سوره انشراح [94]

سوره انشراح [94]

اين سوره در «مكّه» نازل شده و داراى 8 آيه است‏.

محتوا و فضيلت سوره:
معروف است كه اين سوره بعد از سوره «و الضحى» نازل شده و محتواى آن نيز همين مطلب را تأييد مى‏كند چرا كه در اين سوره باز قسمتى از مواهب الهى بر پيغمبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله شمرده شده است در واقع سه نوع موهبت بزرگ در سوره و الضّحى آمده بود و سه موهبت بزرگ در سوره الم نشرح آمده است مواهب گذشته بعضى مادى و بعضى معنوى بود اما مواهب سه گانه اين سوره همه جنبه معنوى دارد و عمدتا اين سوره بر سه محور دور مى‏زند.

يكى بيان همين نعمتهاى سه گانه و ديگر بشارت به پيامبر از نظر برطرف شدن مشكلات دعوت او در آينده و ديگر توجه به خداوند يگانه و تحريص و ترغيب به عبادت و نيايش.

و به همين دليل در روايات اهل بيت عليهم السّلام چنانكه قبلا هم اشاره كرده‏ايم اين دو به منزله يك سوره شمرده شده است و لذا در قرائت نماز براى اين كه يك سوره كامل خوانده شود هر دو را با هم مى‏خوانند.

در فضيلت تلاوت اين سوره در حديثى از پيغمبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله مى‏خوانيم كه فرمود: «هر كس اين سوره را بخواند پاداش كسى را دارد كه محمّد صلّى اللّه عليه و آله را غمگين ديده و اندوه را از قلب او زدوده است».

بسم الله الرحمن الرحيم به نام خداوند بخشنده بخشايشگر

(آيه 1)- ما تو را مشمول انواع نعمتها ساختيم! لحن آيات آميخته با لطف و محبت فوق العاده پروردگار و تسلّى و دلدارى پيغمبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله است.
در نخستين آيه به مهمترين موهبت الهى اشاره كرده، مى‏فرمايد: «آيا ما سينه تو را گشاده نساختيم» (ا لم نشرح لك صدرك).

منظور از «شرح صدر» در اينجا گسترش روح و فكر پيامبر به وسيله نور الهى و سكينه و آرامش خداداد مى‏باشد، اين توسعه مى‏تواند مفهوم وسيعى داشته باشد كه هم وسعت علمى پيامبر را از طريق وحى و رسالت شامل گردد و هم بسط و گسترش تحمل و استقامت او در برابر لجاجتها و كارشكنيهاى دشمنان و مخالفان.

و لذا در حديثى آمده است كه پيامبر مى‏فرمايد: «من تقاضائى از پروردگارم كردم و دوست مى‏داشتم اين تقاضا را نمى‏كردم، عرض كردم: خداوندا! پيامبران قبل از من بعضى جريان باد را در اختيارشان قرار دادى، و بعضى مردگان را زنده مى‏كردند!» خداوند به من فرمود: آيا تو يتيم نبودى پناهت دادم؟
گفتم: آرى! فرمود: آيا گمشده نبودى هدايتت كردم؟
عرض كردم: آرى، اى پروردگار! فرمود: آيا سينه تو را گشاده، و پشتت را سبكبار نكردم؟
عرض كردم: آرى اى پروردگار!».

اين نشان مى‏دهد كه نعمت «شرح صدر» ما فوق معجزات انبياست، و به راستى اگر كسى حالات پيامبر صلّى اللّه عليه و آله را دقيقا مطالعه كند و ميزان شرح صدر او را در حوادث سخت و پيچيده دوران عمرش بنگرد يقين مى‏كند كه اين از طريق عادى ممكن نيست، بلكه يك تأييد الهى و ربانى است.

و به خاطر همين «شرح صدر» بود كه پيامبر صلّى اللّه عليه و آله به عاليترين وجهى مشكلات رسالت را پشت سر گذاشت، و وظائف خود را در اين طريق به خوبى انجام داد.

(آيه 2)- سپس به ذكر موهبت ديگرى از مواهب عظيم خود به پيامبر صلّى اللّه عليه و آله پرداخته، مى‏افزايد: «و (آيا) بار سنگين را از تو برنداشتيم»!؟ (و وضعنا عنك وزرك).

(آيه 3)- «همان بارى كه سخت بر پشت تو سنگينى مى‏كرد» (الذى انقض ظهرك).

اين كدام بار بود كه خداوند از پشت پيامبرش برداشت؟
قرائن آيات به خوبى نشان مى‏دهد كه منظور همان مشكلات رسالت و نبوت، و دعوت به سوى توحيد و يكتاپرستى، و برچيدن آثار فساد از آن محيط بسيار آلوده بوده است، نه تنها پيغمبر اسلام صلّى اللّه عليه و آله كه همه پيغمبران در آغاز دعوت با چنين مشكلات عظيمى رو برو بودند، و تنها با امدادهاى الهى بر آنها پيروز مى‏شدند، منتها شرائط محيط و زمان پيغمبر اسلام صلّى اللّه عليه و آله از جهاتى سخت‏تر و سنگين‏تر بود.

(آيه 4)- و در بيان سومين موهبت، مى‏فرمايد: «و آوازه تو را بلند ساختيم» (و رفعنا لك ذكرك).
نام تو همراه اسلام و نام قرآن همه جا پيچيد، و از آن بهتر اين كه نام تو در كنار نام اللّه هر صبح و شام بر فراز مأذنه‏ها و هنگام اذان برده مى‏شود، و شهادت به رسالت تو، در كنار شهادت به توحيد و يگانگى خداوند نشان اسلام، و دليل پذيرش اين آيين پاك است.

در حديثى از پيغمبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله در تفسير اين آيه مى‏خوانيم كه فرمود: جبرئيل به من گفت: خداوند متعال مى‏گويد: هنگامى كه نام من برده مى‏شود نام تو نيز همراه من ذكر مى‏شود- و در عظمت مقام تو همين بس.

(آيه 5)- در اين آيه، به پيامبرش مهمترين بشارت را مى‏دهد و انوار اميد را بر قلب پاكش مى‏پاشد، مى‏فرمايد: «به يقين با (هر) سختى آسانى است» (فان مع العسر يسرا).

(آيه 6)- باز تأكيد مى‏كند: «مسلّما با هر سختى آسانى است» (ان مع العسر يسرا).
غم مخور مشكلات و سختيها به اين صورت باقى نمى‏ماند، كارشكنيهاى دشمنان براى هميشه ادامه نخواهد يافت، و محروميتهاى مادى و مشكلات اقتصادى و فقر مسلمين به همين صورت ادامه نمى‏يابد.

قابل ذكر است كه، اين دو آيه به صورتى مطرح شده كه اختصاص به شخص پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله و زمان آن حضرت ندارد، بلكه به صورت يك قاعده كلى و به عنوان تعليلى بر مباحث سابق مطرح است، و به همه انسانهاى مؤمن مخلص و تلاشگر نويد مى‏دهد كه هميشه در كنار سختيها آسانيهاست.

در حديثى آمده است كه پيغمبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله فرمود: «بدان كه با سختيها آسانى است، و با صبر پيروزى و با غم و اندوه خوشحالى و گشايش است».
صبر و ظفر هر دو دوستان قديمند بر اثر صبر نوبت ظفر آيد.

(آيه 7)- سپس در اين آيه، مى‏فرمايد: «پس هنگامى كه از كار مهمى فارغ مى‏شوى به مهم ديگرى پرداز» (فاذا فرغت فانصب).
هرگز بيكار نمان، تلاش و كوشش را كنار مگذار، پيوسته مشغول مجاهده باش و پايان مهمى را آغاز مهم ديگر قرار ده.

(آيه 8)- و در تمام اين احوال به خدا تكيه كن «و به سوى پروردگارت توجه كن» (و الى ربك فارغب). رضايت او را بطلب، و خشنودى او را جستجو كن، و به سوى قرب جوارش بشتاب.

مطابق آنچه گفته شد آيه مفهوم گسترده‏اى دارد كه فراغت از هر مهمى، و پرداختن به مهم ديگر را شامل مى‏شود، و جهت‏گيرى تمام تلاشها را به سوى پروردگار توصيه مى‏كند.

به هر حال مجموعه اين سوره بيانگر عنايت خاص الهى به پيغمبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله و تسلى او در برابر مشكلات، و وعده نصرت و تأييد او در برابر مشكلات و فراز و نشيبهاى راه رسالت است. و در عين حال مجموعه‏اى است اميد بخش سازنده و حيات آفرين براى همه انسانها و همه رهروان راه حق.

«پايان سوره انشراح»