تركيب يافته، چنان محتوائى بزرگ و عالى دارد كه سر نوشت انسانها را بكلى دگرگون مى‏سازد «الف، لام، ميم» (الم).

(آيه 2)- لذا بعد از ذكر «حروف مقطعه» مى‏گويد: «اين آيات كتاب حكيم است» كتابى پر محتوا و استوار (تِلْكَ آياتُ الْكِتابِ الْحَكِيمِ).

توصيف «الْكِتابِ» به «الْحَكِيمُ» يا بخاطر استحكام محتواى آن است، چرا كه هرگز باطل به آن راه نمى‏يابد، و هر گونه خرافه را از خود دور مى‏سازد.

و يا به معنى آن است كه اين قرآن همچون دانشمند حكيمى است كه در عين خاموشى با هزار زبان سخن مى‏گويد، تعليم مى‏دهد، اندرز مى‏گويد، تشويق مى‏كند، انذار مى‏نمايد، داستانهاى عبرت‏انگيز بيان مى‏كند، و خلاصه به تمام معنى داراى حكمت است، و اين سر آغاز، تناسب مستقيمى دارد با سخنان «لقمان حكيم» كه در اين سوره از آن بحث به ميان آمده.

(آيه 3)- اين آيه هدف نهائى نزول قرآن را با اين عبارت بازگو مى‏كند: اين كتاب حكيم «مايه هدايت و رحمت براى نيكو كاران است» (هُدىً وَ رَحْمَةً لِلْمُحْسِنِينَ).

«هدايت» در حقيقت مقدمه‏اى است براى «رحمت پروردگار»، چرا كه انسان نخست در پرتو نور قرآن حقيقت را پيدا مى‏كند و به آن معتقد مى‏شود، و در عمل خود آن را به كار مى‏بندد، و به دنبال آن مشمول رحمت واسعه و نعمتهاى بى‏پايان پروردگار مى‏گردد.

(آيه 4)- اين آيه محسنين را با سه وصف، توصيف كرده، مى‏گويد: همانان كه نماز را بر پا مى‏دارند، و زكات را مى‏پردازند و آنها به آخرت يقين دارند» (الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكاةَ وَ هُمْ بِالْآخِرَةِ هُمْ يُوقِنُونَ).

پيوند آنها با خالق از طريق نماز، و با خلق خدا از طريق زكات، قطعى است و يقين آنها به دادگاه قيامت انگيزه نيرومندى است براى پرهيز از گناه و براى انجام وظايف.

(آيه 5)- و اين آيه عاقبت و سر انجام كار «محسنين» را چنين بيان مى‏كند:
«آنها بر طريق هدايت از پروردگارشانند، و آنانند رستگاران» (أُولئِكَ عَلى‏ هُدىً مِنْ رَبِّهِمْ وَ أُولئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ).

(آيه 6-)
شأن نزول:

اين آيه در باره «نضر بن حارث» نازل شده است.
او مرد تاجرى بود و به ايران سفر مى‏كرد، و در ضمن، داستانهاى ايرانيان را براى قريش بازگو مى‏نمود، و مى‏گفت: اگر محمّد براى شما سر گذشت عاد و ثمود را نقل مى‏كند، من داستانهاى رستم و اسفنديار، و اخبار كسرى و سلاطين عجم را باز مى‏گويم! آنها دور او را گرفته، استماع قرآن را ترك مى‏گفتند.

بعضى ديگر گفته‏اند كه اين قسمت از آيات در باره مردى نازل شده كه كنيز خواننده‏اى را خريدارى كرده بود و شب و روز براى او خوانندگى مى‏كرد و او را از ياد خدا غافل مى‏ساخت.

تفسير:
غنا يكى از دامهاى بزرگ شياطين! در اينجا سخن از گروهى است كه درست در مقابل گروه «محسنين» و «مؤمنين» قرار دارند كه در آيات گذشته مطرح بودند.

سخن از جمعيتى است كه سرمايه‏هاى خود را براى بيهودگى و گمراه ساختن مردم به كار مى‏گيرد، و بدبختى دنيا و آخرت را براى خود مى‏خرد! نخست مى‏فرمايد: «و بعضى از مردم، سخنان باطل و بيهوده را خريدارى مى‏كنند تا (خلق خدا را) از روى جهل و نادانى، از راه خدا گمراه سازند» (وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ يَشْتَرِي لَهْوَ الْحَدِيثِ لِيُضِلَّ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ بِغَيْرِ عِلْمٍ).

«و آيات خدا را به استهزاء و سخريه گيرند» (وَ يَتَّخِذَها هُزُواً).

و در پايان آيه اضافه مى‏كند: «عذاب خوار كننده از آن اين گروه است» (أُولئِكَ لَهُمْ عَذابٌ مُهِينٌ).

«لهو الحديث» مفهوم وسيع و گسترده‏اى دارد كه هر گونه سخنان يا آهنگهاى سر گرم كننده و غفلت‏زا كه انسان را به بيهودگى يا گمراهى مى‏كشاند در بر مى‏گيرد، خواه از قبيل «غنا» و الحان و آهنگهاى شهوت‏انگيز و هوس آلود باشد، و خواه سخنانى كه نه از طريق آهنگ، بلكه از طريق محتوا انسان را به بيهودگى و فساد، سوق مى‏دهد.

تحريم غنا:
بدون شك غنا بطور اجمال از نظر مشهور علما حرام است و شهرتى در حدّ اجماع و اتفاق دارد.

از مجموع كلمات فقهاى اسلام استفاده مى‏شود كه: «غنا» آهنگهايى است كه متناسب مجالس فسق و فجور و اهل گناه و فساد مى‏باشد، و قواى شهوانى را در انسان تحريك مى‏نمايد.

اين نكته نيز قابل توجه است كه گاه يك «آهنگ» هم خودش غنا و لهو و باطل است و هم محتواى آن، به اين ترتيب كه اشعار عشقى و فسادانگيز را با آهنگهاى مطرب بخوانند، و گاه تنها آهنگ، غناست به اين ترتيب كه اشعار پر محتوا يا آيات قرآن و دعا و مناجات را به آهنگى بخوانند كه مناسب مجالس عيّاشان و فاسدان است، و در هر دو صورت حرام مى‏باشد.

نكته ديگر اينكه آنچه در بالا گفتيم مربوط به خوانندگى است، و اما استفاده از آلات موسيقى و حرمت آن بحث ديگرى دارد كه از موضوع اين سخن خارج است.

(آيه 7)- اين آيه به عكس العمل اين گروه در برابر آيات الهى اشاره كرده، و در واقع آن را با عكس العملشان در برابر لهو الحديث مقايسه مى‏كند و مى‏گويد:

«و هنگامى كه آيات ما بر او خوانده مى‏شود مستكبرانه روى بر مى‏گرداند، گويى آن را نشنيده، گويى اصلا گوشهايش سنگين است» و هيچ سخنى را نمى‏شنود (وَ إِذا تُتْلى‏ عَلَيْهِ آياتُنا وَلَّى مُسْتَكْبِراً كَأَنْ لَمْ يَسْمَعْها كَأَنَّ فِي أُذُنَيْهِ وَقْراً).

و در پايان، كيفر دردناك چنين كسى را اين گونه بازگو مى‏كند: «او را به عذابى دردناك بشارت ده»! (فَبَشِّرْهُ بِعَذابٍ أَلِيمٍ).

(آيه 8)- در اين آيه به شرح حال مؤمنان راستين باز مى‏گردد كه در آغاز اين مقايسه از آنان شروع شد، در پايان نيز به آنان ختم مى‏گردد، مى‏فرمايد: «كسانى كه ايمان آورده‏اند و عمل صالح انجام داده‏اند، باغهاى پر نعمت بهشت از آن آنها است» (إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَهُمْ جَنَّاتُ النَّعِيمِ).

(آيه 9)- مهمتر اينكه اين باغهاى پر نعمت بهشتى، براى آنها جاودانه است «هميشه در آن خواهند ماند» (خالِدِينَ فِيها).

«اين وعده حتمى الهى است» و عده‏اى تخلف‏ناپذير (وَعْدَ اللَّهِ حَقًّا).

و خداوند نه وعده دروغين مى‏دهد، و نه از وفاى به وعده‏هاى خود عاجز است، چرا كه «اوست عزيز و حكيم» شكست‏ناپذير و دانا (وَ هُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ).

(آيه 10)- اين آفرينش خداست، ديگران چه آفريده‏اند؟ اين آيه از دلائل توحيد كه يكى ديگر از اساسى‏ترين اصول اعتقادى است سخن مى‏گويد.

نخست به پنج قسمت از آفرينش پروردگار كه پيوند ناگسستنى با هم دارند اشاره مى‏كند، اين موارد عبارتند از: آفرينش آسمان، و معلق بودن كرات در فضا و نيز آفرينش كوهها براى حفظ ثبات زمين، و سپس آفرينش جنبندگان، و بعد از آن آب و گياهان كه وسيله تغذيه آنهاست.

مى‏فرمايد: «خداوند آسمانها را بدون ستونى كه قابل رؤيت باشد آفريد» (خَلَقَ السَّماواتِ بِغَيْرِ عَمَدٍ تَرَوْنَها).

اين تعبير اشاره لطيفى است به قانون جاذبه و دافعه كه همچون ستونى بسيار نيرومند اما نامرئى كرات آسمانى را در جاى خود نگه داشته بنا بر اين، جمله فوق يكى از معجزات علمى قرآن مجيد است كه شرح بيشتر آن را در ذيل آيه 2 سوره رعد (در جلد دوم) آورديم.

سپس در باره فلسفه آفرينش كوهها مى‏گويد: «خداوند در زمين كوههايى افكند تا شما را مضطرب و متزلزل نكند» (وَ أَلْقى‏ فِي الْأَرْضِ رَواسِيَ أَنْ تَمِيدَ بِكُمْ).

حال كه نعمت آرامش آسمان به وسيله ستون نامرئيش، و آرامش زمين به وسيله كوهها تأمين شد نوبت به آفرينش انواع موجودات زنده و آرامش آنها مى‏رسد كه در محيطى آرام بتوانند قدم به عرصه حيات بگذارند، مى‏گويد: «و در روى زمين از هر جنبنده‏اى منتشر ساخت» (وَ بَثَّ فِيها مِنْ كُلِّ دابَّةٍ).

اما پيداست كه اين جنبندگان نياز به آب و غذا دارند، لذا در جمله‏هاى بعد به اين دو موضوع اشاره كرده، مى‏گويد: «و از آسمان آبى فرستاديم و به وسيله آن (در روى زمين) انواع گوناگونى از جفتهاى گياهان پرارزش رويانديم» (وَ أَنْزَلْنا مِنَ السَّماءِ ماءً فَأَنْبَتْنا فِيها مِنْ كُلِّ زَوْجٍ كَرِيمٍ).

سفره‏اى است گسترده با غذاهاى متنوع در سر تا سر روى زمين كه هر يك از آنها از نظر آفرينش، دليلى است بر عظمت و قدرت پروردگار.

اين آيه بار ديگر به «زوجيت در جهان گياهان» اشاره مى‏كند كه آن نيز از معجزات علمى قرآن است، چرا كه در آن زمان، زوجيت (وجود جنس نر و ماده) در جهان گياهان بطور گسترده ثابت نشده بود، و قرآن از آن پرده برداشت.

(آيه 11)- بعد از ذكر عظمت خداوند در جهان آفرينش، و چهره‏هاى مختلفى از خلقت روى سخن را به مشركان كرده و آنها را مورد باز خواست قرار مى‏دهد، مى‏گويد: «اين آفرينش خداست، اما به من نشان دهيد معبودان غير او چه چيز را آفريده‏اند»؟! (هذا خَلْقُ اللَّهِ فَأَرُونِي ما ذا خَلَقَ الَّذِينَ مِنْ دُونِهِ).

مسلما آنها نمى‏توانستند ادعا كنند هيچ يك از مخلوقات اين جهان مخلوق بتها هستند، بنا بر اين آنها به توحيد خالقيت معترف بودند، با اين حال چگونه مى‏توانستند شرك در عبادت را توجيه كنند، چرا كه توحيد خالقيت دليل بر توحيد ربوبيت و يگانگى مدبر عالم، و آن هم دليل بر توحيد عبوديت است.

لذا در پايان آيه، عمل آنها را منطبق بر ظلم و ضلال شمرده، مى‏گويد: «ولى ظالمان در گمراهى آشكارند» (بَلِ الظَّالِمُونَ فِي ضَلالٍ مُبِينٍ).

مى‏دانيم «ظلم» معنى گسترده‏اى دارد كه شامل قرار دادن هر چيز در غير محل خودش مى‏شود، و از آنجا كه مشركان عبادت و گاه تدبير جهان را در اختيار بتها مى‏گذاشتند مرتكب بزرگترين ظلم و ضلالت بودند.

(آيه 12)- به تناسب بحثهاى گذشته پيرامون توحيد و شرك و اهميت و عظمت قرآن و حكمتى كه در اين كتاب آسمانى به كار رفته، در اين آيه و چند آيه بعد از آن، سخن از «لقمان حكيم» و بخشى از اندرزهاى مهم اين مرد الهى در زمينه توحيد و مبارزه با شرك به ميان آمده، اين اندرزهاى دهگانه كه در طى شش آيه بيان شده هم مسائل اعتقادى را به طرز جالبى بيان مى‏كند، و هم اصول وظايف دينى، و هم مباحث اخلاقى را.

در اين كه «لقمان» كه بود؟ در حديثى از پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله چنين مى‏خوانيم: «به حق مى‏گويم كه لقمان پيامبر نبود، ولى بنده‏اى بود كه بسيار فكر مى‏كرد، ايمان و يقينش عالى بود، خدا را دوست مى‏داشت، و خدا نيز او را دوست داشت، و نعمت حكمت بر او ارزانى فرمود ...».

آيه مى‏فرمايد: «ما به لقمان حكمت داديم (و به او گفتيم:) شكر خدا را بجاى آور، هر كس شكر گزارى كند، تنها به سود خويش شكر كرده، و هر كس كفران كند (زيانى به خدا نمى‏رساند) چرا كه خداوند، بى‏نياز و ستوده است» (وَ لَقَدْ آتَيْنا لُقْمانَ الْحِكْمَةَ أَنِ اشْكُرْ لِلَّهِ وَ مَنْ يَشْكُرْ فَإِنَّما يَشْكُرُ لِنَفْسِهِ وَ مَنْ كَفَرَ فَإِنَّ اللَّهَ غَنِيٌّ حَمِيدٌ).

حكمتى كه قرآن از آن سخن مى‏گويد و خداوند به لقمان عطا فرموده بود «مجموعه‏اى از معرفت و علم، و اخلاق پاك و تقوا و نور هدايت» بوده است.

«لقمان» به خاطر داشتن اين حكمت به شكر پروردگارش پرداخت او هدف نعمتهاى الهى و كاربرد آن را مى‏دانست، و درست آنها را در همان هدفى كه براى آن آفريده شده بودند به كار مى‏بست، و اصلا حكمت همين است: «به كار بستن هر چيز در جاى خود» بنا بر اين «شكر» و «حكمت» به يك نقطه باز مى‏گردند.

(آيه 13)- بعد از معرفى لقمان و مقام علم و حكمت او به نخستين اندرز وى كه در عين حال مهمترين توصيه به فرزندش مى‏باشد اشاره كرده، مى‏فرمايد:

به خاطر بياور «هنگامى را كه لقمان به فرزندش- در حالى كه او را موعظه مى‏كرد- گفت: پسرم! چيزى را همتاى خدا قرار مده كه شرك ظلم بزرگى است» (وَ إِذْ قالَ لُقْمانُ لِابْنِهِ وَ هُوَ يَعِظُهُ يا بُنَيَّ لا تُشْرِكْ بِاللَّهِ إِنَّ الشِّرْكَ لَظُلْمٌ عَظِيمٌ).

چه ظلمى از اين بالاتر كه هم در مورد خدا انجام گرفته كه موجود بى‏ارزشى را همتاى او قرار دهند، و هم در باره خويشتن كه از اوج عزت عبوديت پروردگار به قعر درّه ذلت پرستش غير او سقوط كنند!

(آيه 14)- احترام پدر و مادر: اين آيه و آيه بعد در حقيقت جمله‏هاى معترضه‏اى است كه در لابلاى اندرزهاى لقمان از سوى خداوند بيان شده است، كه ارتباط روشنى با سخنان لقمان دارد، زيرا در اين دو آيه، بحث از نعمت وجود پدر و مادر و زحمات و خدمات و حقوق آنهاست و قرار دادن شكر پدر و مادر در كنار شكر «اللّه».

به علاوه تأكيدى بر خالص بودن اندرزهاى لقمان به فرزندش نيز محسوب مى‏شود چرا كه پدر و مادر با اين علاقه وافر و خلوص نيّت ممكن نيست جز خير و صلاح فرزند را در اندرزهايشان بازگو كنند.
نخست مى‏فرمايد: «و ما به انسان در باره پدر و مادرش سفارش كرديم» (وَ وَصَّيْنَا الْإِنْسانَ بِوالِدَيْهِ).

آنگاه به زحمات فوق العاده مادر اشاره كرده، مى‏گويد: «مادرش او را با ناتوانى روى ناتوانى حمل كرد» و به هنگام باردارى هر روز رنج و ناراحتى تازه‏اى را متحمّل مى‏شد. (حَمَلَتْهُ أُمُّهُ وَهْناً عَلى‏ وَهْنٍ).

مادران در دوران باردارى گرفتار و هن و سستى مى‏شوند، چرا كه شيره جان و مغز استخوانشان را به پرورش جنين خود اختصاص مى‏دهند، و از تمام مواد حياتى وجود خود بهترينش را تقديم او مى‏دارند.

حتى اين مطلب در دوران رضاع و شير دادن نيز ادامه مى‏يابد، چرا كه «شير، شيره جان مادر است».
لذا به دنبال آن مى‏افزايد: «و دوران شير خوارگى او در دو سال پايان مى‏يابد» (وَ فِصالُهُ فِي عامَيْنِ).

همان گونه كه در جاى ديگر قرآن نيز اشاره شده است: «مادران فرزندانشان را دو سال تمام شير مى‏دهند» (بقره/ 233) البته منظور دوران كامل شير خوارگى است هر چند ممكن است گاهى كمتر از آن انجام شود.

سپس مى‏گويد: توصيه كردم كه: «براى من و براى پدر و مادرت شكر به جا آور» (أَنِ اشْكُرْ لِي وَ لِوالِدَيْكَ).

شكر مرا به جا آور كه خالق و منعم اصلى تو هستم و چنين پدر و مادر مهربانى به تو داده‏ام و هم شكر پدر و مادرت را كه واسطه اين فيض و عهده‏دار انتقال نعمتهاى من به تو مى‏باشند.

و در پايان آيه با لحنى كه خالى از تهديد و عتاب نيست مى‏فرمايد: «بازگشت (همه شما) به سوى من است» (إِلَيَّ الْمَصِيرُ).

آرى! اگر در اينجا كوتاهى كنيد در آنجا تمام اين حقوق و زحمات و خدمات مورد بررسى قرار مى‏گيرد و مو به مو حساب مى‏شود.

(آيه 15)- و از آنجا كه توصيه به نيكى در مورد پدر و مادر، ممكن است اين توهّم را براى بعضى ايجاد كند كه حتى در مسأله عقائد و كفر و ايمان، بايد با آنها مماشات كرد، در اين آيه مى‏افزايد: «و هرگاه آن دو، تلاش كنند كه تو چيزى را همتاى من قرار دهى كه از آن (حد اقل) آگاهى ندارى (بلكه مى‏دانى باطل است) از ايشان اطاعت مكن» (وَ إِنْ جاهَداكَ عَلى‏ أَنْ تُشْرِكَ بِي ما لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ فَلا تُطِعْهُما).

هرگز نبايد رابطه انسان با پدر و مادرش، مقدم بر رابطه او با خدا باشد، و هرگز نبايد عواطف خويشاوندى حاكم بر اعتقاد مكتبى او گردد.

باز از آنجا كه ممكن است، اين فرمان، اين توهّم را به وجود آورد كه در برابر پدر و مادر مشرك، بايد شدت عمل و بى‏حرمتى به خرج داد، بلافاصله اضافه مى‏كند كه عدم اطاعت آنها در مسأله كفر و شرك، دليل بر قطع رابطه مطلق با آنها نيست بلكه در عين حال «با آن دو، در دنيا به طرز شايسته‏اى رفتار كن» (وَ صاحِبْهُما فِي الدُّنْيا مَعْرُوفاً).

از نظر دنيا و زندگى مادى با آنها مهر و محبت و ملاطفت كن، و از نظر اعتقاد و برنامه‏هاى مذهبى، تسليم افكار و پيشنهادهاى آنها مباش، اين درست نقطه اصلى اعتدال است كه حقوق خدا و پدر و مادر، در آن جمع است.

لذا بعدا مى‏افزايد: «و از راه كسانى پيروى كن كه توبه‏كنان به سوى من آمده‏اند» راه پيامبر و مؤمنان راستين (وَ اتَّبِعْ سَبِيلَ مَنْ أَنابَ إِلَيَّ).

«سپس بازگشت همه شما به سوى من است و من شما را از آنچه (در دنيا) عمل مى‏كرديد آگاه مى‏كنم» و بر طبق آن پاداش و كيفر مى‏دهم (ثُمَّ إِلَيَّ مَرْجِعُكُمْ فَأُنَبِّئُكُمْ بِما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ).