مفهوم‌شناسی محاسبه نفس

محاسبه از روشهای اساسی تربیتی است که بدان توصیة فراوان شده است. محاسبه در لغت به معنای اشراف و اطلاع به قصد آزمودن است که در فارسی از آن به "رسیدگی" تعبیر می‌شود.‏
محاسبه، حسابرسی و بازنگری نسبت به گذشته است که باید هفت مورد در آن مراعات گردد:

۱. تقدیر و اندازه‌گیری؛ ۲. اصل مسئولیت‌پذیری؛ ۳. اصل بقای عمل؛ ۴. اصل ثبت اعمال؛ ۵. اصل حسابرسی و بازخواست؛ ۶. اصل مجازات و بازتاب عمل؛ ۷. اصل توبه و جبران. که قرآن کریم نیز این مراحل را بیان کرده است.‏
مرحوم نراقی در جامع السعادات می‏فرماید:
"محاسبه عبارت است از این‏که انسان در هر شبانه روز یک وقتی را معین کند که به حساب نفس خویش برسد که چه اعمالی را انجام داده و طاعت‏ها و گناهانش را موازنه و سنجش نماید و نفس خویش را سرزنش کند اگر در طاعت الهی تقصیر نموده یا مرتکب معصیت شده، و شکر نماید خداوند را اگر واجبات را انجام داده و معصیتی از او صادر نشده و شکر زیادتری نماید اگر موفق به بعضی اعمال خیر و مستحبی شده است و مراقبه آن است که همیشه ملاحظه کند ظاهر و باطن خود را تا این‏که اقدام به معاصی نکند و واجبات از او ترک نشود تا این‏که در موقع محاسبه ملامت و ندامت متوجه او نشود."۱ این واقعیت که انسان موجودی است که می‌تواند افزون بر تأثیرگذاری در رفتار و کردار دیگران، خود را نیز ارزیابی کرده، تشویق کند، تنبیه نماید، توبیخ کند و... ، از الطاف خداوند است.

مسألة خود ارزیابی ارتباطی تنگاتنگ با اعتقاد و ایمان دارد؛ هر چه ایمان به خدا و رستاخیز در افراد قوی‌تر باشد، محاسبة نفس، نقش پررنگ‌تری در تربیت دینی او می‌یابد؛ زیرا شریعت آسمانی و مبانی اعتقادی آن، آدمی را به حسابرسی از خویش و آمادگی برای پاسخگویی روز جزا ترغیب می‌کند و بر عکس، کافران و کسانی که ایمان ضعیف دارند، با دور ماندن از حقیقت توحید و معاد و بیگانگی با دین، از خود ارزیابی نیز غفلت کرده، گرفتار زیانی سخت می‌شوند.
قرآن مجید دربارة آنان می‌فرماید:إِنَّ الَّذِینَ یَضِلُّونَ عَن سَبِیلِ اللََّهِ لَهُمْ عَذَابٌ شَدِیدٌ بِمَا نَسُوا یَوْمَ الْحِسَابِ. (ص: ۲۶)‏کسانی که از راه خدا منحرف می‌شوند، به [سزای] آنکه روز حساب را فراموش کرده‌اند، عذابی سخت خواهند داشت. اما نکته دقیق بحث این است که باور به روز قیامت زمانی در شخص مستقرّ می‌شود که اندیشه حسابرسی آن روز موجب تکاپوی او در حسابرسی از نفس گردد که "حاسبوا انفسکم قبل أن تحاسبوا"، اما اگر غرور و خودباوری کاذب در او مانع از توجه به این مفهوم شود، در زمرة‌ زیان‌کاران خواهد بود؛ چنان‌که قرآن کریم داستان دو برادر را در سوره کهف (آیة ۳۲ تا ۴۴) نقل می‌کند که یکی از آن دو بی‌بند و بار بود و در اموالش حساب و کتابی نداشت، برادر دیگر هر قدر به او سفارش می‌کرد که مراقب اعمال و کردار خود باشد می‌گفت: "تصور نمی‌کنم رستاخیز بر پا شود و اگر هم به سوی پروردگارم بازگردانده شدم نزد او موقعیت خوبی خواهم داشت." قرآن با نقل این داستان نشان می‌دهد که رکن اساسی اعتقاد به معاد، باور داشتن به حسابرسی دقیق در قیامت و دریافت پاداش و کیفر براساس آن است. ظهور اعمال در آن روز به چنان درجه‌ای می‌رسد که خداوند حساب‌کشی از اعمال هر کس را به خود او واگذار می‌کند و می‌فرماید:اِقْرَأ کِتابَکَ کفی بِنَفْسِکَ الیوم علیکَ حسبیاً. (اسراء: ۱۴)نامة عملت را بخوان، کافی است که امروز، خودت حسابرس خود باشی.