RE: فصل هشتم: توبه و پاكسازى
6- سرزنش از تاخير توبه
انسان، هر لحظه مامور به توبه است و فرمان «توبوا»، «توبه كنيد» او را به تعجيل در توبه دعوت مىنمايد، بنابراين تاخير در توبه تاخير در انجام فرمان الهى است و چنين كسى در هر لحظه به عنوان ترك كنندهى فرمان خدا به حساب مىآيد.
امام جواد عليه السلام مىفرمايد:
«تَاخير التُّوبَة اغتِرار، و طُول التَسويف حَيرَة» «1»
«تاخير توبه نوعى غرور و بىخبرى و طولانى نمودن آن نوعى حيرت و سرگردانى است.»
مردى از اميرمؤمنان على عليه السلام درخواست موعظه كرد، آن حضرت به او فرمود:
«لا تَكُن ممّن يَرجوا الآخِرة بِغَير العَمَل و يُرَجِّى التَّوبَة بِطُول الامَل» «2»
«از كسانى مباش كه بدون عمل، اميد سعادت آخرت را دارند، و توبه را با آرزوهاى دراز به تاخير مىاندازند.»
نيز فرمودند:
«لا دينَ لِمُسَوّف بِتَوبته»
«آنكس كه توبه را به آينده موكول مىكند، دين ندارد.»
__________________________________________________
(1) نهج البلاغه حكمت 150
(2). غرر الحكم، ميزان الحكمة، ج 4 ص 589
RE: فصل هشتم: توبه و پاكسازى
امام باقر عليه السلام مىفرمايد:
«ايّاكَ و التَّسويف فَانَّه بَحرٌ يُغرَقُ فيه الهَلْكى» «1»
«از تاخير انداختن (توبه) بپرهيز، زيرا تاخير انداختن (همچون) دريايى است كه درمانده در آن غرق مىگردد.»
بايد توجه داشت كه توبه هنگام مرگ، ارزشى ندارد، چنانكه ايمان و توبه فرعون هنگام غرق شدن پذيرفته نشد و در آيه 18 سوره نساء به اين مطلب تصريح شده است.
محمد همدانى مىگويد، از حضرت رضا عليه السلام پرسيدم: چرا خدا، فرعون را غرق كرد، با اينكه ايمان آورد و به توحيد اعتراف كرد؟
آن حضرت در پاسخ فرمود:
«لانَّه آمَنَ عند رُؤيَة البَأس، و الايمانُ عِند رؤيَةِ البَأسِ غَير مَقبُول» «2» «3»
«زيرا فرعون هنگام ديدن عذاب، ايمان آورد. و ايمان در اين هنگام پذيرفته نيست.»
و اين را نيز نبايد از نظر دور داشت كه در روايات متعدد آمده هرگاه مؤمن گناهى مرتكب شود، تا هفت ساعت به او مهلت داده مىشود كه اگر در اين هفت ساعت توبه كرد، گناه او در نامه عمل ثبت نمىگردد، در بعضى از روايات به جاى هفت ساعت از صبح تا شب ذكر شده است، امام صادق عليه السلام فرمودند:
«إنّ العبد اذا أذنب ذنباً اجِّل من غَدوَةٍ الى الليل فانْ استغفر الله لم يكتب عليه» «4»
«بنده وقتى كه گناه كند، از بامداد تا شب مهلت دارد اگر در اين مدت از درگاه خدا طلب آمرزش كرد، آن گناه بر او نوشته نشود.»
__________________________________________________
(1). بحار، ج 78 ص 164
(2). بحار، ج 6 ص 23
(3). از آيات 50 و 51 سوره يونس استفاده مىشود كه به هنگام نزول عذاب درهاى توبه بسته است، چرا كه توبه در چنين حالى شبيه توبه اجبارى و اضطرارى است و چنين توبهاى بىارزش است
(4). كافى، ج 2 ص 437
RE: فصل هشتم: توبه و پاكسازى
7- نتايج درخشان توبه
توبه و قبولى آن از نعمتها و مواهب كم نظير الهى است و داراى آثار و نتايج بسيار درخشانى است.
توبه حقيقى آنچنان انسان گنهكار را دگرگون مىكند، كه گويى اصلًا گناه نكرده است. چنانكه امام باقر عليه السلام مىفرمايد:
«التائب من الذنب كمن لا ذنب له» «1»
«توبه كننده از گناه مانند آن است كه گناهى نكرده است.»
توبهى حقيقى موجب پردهپوشى و نابودى آثار گناه مىگردد، امام صادق عليه السلام فرمودند:
هنگامى كه بنده توبهى حقيقى كرد، خداوند او را دوست مىدارد، و در دنيا و آخرت گناهان او را مىپوشاند، هرچه از گناهان كه دو فرشته موكل بر او برايش نوشتهاند از يادشان ببرد و به اعضاى بدن وحى مىكند كه گناهان او را پنهان كنيد. و به نقاط زمين (كه او در آن گناه كرده) فرمان مىدهد گناهان او را پنهان كنيد.
«فيلقى اللّه حين القاه و ليس شَيى يَشهد عليه بشىء من الذّنوب» «2»
«پس توبه كننده با خدا ملاقات كند به گونهاى كه هيچ چيز نيست كه در پيشگاه خدا گواهى بدهد كه او چيزى از گناه را انجام داده است.»
__________________________________________________
(1). كافى، ج 2 ص 435
(2). كافى، ج 2 ص 431
RE: فصل هشتم: توبه و پاكسازى
در آيهى 8 سوره تحريم كه به توبه نصوح امر شده، به پنج ثمره و نتيجهى توبه حقيقى اشاره شده كه عبارتند از:
1- بخشودگى گناهان.
2- ورود در بهشت پر نعمت الهى.
3- عدم رسوايى در قيامت.
4- نور ايمان و عمل، در قيامت به سراغ توبه كنندگان آمده و پيشاپيش آنها حركت نموده و ايشان را به سوى بهشت، هدايت مىكنند. «1»
5- توجه آنها به خدا بيشتر مىگردد، و تقاضاى تكميل نور و آمرزش كامل گناه خود مىكنند.
بطور خلاصه، توبهى حقيقى انسان را محبوب خدا مىكند، آن هم به عنوان محبوبترين بندگان، چنانكه امام كاظم عليه السلام مىفرمايد:
«و احَبّ العِباد الى اللّه تعالى المُفَتَّنون التَّوابون» «2»
«و محبوبترين بندگان در پيشگاه خدا، آنهايى هستند كه در فتنه (گناه) واقع شوند و بسيار توبه كنند.»
و در روايت ديگرى از امام معصوم نقل شده «3» كه خداوند به توبه كنندگان، سه موهبت عطا كرده كه اگر يكى از آنها را به همهى اهل آسمانها و زمين مىداد همهى آنها نجات مىيافتند:
1- بشارت به آنها كه خداوند آنانرا دوست دارد، «4» و كسى كه خدا او را دوست بدارد او را عذاب نمىكند.
__________________________________________________
(1). نمونه، ج 24 ص 292
(2). كافى، ج 2 ص 432
(3). كافى، ج 2 ص 432
(4). بقره، 222
RE: فصل هشتم: توبه و پاكسازى
2- حاملين عرش خدا و ره يافتگان در جوار عرش كبريايى خداوند براى توبهكنندگان، طلب آمرزش مىكنند و مقامات عالى را براى آنها آرزو مىنمايند. «1»
3- گناهان توبهكنندگان به حسنات و پاداشها، تبديل مىگردد و خداوند به آنها نويد رحمت و امن داده است. «2»
در پايان بحث توبه، با امام سجاد عليه السلام همنوا شويم كه در فرازى از مناجات خود از مناجاتهاى پانزده گانهاش به پيشگاه خداوند چنين عرض مىكند:
«الهى أنت فَتَحت لِعبادك باباً الى عَفوِك، سمّيتَه التّوبه، فقلت:
توبوا الى اللّه توبة نصوحاً، فما عذر مَن أغفل دخول الباب بعد فتحه؟» «3»
«اى خداى من! تو آن كسى هستى كه درى به سوى عفوت براى بندگانت گشودهاى و نام آن را توبه نهادهاى و (در قرآن) فرمودهاى:
به سوى خدا باز گرديد و توجه خالص كنيد، اكنون عذر كسانى كه از وارد شدن به اين در گشوده غفلت كردهاند، چيست؟»
__________________________________________________
(1). مؤمن/ 7- 9
(2). فرقان/ 68- 70
(3). بحار، ج 94 ص 142
RE: فصل هشتم: توبه و پاكسازى
جبران گناه
قبلًا يادآورى شد كه در توبه يكى از اركان مهم، جبران گناه است، كه موجب شستن آثار گناه شده و زدودن رسوبات گناه مىگردد.
از اين جبران، در اسلام با عنوان «كفارات و تكفير» «پوشاندن و پاك كردن» ياد مىشود.
«تكفير» در مقابل «احباط» است، احباط يعنى انسان با ارتكاب گناه، كارهاى نيك خود را پوچ و بىاثر كند، ولى تكفير يعنى انسان با كارهاى نيك، آثار گناهان از چهره جان خود بزدايد، به عبارت روشنتر توبه داراى دو مرحله است:
1- قطع و ترك گناه (پاكسازى).
2- تقويت جان با اعمال نيك (بهسازى).
همانند بيمارى كه درمان او داراى دو بعد است، يكى خوردن داروىهاى درمان كننده، دوم خوردن داروهاى نيروبخش، تا آثار و ضايعات بيمارى را از بين ببرد.
چنانكه خواهيم گفت: جبران گناهان گاهى به مرحلهاى مىرسد، كه بايد گناهان سابق را تبديل به نيكىها كند. يعنى نه تنها آثار گناه را از لوح دل بشويد، بلكه آثار درخشان كارهاى نيك را جايگزين آن بنمايد. به عنوان مثال اگر كسى مدتها پدر يا مادرش را آزرده و اكنون توبه كرده، تنها قطع آزار كافى نيست. بلكه بايد با شيرينى محبت خود، تلخى آزار را جبران كند.
RE: فصل هشتم: توبه و پاكسازى
جبران گناه از ديدگاه قرآن
1- «و يَدْرؤُونَ بِالحَسَنَةِ السَّيّئة» «1»
« (انديشمندان) با كارهاى نيك، كارهاى بد خود را از بين مىبرند.»
2- «الّا مَن تابَ و آمن و عَمل صالِحاً اولئِك يُبدِّل اللّه سيِّئاتِهم حَسَنات» «2»
«مگر كسى كه توبه كند و ايمان آورد و عمل صالح انجام دهد، كه خداوند گناهان اين گروه را به حسنات تبديل مىكند.»
3- «و اقِم الصَّلوةَ طَرَفَى النَّهار و زُلَفاً مِنَ الليل انَّ الحَسَنات يُذهِبْن السَّيّئات» «3»
«نماز را در دو طرف روز و اوايل شب برپادار، چرا كه نيكىها، بدىها را بر طرف مىسازد.»
4- «انْ تَجتَنِبُوا كَبائِرَ ما تَنهَون عَنه نُكَفِّر عَنكُم سيِّئاتِكم» «4»
«اگر از گناهان كبيرهاى كه از آن نهى شدهايد، اجتناب كنيد گناهان كوچك شما را مىپوشانيم.»
5- «و الَّذينَ آمَنوا و عَمِلوا الصّالِحاتِ لَنُكَفِّرنَّ عَنهُم سَيِّئاتِهم» «5»
«كسانى كه ايمان آورده و عمل صالح انجام دادند، قطعاً گناهان آنان را مىپوشانيم.»
منظور از پوشاندن گناه محو آثار آن است.
__________________________________________________
(1). رعد/ 22
(2). فرقان/ 70
(3). هود/ 114
(4). نساء/ 31
(5). عنكبوت/ 7
RE: فصل هشتم: توبه و پاكسازى
6- «... فَالَّذينَ هاجروا وَ اخرِجوا مِن دِيارِهم و اوذوا فى سَبيلى و قاتَلوا وَ قُتلوا لُاكَفِّرنَّ عَنهم سَيِّئاتهم» «1»
«پس آنها كه در راه خدا هجرت كردند و از خانههاى خود بيرون رانده شدند، و در راه من آزار ديدند و جنگ كردند و كشته شدند سوگند ياد مىكنم كه گناهان آنها را مىپوشانم و محو مىكنم.»
*از آيات فوق چنين نتيجه مىگيريم كه:
توبهاى مورد قبول است و موجب محو گناهان مىگردد كه با ايمان، عمل صالح، نماز، هجرت، جهاد و شهادت همراه باشد و گرنه ضايعات گناهان سابق، جبران نخواهد شد.
جبران گناه از ديدگاه روايات
در روايات بطور صريح تاكيد شده كه در توبه ترك گناه و پشيمانى، كفايت نمىكند. بلكه بايد آثارى را كه گناهان در زندگى انسان پديد آوردهاند با كارهاى نيك، جبران و اصلاح نمود.
اين جبران در چهرههاى مخصوصى بروز مىكند، تا عامل تربيت و تكامل انسان گردد. براى تكميل اين بحث، به روايات زير توجه كنيد:
1- رسول اكرم صلى الله عليه و آله مىفرمايد:
«اتَّقِ اللّه حيث كنت و خالط الناس بخلق حسن و اذا عملت سيئة فاعمل حسنة تمحوها» «2»
«در هر جا هستى از خدا بترس و با مردم با خلق نيك بر خورد كن، و هرگاه گناهى كردى كار نيكى انجام بده كه آن گناه را محو كند.»
__________________________________________________
(1). آل عمران/ 195
(2). بحار، ج 71 ص 242. وسائل الشيعه، ج 11 ص 384
RE: فصل هشتم: توبه و پاكسازى
2- امام صادق عليه السلام در گفتارى فرمودند:
«... مَن عَمل سيّئة فى السّر فليعمل حسنة فى السّر و من عمل سيّئة فى العَلانية فَليَعمل حَسنة فى العلانية» «1»
«كسى كه در پنهانى گناه كند، پس در پنهانى كارنيكى انجام بدهد، و كسى كه آشكارا گناه كرد، پس آشكارا كار نيك انجام دهد.»
3- امام باقر عليه السلام مىفرمايد:
«التّائب إذا لم يَستبن أثر التّوبة فلَيس بِتائب: يرضى الخصماء و يُعيد الصّلوات ويتواضع بين الخَلق يتّقى نفسه عن الشهوات ..» «2»
«هرگاه نشانههاى توبه، از توبهكننده آشكار نگردد، او توبه كننده حقيقى نيست. (آشكار شدن نشانههاى توبه اين است كه:) آنها را كه ادعاى حقى بر او دارند راضى كند، نمازهاى قضا شدهاش را اعاده نمايد، در برابر مؤمنان متواضع باشد، و خود را از طغيان هوسهاى نفسانى حفظ نمايد ...»
4- اميرمؤمنان على عليه السلام فرمودند:
«ثَمَرة التّوبة إستدراك فَوارط النّفس» «3»
«ميوه و اثر توبه، جبران ضايعات نفس است.»
5- امام باقر عليه السلام مىفرمايد:
«ما أحسن الحَسنات بَعد السّيئات» «4»
«چقدر كارهاى نيك، بعد از گناهان شايسته و زيبا است.»
__________________________________________________
(1). وسائل الشيعه، ج 11 ص 383
(2). بحار، ج 6 ص 35، ميزان الحكمة، ج 1 ص 548
(3). مستدرك الوسائل، ج 2 ص 348
(4). وسائل الشيعه، ج 11 ص 384
RE: فصل هشتم: توبه و پاكسازى
6- امام كاظم عليه السلام فرمودند:
«من كفارات الذّنوب العِظام إغاثة المَلهوف و التّنفيس عن المَكروب» «1»
«از كفارات گناهان بزرگ، پناه دادن به انسانهاى پريشان و گرفتار و زدودن اندوه از اندوهگين است.»
7- شخصى از رسول خدا صلى الله عليه و آله پرسيد: كفارهى گناه غيبت چيست؟
حضرت فرمودند:
«تَستَغفر لِمَن إغتَبته» «2»
«براى كسى كه او را غيبت كردهاى، از خدا طلب آمرزش كن.»
8- امام باقر عليه السلام مىفرمايد:
«ثلاث كفّارات: إفشاء السّلام و إطعام الطّعام و التّهجُد باللّيل و النّاس نيام» «3»
«سه كار كفاره و جبران كنندهى گناه است: 1- بلند سلام كردن 2- اطعام دادن 3- نماز شب و عبادت در آن هنگام كه مردم خوابيدهاند.»
9- امام باقر عليه السلام فرمودند:
«أربع مَن كنّ فيه و كان مِن قَرنه الى قَدمه ذُنوباً بَدّلها اللّه حَسنات: الصِّدق و الحَياء و حُسنُ الخُلق و الشّكر» «4»
«اگر كسى داراى چهار خصلت باشد هر چند از سر تا قدمش را گناه فرا گرفته باشد خداوند آن گناهان را به نيكى تبديل مىكند:
1- راستگويى. 2- شرم وحيا. 3- نيك خلقى. 4- روحيهى شكرگزارى.»
__________________________________________________
(1). شرح نهج البلاغه (حديدى)، ج 18 ص 135
(2). وسائل الشيعه، ج 15 ص 583
(3). بحار، ج 77 ص 52
(4). بحار، ج 71 ص 332