حلم وبردباری از منظر آیات قرآن و روایات اهل البیت (علیهم السلام) (1)

http://www.upsara.com/images/86odcycnbuqga4r59dqp.jpg

ج) آيا هرنوع غضبي مذموم است؟

مردم از نظر قوه غضب سه دسته اند:
اول: در افراط
دوم: درتفريط
سوم: در اعتدال
افراط: درخشم اين است كه اين صفت چنان بر آدمي چيره شود كه از اطاعت عقل و شرع بيرون رود و فكر و بصيرتي براي او باقي نماند.
تفريط: اين است كه اين قوه را فاقد باشد يا به قدري در او ضعيف شود كه در مواردي كه شرعاً و عقلاً غضب لازم است هيچ غضب نكند.
اعتدال: اين است كه غضب او به موقع و به جا با شد به طوري كه از حد شرع وعقل بيرون نرود، بلكه در غضب و عدم آن تابع شرع و عقل باشد.شكي نيست كه حد اعتدال آن (غضب) مذموم نيست و در حقيقت از غضب به شمار نمي آيد، بلكه از شجاعت به شمار مي رود.طرف تفريط آن نيز مذموم و نتيجه آن جبن و خواري است و بسا هست كه از غضب بدتر است. زيرا فاقد اين قوه، غيرت و حميت ندارد. و از آثارآن بي غيرتي، تحمل خواري، سازشكاري و مداهنه در امر به معروف و نهي از منكر است.(43)
\پی نوشت:
43.كتاب اخلاق اسلامي، ج 1، با دخل و تصرف

http://www.upsara.com/images/rsxxbcx1ztn1tebr0w1.jpg

د)ثمرات قوه غضبيه

امام خميني(قدس)دركتاب شريف شرح حديث جنود عقل و جهل دراين باره چنين مي نويسد:« بدان كه قوه غضبيه اگر در تحت تصرف عقل و شرع تربيت شود يكي از بزرگترين نعمتهاي الهي و بالاترين كمك كارها به راه سعادت است. با اين قوه شريفه انسان و حيوان حفظ بقاء خود و نوع خود كند و خود را از زوال و فنا نجات دهد.خداوند عالم اين قوه شريفه را در انسان، عَبَث و بيهوده خَلق نفرموده، آن را سرمايه سعادت دنيا و سرچشمه سعادتهاي آخرت مقرر داشته است.خداوند تبارك وتعالي در آيات شريفه قرآنيّه از مؤمنين به« أشِدَّا ءُ عَلي الكُفّار رُحَماءُ بَيْنَهُم» (مومنان نسبت به كفار سخت، ونسبت به خودشان مهربانند) (44)تعبير فرموده و مجاهدان درجنگها را بر خمودان تفضيل داده و از پافشاري در ميدان جنگها قدرداني فرموده است. تمام اينها در سايه قوه شريفه غضب انجام گيرد، و با خمودي و سستي آن، انسان ازتمامي اين فضائل محروم مي شود. و به ذلت و خواري تن در دهد و از انجام وظايف انساني و ديني باز نشيند.از اين جهت، اگر در كسي اين قوه خامد و خاموش باشد، بايد به معالجه آن پردازد تا نفس درحال اعتدال درآيد.

\پی نوشت:
44.فتح / 29

http://www.upsara.com/images/hfgfoa3dalf4eywo5i8.jpg

ه)بيان خطرات انحراف قوه غضبيه:

شكي نيست زياده روي و افراط درغضب كه بيشتر مردم به آن دچارند از رذائل اخلاقي و ذمائم اوصاف است. كه انسان را به هلاكت مي كشاند، و چه بسا كه مايه شقاوت دنيا وآخرت انسان گردد.انساني كه اين قوه در او از حد اعتدال خارج است و به حدافراط و غلبه مايل است چه بسا كه موجب هلاكت خود واقع شود، و دين و دنياي خود را به باد فنا دهد.امام صادق (علیه السّلام) فرمودند: « پدرم (علیه السّلام) مي فرمود: سخت تر از غضب چه چيز است؟ مرد غضب مي كند و مرتكب قتل نفس كه خدا حرام كرده مي شود، و زن پاكدامن رامتهم مي سازد.»(45)وفرمودند: « همانا مرد غضب مي كند وتا داخل دوزخ نشود هرگز راضي نگردد.»(46)ونيز فرمودند:« اَلغَضَبُ مِفتاحُ كُلِّ شَرِّ. »(47) دركافي شريف نيز از حضرت صادق (علیه السّلام) حديث كند كه پيغمبر (صلّی اللّه علیه واله) فرمود: « غضب فاسد كند ايمان را،آنچنان كه سركه فاسد كند عسل را.»(48)بنابراين خطر اين قوه از ساير قوا بيشتراست، زيرا كه اين قوه با سرعت برق گاهي كارهاي بسيار بزرگ خانمان سوز كند و به يك دقيقه انسان را از تمام هستي و سعادت دنيا وآخرت ساقط كند و از اين رذيله و ملكه خبيثه چه بسا شود كه فسادهاي ديگري بروز كند و مبدأ بسياري از اخلاق واعمال، بلكه عقايد باطل وخبيثه گردد و مانند رها شدن زبان به فحش و دشنام وآشكار ساختن بدي مسلمين و شماتت ايشان و فاش كردن اسرار وپرده دري و استهزاء آنان و سخنان زشتي كه عقلا از آنها شرم دارند و از لوازم آن پشيماني بعد از فرونشستن خشم، دشمني دوستان، شماتت دشمنان و استهزاء اراذل و اوباش و مكافات دنيوي وعقوبت اخروي است
پی نوشت:
45.كافي،ج2،ص108، ح 5 و بحاالانوار، ج71، ص401، ح 5
46.همان، ج2، ص 107،ح2
47.همان، ج2، ص 303، ح3
48.همان‌، ص 229، ح1

http://www.upsara.com/images/v2j51dh7qc3newyb6e7s.jpg

.اميرالمؤمنين (علیه السّلام) فرمودند: « خشم شديد نوعي ديوانگي است، زيرا صاحب آن پشيمان خواهد شد واگرپشيمان نشود ديوانگيش ريشه دار واستوار است.»(49) امام علي (علیه السّلام) فرمودند: «بد همنشيني است خشم،عيبها رابرملا مي كند، بدي رانزديك مي آورد وخوبي را دور مي گرداند.»(50) و نيز حضرت فرمودند: « خشم، شر است، اگر از آن فرمان بري، ويران مي كند.»(51) و درجاي ديگري فرمودند: « خشم صاحب خود را نابود مي كند وعيبهايش را آشكار مي سازد.»(52) و باز از آن حضرت نقل شدكه: « شدت خشم نحوه سخن گفتن را تغيير مي دهد وريشه برهان و دليل را قطع مي كند و فهم را ازهم مي گسلد.»(53)از پيامبر خدا (صلّی اللّه علیه واله) مروي است: « همانا دوزخ را دري است كه از آن وارد نشود مگر كسي كه از طريق معصيت خداي متعال خشم خود را فرو بنشاند.»(54) و از امام علي (علیه السّلام) مروي است كه فرمودند: « خشم خردها راتباه مي گرداند و از راه صواب دور مي سازد.»(55)و بدا به حال انساني كه خشم گيرد ودرحال خشم وعصبانيت مرتكب معصيتي شود كه بواسطه آن مستوجب مكافات دنيوي وعقوبت اخروي مي گردد. پس بر انسان بيدار كه ايمان به عالم آخرت دارد لازم است كه با هر حيله و رياضتي است خود راعلاج كند و از اين رذيله خبيثه قلب را پاك وپاكيزه كند، زيرا كه اميرمومنان علي بن ابيطالب (علیه السّلام) مي فرمايند: « تسلط داشتن برخشم و ميراندن خواهش نفس، در رأس فضايل جاي دارند.»(56) و نيز فرمودند: «هر كه برخشم خويش چيره شود بر شيطان پيروز شود و هر كه مقهور خشم خويش شود، شيطان بر او پيروز گردد.» (57)
پی نوشت:
49.ميزان الحكمه، ج9، ص4331، ح15009
50. همان، ص 4329، ح 14992
51.همان، ص 4329، ح 14987
52.همان، ص 4329، ح 14990
53.همان، ص 4331، ح 15013
54.همان، ص 4337، ح 15047
55.همان، ص 4331، ح 15010
56.همان، ص 4333، ح 15019
57.همان، ص 4333، ح 15021

[align=right]http://www.upsara.com/images/v2j51dh7qc3newyb6e7s.jpg[/center]

و)طرق معالجه غضب (58)

بياني در امكان معالجه ملكات رذيله از جمله غضب:
خواهي كه جاودانت، باشد تصرف اينجا
از خويشتن جدا كن اين شهوت وغضب را(59)
علماي اخلاق در اين اختلاف دارند كه آيا مي توان غضب را به كلي از ميان برد يا نه. بعضي گفته اند: ریشه کن كردن غضب از دل غير ممكن است، زيرا غضب مقتضاي طبع آدمي است و آنچه ميسر است، شكستن شدت وحدت آن و تخفيف و تضعيف آن است.البته بايددر نظر داشت غضبي كه زايل كردن آن لازم است غضب افراطي ومذموم است، زيرا غضب متعادل كه به فرمان عقل و شرع است (اينك مورد بحث ما نيست)،بلكه از آثار شجاعت است واتّصاف به آن لازم، هرچند مسامحة به آن غضب گفته شود مانند قول اميرالمؤمنين (علیه السّلام) درمورد پيامبركه فرمودند: «پيامبر خدا (صلّی اللّه علیه وآله) براي دنيا به خشم نمي آمد اما هرگاه حق او را به خشم مي آورد، هيچكس او را نمي شناخت و هيچ چيز نمي توانست جلوي خشم او رابگيرد تا انگاه كه انتقام حق را مي گرفت.»(60) و شكي نيست خشم وغضب رسول الله (صلّی اللّه علیه وآله) غضب مذموم نيست بلكه غضب ممدوح و مقتضي مقام نبوت وتوجيه شجاعت نبوي است. اما غضب مذموم را مي توان زايل كرد و اگر امكان نداشت لازم مي آيد كه در انبياء و اوصياء نيز وجود داشته باشد. كه اين مدعا بي شك باطل است. ونيز بايد دانست كه انسان مادامي كه در اين دنياست، بواسطه آن كه درتحت تغييطات و تصرفات واقع است، تبديل هر ملكه اي به ملكه اي ديگر مي تواند بكند. اين كه مي گويند« فلان خُلق فطري وجبلّي است وقابل تغيير نيست.» كلامي است بي اساس، وپايه علمي ندارد. اين مطلب علاوه بر آن كه برهاني است درفلسفه، وجداني نيزهست،شاهد بزرگش آن است كه درشريعت مطهره،تمام اخلاق فاسده مورد نهي واقع شده است وبراي علاج آنها دستور داده شده و تمام اخلاق حسنه مورد امر واقع شده و براي تحصيل آنها نيز دستور رسيده است.پس انسان مادامي كه حيات دنيوي را ازدست نداده، بايد قدر آن رابداند ودرتحصيل ملكات فاضله كوشش كند و باهر رياضتي است پس از قلع ملكات خبيثه از نفس درتحصيل مقابلات آنها جان فشاني كند وخوددار از آن نباشد. ونبايد به نداشتن اخلاق فاسده قانع شود، زيرا قلع ماده فساد مقدمه براي اصلاح وتكميل نفس وجايگزين شدن صفت حميده ي مقابل است. در همين رابطه آيت الله شُبَّر در كتاب شريف الاخلاق چنين نگاشته اند:
پی نوشت:
58.مطالب اين قسمت برگرفته از كتاب اخلاق اسلامي ج1، شرح جنودعقل وجهل و چهل حديث امام خميني(ره) و منابع روايي است.
59. اوحدي مراغه اي
60.ميزان الحكمه، ص 4341، ح 15067

http://www.upsara.com/images/v2j51dh7qc3newyb6e7s.jpg

« عواملي كه باعث تهيج غضب مي شوند عبارتند از:

1) تكبر 2) عُجب 3) شوخي 4) استهزاء 5) ذّل 6) عيب جويي 7) لجاج و مجادله 8) مخالفت 9) مكر و حيله10) شدت حرص برمال و جاه ، كه همگي از اخلاق پست و نكوهيده به حساب مي آيند. تا وقتي كه يكي از اين عوامل در وجود انسان باقي است، رهايي از غضب امري غير ممكن است، پس كسي كه در صدد دفع غضب است چاره اي جز ازاله و رفع اين عوامل به وسيله اضداد آنها ندارد. بنابراين سزاوار است كه:
1) كبر خود را با تواضع
2) عُجب را با شناخت نفس
3) فخر را با علم به اينكه فخر از رذائل است وافتخار هر كس به فضائل اوست.
4) شوخي و بيهودگي را با جديت در كسب فضائل و اخلاق حسنه
5) استهزاء را بوسيله گراميداشت نفس از آزار مردم و حفظ آن از مسخره شدن
6) عيب جويي را با دوري از گفتار زشت و حفظ نفس از جوابهاي نامناسب
7) حرص را با قناعت بر حدّي كه براي كسب عزت، استغناء و رهايي از ذلت، نياز ضروري است،
معالجه نمايد.رفع هريك از اين اخلاق ناپسند نياز به رياضت و تحمل مشقّت ها دارد.(61)

\پی نوشت:
61.آيت الله شبّر، اخلاق ترجمه كتاب الاخلاق، ص 250

http://www.upsara.com/images/fdabc55a77sgq7smmmzb.jpg

ز)راه هاي عِلاج(62) غضب

اول: زايل ساختن اسباب و عواملي كه باعث هيجان غضب مي شوند و انگيزه و اسباب غضب عبارتند از:
خود بيني، فخر، كبر، مكر، لِجاج، مِراع، مِزاح، استهزاء، عيب جويي‌، سرزنش و مهمتر از همه حبّ دنيا و با وجود آنها خلاصي از غضب ممكن نيست. قال علي (علیه السّلام):« بدانيد اين دنيايي كه آرزومند آن شده ايد و بدان رغبت مي ورزيد و او شما را گاه به خشم مي آورد و گاه خشنود مي سازد، سراي هميشگي شما نيست.»(63)مسيح (ع) درپاسخ به سوال از ريشه خشم، فرمودند:«خود بزرگ بيني و گردن فرازي و حقير شمردن مردم».دوم: راه دوم علاج غضب اينكه زشتي و سر انجام بدِ غضب و آنچه را كه در شرع درمذمت آن وارد شده به ياد آورد.قال صادق (علیه السّلام): « خشم، نابود كننده دل شخص حكيم است.»(64)سوم: اخبار و آثاري را كه در ستايش و پاداش دفع غضب رسيده متذكر شود و فوايد خشم نكردن را به نظر آورد. پيامبر اكرم (صلّی اللّه علیه وآله) فرمودند:«هركه جلوی خشم خود را بگيرد خداوند جلوی عذاب خود را از او بگيرد.»(65)چهارم: آنكه فوائد ضد غضب يعني حلم و فروخوردن غيظ و اخباري را كه در ستايش آنها وارد شده ـ چنانچه خواهد آمد ـ ملاحظه كند.وطبق فرمايش حضرت صادق (علیه السّلام) كه فرمودند: «چنانچه بردبار نيستي خود را به بردباري وادار. »(66) عمل كند.
گربهر تو صبر وحلم باشد دشــوار
بـنماي به ظاهر كه حليـمي بسيار
چون هركه همانند گروهي گردد
كم كم خود از آن گروه آيد به شمار
پنجم: اينكه فكر را بر هر گفتار وكرداري كه از او سر مي زند مقدم دارد وخود را از صدور غضب محافظت كند.
امام حسن (علیه السّلام) فرمودند: « انديشه جز به هنگام خشم شناخته نشود.»(67)
\پی نوشت:
62. مصدر باب مفاعله مي باشد به معني معالجه
63.ميزان الحكمه، ص 4345، ح 15077
64.كافي، ج2، ص305، ح13
65.رجوع شود به ميزان الحكمه باب غضب قسمت« مَن كفَّ غَضَبهُ »
66. ميزان الحكمة، ص 1289، ح 4320
67.همان، ص 4343، ح 15076

http://www.upsara.com/images/fdabc55a77sgq7smmmzb.jpg

ششم: احتراز از مصاحبت ومعاشرت با كساني كه غضب بر آنان غالب است. در واقع اين مورد مصداق معكوس اين شعر معروف است:
كمال همنشين در من اثرکرد
وگرنه من همان خاكم كه هستم
هفتم: اينكه بداند كه هرچه واقع مي شود به قضا وقدر خداوند است، وهمه چيز مسخّر قبضه قدرت اوست. وچون اين را دانست توحيد بر وجودش غالبه مي كند وبرهيچ كس خشم نخواهد گرفت ونسبت به آنچه بر او وارد مي شود غيظ نخواهد نمود.
هشتم: آنكه كه متذكر باشد كه غضب از بيماري دل ونقصان عقل است، وباعث آن ضعف ونقص نفس است نه شجاعت وقوت نفس ولذا ديوانه زودتر از عاقل خشمگين مي شود ومريض زودتر از سالم از جا در مي رود و پير ناتوان زودتر از جوان غضبناك مي گردند وصاحب اخلاق به رذائل زشت زودتر از شخص بافضيلت به خشم مي آيد. واگر در آنچه گفتيم شك داري ديده بگشا و به احوال طبقات مردم بنگر، آنگاه كتابهاي سرگذشت و تاريخ را مطالعه كن و به داستانهاي گذشتگان گوش فرا ده، تا بداني كه حلم وعفو و فروخوردن خشم از صفات انبياء وحكماء وبزرگان و بخردان بوده و غضب خصلت جاهلان وبيخردان.
نهم: آنكه به ياد آور كه تسلط وقدرت خدا بر او بيشتر و شديدتر است از قدرت وي بر اين ضعيفي كه براو غضب كرده، و او درجنب قدرت قاهره خداوند بي نهايت ضعيف تر است از اين ضعف ناتوان. پس بايد بترسد وحذر كند از اينكه چنانچه غضب خود را بر او جاري سازد خداوندغضب خود را در دنيا وآخرت بر او جاري كند.پيامبر خدا (صلّی اللّه علیه وآله) به امير المؤمنين (علیه السّلام) فرمودند: « ياعلي خشمگين مشو و هرگاه به خشم آمدي بنشين و درباره قدرتي كه پرودگار بر بندگان دارد وگذشتي كه از آنها مي كند بينديش.»(68)
دهم: اينكه متذّكر باشد كه ممكن است آن ضعيفي كه مورد خشم اوست روزي قوي شود و درصدد انتقام برآيد و زبان سرزنش وشماتت بگشايد و به جان و مال و اهل و عِرض(آبرو) او آسيب رساند.
يازدهم: بداند كه خدا دوست دارد كه بنده خشم نكند، وحبيب آنچه را كه محبوب مي خواهد البته اختيار مي كند، پس اگر بنده دوست دار خداست، شدت دوستي او به خدا بايد آتش خشم وي را فرو نشاند.
\پی نوشت:
68.همان، ص 4339،ح15056

http://www.upsara.com/images/88xk8dfekck16pogs5lw.jpg

دوازدهم: اينكه زشتي صورت وحركات خود هنگام غضب را به نظر آورد، از اين راه كه چهره وحركات ديگران را درحال غضب يادآور شود.نكته اينكه بعضي از معالجات ياد شده مي تواند انگيزه ها واسباب غضب راقطع كند ومواد آن را ريشه كن سازد، به طوري كه ديگر خشم به هيجان نيايد، وبعضي ديگر از شدت آن مي كاهد يا به موقع صدور و هيجان، آن را فرو مي نشاند.از ديگر معالجات غضب اين است كه هنگام هيجان آن، از شر شيطان به خدا پناه ببرد، همانطور كه امام سجاد (علیه السّلام) در دعاي هشتم صحيفه سجاديه از تندي غضب به خداوند تبارك وتعالي پناه برده اند.(69) و اگر ايستاده است بنشيند و اگر نشسته است بخوابد، و با آب سرد وضو گيرد يا غسل كند و اگر خشم او بركسي باشد كه بايكديگر قرابت رحم دارند دست به بدن او گذارد كه خشم آرام مي گيرد.پيامبر خدا (صلّی اللّه علیه وآله) فرمودند: « هر گاه يكي از شما خشمگين شد، اگر ايستاده است بنشيند وچنانچه خشمش برطرف نشد، دراز بكشد.»(70)ابو وائل القاص: نزد عرو بن محمد سعدي رفتيم و مردي با او سخن گفت وعصبانيش كرد. عروه برخاست و وضو گرفت وگفت: پدرم از جدم عطيه حديث كرد وگفت: پيامبر خدا (صلّی اللّه علیه وآله) فرمودند: « همانا خشم از شيطان است وشيطان از آتش آفريده شده است وآتش با آب خاموش مي شود. پس هر گاه فردي از شما خشمگين شد، وضو بگيرد.»
پی نوشت:
69.صحيفه سجاديه، دعاي هشتم، ص 45
70. همان‌، ص 4339، ح 15060