حلم وبردباری از منظر آیات قرآن و روایات اهل البیت (علیهم السلام) (1)

http://www.upsara.com/images/ic5me0zspv2n164cntu5.jpg

4) سوره آل عمران آيه 155:« إِنَّ الَّذِينَ تَوَلَّوْا مِنكُمْ يَوْمَ الْتَقَى الْجَمْعَانِ إِنَّمَا اسْتَزَلَّهُمُ الشَّيْطَانُ بِبَعْضِ مَا كَسَبُوا وَلَقَدْ عَفَا اللهُ عَنْهُمْ إِنَّ اللهَ غَفُورٌ حَلِيمٌ »: همانا آنان كه از شما در جنگ احد به جنگ پشت كردند، و از ميدان جهاد گريختند، شيطان آنان را به سبب نافرمانى و بدكرداريهايشان به لغزش افكند و خدا از آنها درگذشت كه خداوند آمرزنده بردبار است.

5) سوره توبه آيه 114:« إِنَّ إِبْرَاهِيمَ لاََوَّاهٌ حَلِيمٌ»ابراهيم شخصى بسيار ناله كننده و خدا ترس و بردبار بود.

6) سوره هود آيه 75:« إِنَّ إِبْرَاهِيمَ لَحَلِيمٌ أَوَّاهٌ مُنِيبٌ»:همانا ابراهيم بسيار بردبار و رئوف و ناله كننده و آمرزش طلب در حق خود و خلق خدا بود.

7) سوره هود آيه 87: « قَالُوا يَا شُعَيْبُ أَصَلاتُكَ تَأْمُرُكَ أَن نَتْرُكَ مَا يَعْبُدُ آبَاؤُنَا أَو أَن نَفْعَلَ فِي أَمْوَالِنَا مَا نَشَاءُ إِنَّكَ لأنتَ الْحَلِيمُ الرَّشِيدُ»: قوم شعيب به شعيب گفتند: آيا نمازت وادارت مى كند كه ما را از پرستش معبودان پدرانمان و تصرف در اموالمان به دلخواه منع كنی ؟ اى شعيب تو مرد بسيار بردبار و رشيد و درستكار هستى.

8) سوره صافات آيه 101:« رَبِّ هَبْ لِي مِنَ الصَّالِحِينَ فَبَشَّرْنَاهُ بِغُلاَم حَلِيم»:ابراهيم از پروردگار عالم درخواست فرزندى صالح و شايسته كرد و ما او را به فرزند بردبارى بشارت داديم.
نكته: براي اختصار ما به آيات ديگر اشاره مي كنيم:

9) نساء آيه 13، 10) مائده آيه 101، 11) حج آيه 59، 12) التغابن آيه 17، 13) الإسراء آيه 44، 14) الاحزاب آيه 51 15) فاطر آيه 41 در اين آيات دقت كرديد، كه مسئله حلم از چه ارزش والائى برخوردار است، حلم اخلاق حضرت حق و از اوصاف پسنديده انبياء الهى است.اگر حلم خدا در برابر مردم عاصى و كم ظرفيت نبود، اگر انبياء از حلم و بردبارى برخوردار نبودند، تمام گنهكاران به سرعت به عذاب دچار مى شدند و از عنايتى به عنوان توبه آثارى برجاى نمى ماند، و بسيارى از صالحان كه از نسل عاصيان گذشته بودند با معذب شدن عاصيان و از بين رفتن آنان بوجود نمى آمدند، كه حلم خدا و انبياء باعث شد بسيارى از عاصيان موفق به توبه شوند و صالحان روزگار هم به لباس حيات آراسته گردند

http://www.upsara.com/images/wsounchn8w5g9zzevle0.jpg

حلم مانع از مؤاخذه حق و نفرين انبياء در حق عاصيان بود، و اين عاصيان و سركشان بودند كه از بركت حلم موفق به جلب عفو و آمرزش گشته و علّت تحقّق نسل صالح شدند،درهمين رابطه مولاي متقيان علي (علیه السّلام) مي فرمايند:« چه بزرگ است بردباري خداوند تعالي بردشمنان و سركشان. وچه بزرگ است گذشتش ازبندگان.»(27) خداوند بزرگ در برابر گناه بسيار بزرگ فرزندان يعقوب حلم ورزيد،و يعقوب بزرگوار از نفرين در حق فرزندانش خودداررى كرد، و اين حلم حق و يعقوب باعث گشت كه فرزندان گنهكار يعقوب موفق به توبه شدند، و با زنده ماندنشان باعث بوجود آمدن نسل صالحى چون انبياء بعد از يعقوب گشتند. كه تمام انبياء بنى اسرائيل تا عيسى (ع) از نسل فرزندان حضرت يعقوب بوجود آمدند. و اين همه نتيجه حلم و بردبارى حق و حضرت يعقوب در باره ى آن گنهكاران بود.چه نيكوست كه ما هم در مقابل برخورد نامناسب پدر و مادر و زن و فرزند و اقوام ودوستان وتمامي مردمي كه با آنها سر وكار داريم؛دركوچه وخيابان و در ترافيك شهرهاي شلوغ، بازار، مدرسه وخلاصه هركجا،همانند حضرت باري تعالي و انبياء و اوصياء و ائمه اطهار (علیه السّلام) حلم بورزيم و از خشم و غضب و عصبانيت خوددراى كنيم كه منافع حلم قابل ارزيابى و خسارتهاى غضب و خشم قابل اندازه گيرى نيست ؛ آنان كه از حلم و شكيبائى و صبر و حوصله برخوردارند، درونشان منّور به نور امنيّت و قلبشان متّصف به صفت آرامش و طمأنينه و از همه بالاتر تمام مصائب ارضى و سمائى و اجتماعى و خانوادگى براى آنان تحملّش ساده و آسان و راحت و سهل است.اينان به خاطر حلم و شكيبائى از ثوابى عظيم و اجرى بى نهايت از طرف حضرت حق برخوردارند و به حق كه محبوب خدا و انبياء و امامان بزرگوار هستند.

صلاي عشق جانان بي بلا نيست
زماني بي بلا بودن روا نيست
اگر صد تير بر جان تو آيد
چو تير از شصت او آيد خطا نيســت
از آنجا هرچه آيد راست آيد
تو كژ منگر كه كژديدن روا نيســت
بلا كش تا لقاي دوست بيني
كه مرد بي بلا مرد لقا نيسـت
ميان صد بلا خوش باش با او
كه در آن جايگه هرگز بلا نيسـت
دواي جــــــان مجـــــــو و تــــــن فــرو ده
كـــه درد عـشـــــق را هرگـــز دوا نيســـــت

http://www.upsara.com/images/vlge0e9wil0qaslokh8o.gif

حلم در روايات


الف) حلم در روايات اميرالمؤمنين (علیه السّلام): وجود مقدس اميرالمؤمنين على (علیه السّلام) را در اين زمينه گفتارهاى بسيار مهمى است كه دركتاب شريف «غرر الحكم » و«بحارالانوار » ج71 و77 نقل شده است: اَلْحِلْمُ سَجیَّةٌ فاضِلَةٌ. ؛بردبارى اخلاق برتر است.

2) اَلْحِلْمُ زينَةٌ.حلم و بردبارى زينت انسان است.

3) اَلْحِلْمُ غِطاءٌ ساتِرٌ وَالْعَقْلُ حُسامٌ باتِرٌ فَاسْتُرْ خَلَلَ خُلْقِكَ بِحِلْمِكَ وَقاتِلْ هَواكَ بِعَقْلِكَ.بردبارى پرده پوشاننده و عقل شمشير برّانى است، خلل اخلاقت را به بردبارى خود بپوشان، و هوای نفست را با قدرت عقل از ميان بردار.

4) اَلْحِلْمُ حِجابٌ مِنَ الاْفاتِ.
بردبارى و شكيبائى مانعى از آفات و بليات است.

5) اَلْحِلْمُ رَأسُ الرِّياسَةِ.
بردبارى سر آقائى و رياست است.

6) اَلْحِلْمُ عَشيرَةٌ.
بردبارى براى انسان قبيله است.

7) اَلْحِلْمُ نِظامُ أمْرِ الْمُؤْمِنِ.
شكيبائى نظام حيات مؤمن است.

8) لا عِزَّ اَنْفَعُ مِنَ الْحِلْمِ.
عزّتی سودمندتر از بردبارى نيست.

http://www.upsara.com/images/f3xcyb499o5y931uedon.jpg

9) كَفى بِالْحِلْمِ ناصِراً.
حلم و بردبارى ياورى كافى است.

10) لا يَكُونُ الرَّجُلُ عابِداً حَتّى يَكُونَ حَليماً.
مرد بنده نيست مگر بردبار باشد.

11) وَجَدْتُ الْحِلْمَ وَالاِحْتِمالَ اَنْصَرَ لي مِنْ شُجْعانِ الرِّجالِ.
بردبارى و شكيبائى و تحمل پيش آمدها را براى خود يارى كننده تر از مردان شجاع ديدم.

12) سُئِلَ الاِْمامُ عَلِيٌّ (علیه السّلام): عَنْ اَقْوى الْخَلْقِ، قالَ: الْحَليمٌ.
از امام على (علیه السّلام) قوى ترين انسان را پرسيدند. فرمود: بردبار و شكيبا.

13) اِنَّمَا الْحِلْمُ كَظْمُ الغَيْظِ وَمِلْكُ النَّفْسِ.
بردبارى فرو خوردن خشم و مالكيت بر نفس است.

14) سُئِلَ (علیه السّلام) عَنْ اَحْلَمِ النّاسِ فَقالَ: الَّذي لا يَغضَبُ.
از حضرت از بردبارترين مردم پرسيدند فرمود: كسى است كه خشمگين نمى شود.

حلم ازمنظر امام صادق (علیه السّلام):

قالَ الصّادِقُ (علیه السّلام):«اَلْحِلْمُ سِراجُ اللهِ يَسْتَضيءُ بِهِ صاحِبُهُ اِلى جِوارِهِ، وَلا يَكونُ حَليماً اِلاّ الْمُؤَيَّدُ بِاَنْوارِ
الْمَعْرِفَةِ وَالتَّوْحيدِ.»(28)امام صادق (علیه السّلام) در اين روايت، از يكى از مهم ترين اوصاف پسنديده، و موارد حميده يعنى شكيبائى و بردبارى و حوصله و حلم سخن مى گويند.در ابتداى روايت مى فرمايند: شكيبائى و بردبارى چراغ پر فروغ الهى است، كه انسان در سايه نور آن چراغ به جوار رحمت حضرت حق راه پيدا مى كند و به سبب آن از فيوضات نامتناهى حضرت دوست مستفيض مى گردد.حلم و بردبارى، حوصله و شكيبائى براى كسى ميّسر نيست، مگر اينكه مؤيد به انوار معرفت و توحيد باشد

http://www.upsara.com/images/tkbgzv93hjmr2vo704s.jpg

.آرى، حقيت اين است كه اگر كسى آگاه به آيات قرآن، و عالم به اخلاق انبياء و ائمه و اوليا و بيناى نسبت به روايات باشد، و از طرفى در عرصه با عظمت توحيد يعنى پيوند قلبى و عملى با حضرت حق باشد و از آنجناب در مسئله اوصاف و صفات نفسى كسب نور كند، بدون ترديد به صفت پاك و پر ارزش بردبارى و حوصله متصف مى گردد، و از اين طريق از بسيارى از گناهان در امان مانده، و به كسب بسيارى از واقعيات و حقايق موفق خواهد گشت. انسان از زندگى كردن با ديگران چاره اى ندارد، چرا كه از ابتداى خلقتش مدنى الطبع و اجتماعى آفريده شده، و ادامه حيات در ظلمت و تنهائى براى او ميّسر نيست.انسان در زندگى خانوادگى و اجتماعى خويش بايد بداند كه همه آنان كه اطراف او هستند از علم و معرفت و امانت و صداقت و ظرفيت و حقيقت و ايمان و اسلام كامل و اخلاق پسنديده و اوصاف حميده برخوردار نيستند، و بخاطر اين كمبودها ممكن است در حق انسان مرتكب اشتباهاتى شوند، و انسان اگر در برابر اين حوادث كه معلول بى خبرى و بى معرفتى و كم ظرفيتى ديگران است از كوره در برود و بر كرسى خشم و غضب و عصبانيّت بنشيند بناچار دچار شر و ظلم و گناه و معصيت شده و از رحمت واسعه حق خود را محروم مى نمايد، اما اگر حلم و حوصله و شكيبائى و بردبارى پيشه سازد اوّلاً به طرف مقابل درس حق و حقيقت آموخته و ثانياً او را از كرده خود پشيمان ساخته و به راه فضيلت رهنمون مى گردد.حلم در وجود انسان منبع جاذبه براى جذب مردم بسوى حق است و اين واقعيتى است كه در انبياء و ائمه طاهرين (علیهم السّلام) تجلّى داشت و از اين راه بسيارى از مردم به حقيقت گرايش پيدا كرده و به ايمان و عمل آراسته شدند.آراسته بودن مؤمن به حلم، كه راه به دست آوردنش تمرين حوصله در برابر حوادث است، و دورى وى از غضب و خشم و از كوره در نرفتن از واجبات اخلاق اسلامى است.در اينجا لازم است به مسئله حلم وملکات مقابل آن از جمله سفه و غضب از ديدگاه آيات و روايات اشاره شود، باشد كه براى تمام مطالعه كنندگان سود دنيائى و آخرتى ببار آورد.

http://www.upsara.com/images/xkmr53cyc71uqomiq8w.jpg

حلم وملكات مقابل آن (صفات رذيله ضدآن)

معني حلم و ضد آن سَفه:دراين قسمت براي فهم بهتر مفهوم حلم از قاعدة « تُعرَف الأشياء باضدادها» استفاده كرده و معناي حلم و يكي از اضداد آن يعني صفت رذيله سفه رابيان مي نماييم.« حلم از شعب اعتدال قوه غضب است. و آن عبارت از ملكه اي است كه نفس را به واسطة آن طمأنينه حاصل شود كه بزودي و بي موقع، قوه غضب او به هيجان در نيايد، و اگر بر خلاف ميل نفساني او چيزي رخ دهد و به او مكروه يا ناگواري رسد از حوصله بيرون نرود و گسيخته لجام نشود.»(29) در مقابل آن: « سفه به فتح فاء است از« سَفِهَ » از باب « عَلِمَ،يَعْلَمُ،...». يُقالُ: سَفِهَ الرجلُ ؛ أي عَدَم حِلْمُهْ و سَفَّهَ الجهلُ حِلْمَهُ ؛ أي أطاشَهُ و أخَفَّهُ طيش و خفت و سبكي در مقابل آن سكونت و بردباري است و آن ملكه اي است كه بواسطه آن نفس از حوصله بيرون رود و با ناملايمات سازگار نباشد»(30) و بدون ميزان و از روي جهالت افسار گسيخته شود و غضبش به جوش آيد و خوددار نباشد، و اين از شُعب افراط قوه غضب است.« و شايد سفاهت، در اصل، همان سبك مغزي و جهالت و خفت عقل باشد.»(31) « و چون كسي كه متمكن از حفظ قوة غضبيه نيست جاهل و سبك مغز و خفيف العقل است از خلاف حلم به سفاهت تعبير شده است، نه آنكه جوهراً معناي سفه ضد حلم باشد.»(32) به بيان ديگر مي توان در مورد حلم چنين گفت: حلم يعني آرامش نفس به كيفيتي كه غضب به زودي آن را متأثر نسازد و از امور خلاف خواستة خود به سرعت تأثير نپذيرد(دفع غضب) يا اينكه صبر و استقامت در برابر حوادث و امور محّرك خشم را حلم گويند. و اما سفاهت از منظر روايات و نكوهش از آن،كه تأمل در اين روايات سبب ايجاد انگيزه مي شود براي ترك سفاهت و ايجاد ضد آن يعني "حلم" در خويشتن.در كتاب شريف كافي احاديثي چند در باب سفاهت آورده شده كه در حد اين مقال مختصراً به تعدادي از آنها اشاره مي شود:

\پی نوشت:
29.معجم الفروق الغويه، ص 200
30.تاج العروس، ج9، ص 390
31.زبيدي مي گويد: السَّفه: خفيف العقل
32.شرح جنود عقل وجهل، مقصد 20، ص 367

http://www.upsara.com/images/2w9gurfgewwg94vw6l5.jpg

1) درحديثي از امام صادق (علیه السّلام) آمده است كه سفاهت را از اخلاق اشخاص پست و لئيم برشمرده اند:
قال صادق (علیه السّلام):« همانا سفاهت خُلق شخص پستي است كه بر هر زير دستي، گردن فرازي كند و براي هر بالا دستي زبوني كند.» (33)

2) ازحلبي از امام صادق (علیه السّلام) مروي است:« سفاهت نكنيد، زيرا پيشوايان شما سفيه نيستند.و امام صادق (علیه السّلام) فرمودند: هركس شخص سفيه را با سفاهت جواب و عوض دهد، آنچه بر سر او آيد براي خود پسنديده است چونكه به مانند او رفتار كرده است.»(34)

3) ونيز ازآن حضرت نقل شده كه فرمودند:« به راستي مغبوض ترين خلق خدا بنده اي است كه مردم از زبانش حذر كنند.»(35)منظور از شخصي كه مردم از زبانش حذر كنند در اين حديث همان فرد سفيه و بي خرد و بي تدبيري است كه درهنگام ناملايمات و درگيريها بدون تفكر وتعقل و خِرَد ورزي هرآنچه به زبانش جاري مي شود بيان كند.و نيز علي (علیه السّلام) مي فرمايند:« سلاحُ الجُهّالِ السَّفه».(36)ونيز از آن حضرت مروي است:« إياكَ و السَّفْهَ فَإنَّهُ يُوحِشُ الرِّفاقَ»: ازبي خردي بپرهيز كه رفيقان را مي راند.(37)
پی نوشت:

33. اصول كافي،ج 5، باب سفاهت ص 249، حديث 1
34.همان، ح2
35. همان، ح4
36.غررالحكم، ص 449، ح 5493
37.همان، ص 190، ح 2654

http://www.upsara.com/images/hb2cieof6iw7acxc6aq1.gif

حلم وغضب

قال علي بن الحسين (علیه السّلام): « إنَّه لَيَحجُبَنِي الرَّجُل أن يُدرِكَه حِلمَه عِندَ غَضَبِه »: به درستي كه من خوشم مي آيد از مردي كه هنگام خشم، بردباريش او را دريابد.(38)قال علي (علیه السّلام): « إذا غَلَبَ عَلَيكَ الغَضَب فَأغلَبَه بِالحِلمِ وَ الوَقارِ»: هنگاميكه خشم وغضب برتو چيره شد پس بوسيله حلم و وقار او را مغلوب ساز.(39) باتوجه به قاعده « تُعرفُ الاَشياءَ بِاضدادِها» براي اينكه درك بهتري ازحلم وجايگاه به كار گيري آن داشته باشيم دراين بخش به بررسي يكي ديگر از ملكات خبيثه كه درمقابل صفت حميده حلم قرار دارد يعني غضب مي پردازيم، و با روشن شدن مفهوم غضب،غضب مذموم وراههاي علاج اين صفت رذيله انشاء الله درصدد محو اين صفت رذيله مقابل حلم برآمده تا راه براي ايجاد و يا تقويت ملكه فاضله حلم هموارتر گردد، ان شاء الله.
پی نوشت:
38. اصول كافي، ج 4، ص 339
39. غررالحكم، ص 340، ح 4151

http://www.upsara.com/images/hb2cieof6iw7acxc6aq1.gif

الف)غضب در قرآن

كتاب خدا فرو خوردن خشم را از اوصاف محسنين و مردم با ايمان و علاقمندان به حضرت حق به حساب آورده است. قرآن مجيد فرو خوردن غضب را از اخلاق و اوصاف انبياء و اولياء و پاكان از عباد خدا دانسته است. قرآن مجيد رضايت ندارد مردم مؤمن در برخورد با يكديگر و بخصوص در برخورد با حوادث خشمگين شده از كوره در رفته و عصباني و غضبناك شوند. « بشتابيد بسوي آمرزش پروردگار خويش و به سوي بهشت كه پهنايش آسمانها و زمين است. بهشتي كه براي خود نگهداران آماده است.»(40)« آنان كه از مال خود انفاق مي كنند در وسعت و تنگدستي و خشم خود فرو نشانند. و از بدي مردم در گذرند و خدا دوستدار نيكو كاران است.»(41)درآيه شريفه 26 سوره فتح بنا بر تفسير بزرگان دين، از كفار بخاطر آتش خشم بي جايشان مذمت شده، و از رسول و مؤمنين بخاطر وقار و حلم و آرامششان توصيف شده است:« إِذْ جَعَلَ الَّذينَ كَفَرُوا في‏ قُلُوبِهِمُ الحَمیَّةَ حَمیَّةَ الجاهِلیَّةَ فَأَنْزَلَ اللَّهُ سَکینَتَهُ عَلى‏ رَسُولِهِ وَ عَلَى الْمُؤْمِنينَ وَ أَلْزَمَهُمْ کَلِمَةَ التَّقْوى‏ وَ كانُوا أَحَقَّ بِها وَ أَهْلَها وَ كانَ اللَّهُ بِكُلِّ شَيْ‏ءٍ عَليماً»، زيرا آنان كه كافر شدند آتش سنگين خشم وغضب در دل پروريدند، و خداوند در برابر آن نيروي دروني شيطاني كفار، قدرت آرامش بر رسول و مؤمنين نازل كرد.
\پی نوشت:
40.آل عمران، آيه 133
41.همان، آيه 134

http://www.upsara.com/images/wq3jgvoth9jonewibrk8.jpg

ب)كلام ابن مسكويه در تعريف غضب

[color=blue]
« غضب در حقيقت عبارت از حركتي است نفساني كه بواسطه آن جوشش در خون قلب حادث شده براي شهوت انتقام، پس وقتي كه اين حركت سخت شود آتش غضب را فروزان كند و بر افروخته نمايد. و متمكن كند جوشش خون قلب را در آن، و پركند شريانها و دماغ را از يك درد تاريك مضطربي كه بواسطه آن حال عقل بد و ناچيز شود و كار او ضعيف شود. و مَثَل انسان در اين هنگام، چنانچه حكما گويند، مَثَل غاري شود كه در او آتش افروزند و پرگردد ازشعله، و محبوس و مُخْتَنِق گردد درآن دود و اشتعال آتش، و بپا خيزد نفير آن و بلند شود نايره و صداي آن از شدت اشتعال؛ پس سخت شود علاج آن و مشكل گردد خاموش نمودن آن، و چنان شود كه هر چه بَر وي افكنند كه او را فرو نشانند، خود او نيز جزء آن شود و بر مادة آن افزايد و سبب ازدياد شود. پس، از اين سبب است كه انسان در اين حال كور شود از رشد و هدايت، و كر گردد از موعظه وپند، بلكه موعظه در اين حال موجب ازدياد غضب شود. و از براي شخص، راه چاره اي نيست.» در ادامه آورده است كه «.... و اما بقراط گويد كه من ازكشتي كه دچار بادها و طوفانهاي سخت شود و متلاطم كند آن را موجهاي دريا و بيندازد آن را در لُجّه هايي كه در آن كوه هاي دريايي است اميدوارترم از شخص غضبناك بر افروخته؛[/color] زيرا كه كشتي را دراين حال ملاحان با لطايف الحيَل نجات دهند، و اما نفس وقتي آتش غضبش شعله ور گردد اميد حيله براي او نيست. زيراكه هرچه حيله به خرج بري، از قبيل موعظه و نصايح، و هرچه با او فروتني كني و زاري نمايي، بر شعله و مايه آن افزايد.»(42)
\پی نوشت:
42.چهل حديث امام خميني(ره)، به نقل از تهذيب الاخلاق و تطهير الاعراق(چاپ مصر)، ص162