سوره ق [50]

سوره ق [50]

اين سوره در «مكّه» نازل شده، و داراى 45 آيه است‏.

محتواى سوره:
محور بحثهاى اين سوره مسأله «معاد» است و در مسائل مربوط به معاد انگشت روى امور زير مى‏گذارد.
1- انكار و تعجب كافران از مسأله معاد (معاد جسمانى).
2- استدلال بر مسأله معاد از طريق توجه به نظام آفرينش، و مخصوصا احياى زمينهاى مرده به وسيله نزول باران.
3- استدلال بر مسأله معاد از طريق توجه به خلقت نخستين.
4- اشاره به مسأله ثبت اعمال و اقوال براى «يوم الحساب».
5- مسائل مربوط به مرگ و انتقال از اين جهان به سراى ديگر.
6- گوشه‏اى از حوادث روز قيامت و اوصاف بهشت و دوزخ.
7- اشاره به حوادث تكان دهنده پايان جهان.

در اين ميان اشاراتى كوتاه و مؤثر به وضع اقوام طغيانگر پيشين و سرنوشت دردناك و شوم آنها- مانند قوم فرعون، عاد، لوط، شعيب، و تبع- نيز دستوراتى براى توجه به خدا و ذكر او به پيامبر اسلام صلّى اللّه عليه و اله داده شده است. و اشاره كوتاهى به عظمت قرآن در آغاز و پايان سوره به چشم مى‏خورد.

فضيلت تلاوت سوره:
از روايات اسلامى استفاده مى‏شود كه پيامبر صلّى اللّه عليه و اله اهميت فراوانى براى اين سوره قائل بود، تا آنجا كه هر روز جمعه آن را در خطبه نماز جمعه قرائت مى‏فرمود.

و نيز در حديثى از امام باقر عليه السّلام آمده است: «كسى كه پيوسته در نمازهاى فريضه و نافله سوره «ق» را بخواند خداوند روزى او را گسترده مى‏كند، و نامه اعمالش را به دست راستش مى‏دهد، و حساب او را در قيامت آسان مى‏سازد».

نياز به ياد آورى ندارد كه اين همه افتخار و فضيلت تنها با خواندن الفاظ حاصل نمى‏شود، بلكه خواندن الفاظ سر آغازى است براى بيدارى انديشه‏ها و آن نيز وسيله‏اى است براى عمل صالح و هماهنگى با محتواى سوره.

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ به نام خداوند بخشنده بخشايشگر

(آيه 1)- در اينجا بار ديگر در آغاز اين سوره به بعضى از «حروف مقطعه» برخورد مى‏كنيم و آن حرف «قاف» (ق). است.

چنانكه قبلا نيز گفته‏ايم يكى از تفسيرهاى قابل توجه «حروف مقطعه» اين است كه «قرآن» با آن همه عظمت از مواد ساده‏اى همچون حروف «الفبا» تشكيل يافته، و اين نشان مى‏دهد كه ابداع‏گر و نازل كننده قرآن مجيد علم و قدرت بى‏پايان داشته كه از چنين ابزار ساده‏اى چنان تركيب عالى آفريده است.

برخى از مفسران نيز «ق» را اشاره به بعضى از اسماء اللّه مانند «قادر» و «قيوم» دانسته‏اند.

از جمله امورى كه گواهى مى‏دهد ذكر اين حرف از حروف مقطعه براى بيان عظمت قرآن است اين كه بلافاصله بعد از آن مى‏فرمايد: «سوگند به قرآن مجيد» كه قيامت و رستاخيز حق است (وَ الْقُرْآنِ الْمَجِيدِ).

«مجيد» از ماده «مجد» به معنى «شرافت گسترده» است قرآن عظمت و شرافتى بى‏پايان دارد ظاهرش زيبا، محتوايش عظيم، دستوراتش عالى، و برنامه‏هايش آموزنده و حيات‏بخش است.

(آيه 2) سپس به بيان پاره‏اى از ايرادهاى بى‏اساس كفار و مشركان عرب پرداخته، از ميان آنها به دو ايراد اشاره كرده، نخست مى‏گويد: «آنها تعجب كردند كه پيامبرى انذارگر، از ميان خودشان آمده، و كافران گفتند: اين چيز عجيبى است»؟! (بَلْ عَجِبُوا أَنْ جاءَهُمْ مُنْذِرٌ مِنْهُمْ فَقالَ الْكافِرُونَ هذا شَيْ‏ءٌ عَجِيبٌ).

اين ايرادى است كه قرآن بارها به آن و پاسخ آن اشاره كرده، و تكرار آن نشان مى‏دهد كه از ايرادهاى اصلى كفار بوده كه همواره آن را تكرار مى‏كردند.

(آيه 3)- بعد از اين ايراد به رسالت پيامبر صلّى اللّه عليه و اله و اينكه چگونه از جنس بشر است؟ ايراد ديگرى به محتواى دعوت او داشتند و انگشت روى مسأله‏اى مى‏گذاردند كه براى آنها از هر نظر عجيب و غريب بود.

آنها مى‏گفتند: «آيا هنگامى كه مرديم و خاك شديم (دوباره به زندگى باز مى‏گرديم) اين بازگشتى بعيد است»! (أَ إِذا مِتْنا وَ كُنَّا تُراباً ذلِكَ رَجْعٌ بَعِيدٌ).

(آيه 4)- تنها در اينجا نيست كه اين ايراد را به پيامبر اسلام صلّى اللّه عليه و اله كردند، بارها گفتند، و بارها پاسخ شنيدند و باز هم از روى لجاجت تكرار كردند.

به هر حال قرآن مجيد در اينجا از چند راه به آنها پاسخ مى‏گويد:
نخست: به علم بى‏پايان خداوند اشاره كرده، مى‏فرمايد: «ما مى‏دانيم آنچه را زمين از بدن آنها مى‏كاهد و نزد ما كتابى است كه همه چيز در آن محفوظ است» (قَدْ عَلِمْنا ما تَنْقُصُ الْأَرْضُ مِنْهُمْ وَ عِنْدَنا كِتابٌ حَفِيظٌ).

اگر اشكال و ايراد شما به خاطر اين است كه استخوانهاى آدمى مى‏پوسد، و گوشت او خاك مى‏شود، و جزء زمين مى‏گردد و ذراتى از آن نيز تبديل به بخار و گازهاى پراكنده در هوا مى‏گردد، چه كسى مى‏تواند آنها را جمع آورى كند؟ و اصلا چه كسى از آنها با خبر است؟

پاسخش معلوم است: خداوندى كه علم او به تمام اشياء احاطه دارد تمام اين ذرات را مى‏شناسد، و به هنگام لزوم همه را جمع آورى مى‏كند، همان گونه كه ذرات پراكنده آهن را در ميان تلى از غبار با يك قطعه آهن‏ربا مى‏توان جمع آورى كرد، جمع آورى ذرات پراكنده هر انسان براى خدا از اين هم آسانتر است.

و اگر ايراد آنها اين است كه حساب اعمال انسان را چه كسى براى معاد و رستاخيز نگه مى‏دارد پاسخش اين است كه همه اينها در لوح محفوظ ثبت است، اصولا چيزى در اين عالم گم نمى‏شود، حتى اعمال شما باقى مى‏ماند، هر چند تغيير شكل مى‏دهد.

(آيه 5)- سپس به پاسخ ديگرى مى‏پردازد كه بيشتر جنبه روانى دارد، مى‏گويد: «بلكه آنها حق را هنگامى كه به سراغشان آمد تكذيب كردند» (بَلْ كَذَّبُوا بِالْحَقِّ لَمَّا جاءَهُمْ).

يعنى آنها آگاهانه منكر حق شده‏اند، و گر نه گرد و غبارى بر چهره حق نيست، و چنانكه در آيات بعد مى‏آيد آنها صحنه معاد را با چشم خود مكرر در اين دنيا مى‏بينند و جاى شك و ترديد ندارد.

لذا در پايان آيه مى‏افزايد: «از اين رو پيوسته در كار پراكنده خود متحيرند» (فَهُمْ فِي أَمْرٍ مَرِيجٍ).
گاه پيامبر صلّى اللّه عليه و اله را مجنون مى‏خوانند، گاه كاهن، و گاه شاعر.

گاه مى‏گويند: «بشرى به او تعليم مى‏دهد»! و ....
اين پراكنده گوئيها نشان مى‏دهد كه حق را دريافته‏اند، و به دنبال بهانه جوئى هستند و لذا هرگز روى يك حرف نمى‏ايستند.

(آيه 6)- لحظه‏اى به آسمان بنگريد! قرآن همچنان بحث «دلائل معاد» را دنبال مى‏كند، گاه از طريق قدرت بى‏انتهاى حق و گاه از وجود صحنه‏هاى معاد در همين دنيا كمك مى‏گيرد.

نخست توجه منكران را به آفرينش آسمانها جلب كرده، مى‏گويد: «آيا به آسمان بالاى سرشان نگاه نكردند كه چگونه ما آن را بنا كرده‏ايم (بى‏آنكه ستون و پايه‏اى داشته باشد) و چگونه آن را (به وسيله ستارگان) زينت بخشيده‏ايم، و هيچ شكاف و شكستى در آن نيست»! (أَ فَلَمْ يَنْظُرُوا إِلَى السَّماءِ فَوْقَهُمْ كَيْفَ بَنَيْناها وَ زَيَّنَّاها وَ ما لَها مِنْ فُرُوجٍ).

منظور از نگاه كردن در اينجا نگاهى توأم با انديشه و تفكر است كه انسان را به قدرت عظيم خالق اين آسمان پهناور و شگفتيهايش آشنا سازد.

(آيه 7)- سپس به عظمت آفرينش زمين پرداخته، مى‏افزايد: «و زمين را گسترش داديم و در آن كوههائى عظيم و استوار افكنديم، و از هر نوع گياه بهجت انگيز در آن رويانديم» (وَ الْأَرْضَ مَدَدْناها وَ أَلْقَيْنا فِيها رَواسِيَ وَ أَنْبَتْنا فِيها مِنْ كُلِّ زَوْجٍ بَهِيجٍ).

آرى! آفرينش زمين از يك سو، گسترش آن (بيرون آمدن از زير آب) از سوى ديگر، پيدايش كوهها كه ريشه‏هاى آن به هم پيوسته و همچون زرهى زمين را در برابر فشارهاى درونى و برونى و جزر و مدهاى حاصل از جاذبه ماه و خورشيد حفظ مى‏كند، از سوى سوم، و پيدايش انواع گياهان با آن همه عجائب و زيبائيها از سوى چهارم همگى دليل بر قدرت بى‏پايان اوست.

(آيه 8)- در اين آيه نتيجه گيرى كرده، مى‏گويد: همه اينها را آفريديم «تا وسيله بينائى و ياد آورى براى هر بنده توبه كارى باشد»! (تَبْصِرَةً وَ ذِكْرى‏ لِكُلِّ عَبْدٍ مُنِيبٍ).

آرى! كسى كه قدرت بر آفرينش آسمانها با آن همه عظمت و زيبائى، و زمين با اين همه نعمت و جمال و نظم و حساب دارد، چگونه نمى‏تواند مردگان را بار ديگر لباس حيات بپوشاند، و قيامتى بر پا كند؟

(آيه 9)- در اين آيه پايه استدلال ديگرى را مى‏نهد و مى‏گويد: «و از آسمان آبى پر بركت نازل كرديم و به وسيله آن باغها و دانه‏هايى را كه درو مى‏كنند رويانديم» (وَ نَزَّلْنا مِنَ السَّماءِ ماءً مُبارَكاً فَأَنْبَتْنا بِهِ جَنَّاتٍ وَ حَبَّ الْحَصِيدِ).

(آيه 10)- سپس مى‏افزايد: «و (همچنين) نخلهاى بلند قامت كه ميوه‏هاى متراكم دارند» (وَ النَّخْلَ باسِقاتٍ لَها طَلْعٌ نَضِيدٌ).

(آيه 11)- در پايان اين بخش مى‏گويد: «همه اينها براى روزى بخشيدن به بندگان است، و به وسيله باران زمين مرده را زنده كرديم (آرى) زنده شدن مردگان (و خروج آنها از قبرها) نيز همين گونه است»! (رِزْقاً لِلْعِبادِ وَ أَحْيَيْنا بِهِ بَلْدَةً مَيْتاً كَذلِكَ الْخُرُوجُ).

و به اين ترتيب ضمن ياد آورى نعمتهاى عظيمش به بندگان، و تحريك حس شكر گزارى آنها در مسير شناخت او، به آنها يادآور مى‏شود كه شما نمونه معاد را همه سال در برابر چشمان خود در همين جهان مى‏بينيد، زمينهاى مرده و خشك و خالى از هر گونه آثار زندگى بر اثر نزول قطرات باران به حركت در مى‏آيند، و غوغاى رستاخيز را سر مى‏دهند، از هر گوشه كه گياهى مى‏رويد «وحده لا شريك له» مى‏گويد! اين جنبش عظيم و حركت به سوى حيات و زندگى در عالم گياهان بيانگر اين واقعيت است كه آفريدگار عالم مى‏تواند موجودات مرده را بار ديگر حيات بخشد چرا كه «وقوع» چيزى اقوى دليل بر «امكان» آن است.

(آيه 12)- تنها تو نيستى كه گرفتار دشمنى! قرآن همچنان ادامه بحثهاى مربوط به معاد از دريچه‏هاى مختلف را دنبال مى‏كند، نخست براى دلدارى پيامبر صلّى اللّه عليه و اله مى‏فرمايد: فقط تو نيستى كه اين گروه كافر تو و محتواى دعوتت را- خصوصا در باره معاد- تكذيب كردند «پيش از آنان قوم نوح و اصحاب الرّاس و قوم ثمود (پيامبرانشان را) تكذيب كردند» (كَذَّبَتْ قَبْلَهُمْ قَوْمُ نُوحٍ وَ أَصْحابُ الرَّسِّ وَ ثَمُودُ).

«قوم ثمود» همان قوم صالح پيامبر بزرگ خداست، كه در سرزمين «حجر» در شما حجاز زندگى داشتند، و در مورد «اصحاب الرّسّ»، بسيارى عقيده دارند كه آنها طائفه‏اى بودند كه در سرزمين «يمامه» مى‏زيستند و پيامبرى به نام «حنظله» داشتند كه او را تكذيب كردند و سر انجام در چاهش افكندند.

(آيه 13)- سپس مى‏افزايد: «و هم چنين قوم عاد و فرعون و قوم لوط» (وَ عادٌ وَ فِرْعَوْنُ وَ إِخْوانُ لُوطٍ).
منظور از برادران «لوط» همان قوم لوط است چرا كه قرآن از اين پيامبران بزرگ به عنوان برادر ياد كرده است.

(آيه 14)- «و نيز اصحاب الايكه [قوم شعيب‏] و قوم تبّع» كه در سرزمين يمن زندگى مى‏كردند (وَ أَصْحابُ الْأَيْكَةِ وَ قَوْمُ تُبَّعٍ).

«ايكه» به معنى درختان فراوان و درهم پيچيده، و يا به تعبير ديگر بيشه مانند است، و اصحاب الايكه گروهى از قوم شعيب هستند كه در غير شهر «مدين» زندگى مى‏كردند، شهرى كه داراى درختان بسيار بود.

سپس به تمام اين اقوام هشت گانه اشاره كرده، مى‏گويد: «هر يك از آنها فرستادگان الهى را تكذيب كردند، و وعده عذاب من در باره آنها تحقق يافت» (كُلٌّ كَذَّبَ الرُّسُلَ فَحَقَّ وَعِيدِ).

اين اقوام هم پيامبرانشان را تكذيب كردند، و هم مسأله توحيد و معاد را، و سر انجام به سرنوشت دردناكى گرفتار شدند، بعضى گرفتار طوفان شدند، بعضى سيلاب، بعضى ديگر صاعقه، و بعضى زلزله، و يا غير آن و سر انجام ميوه تلخ تكذيب را چشيدند.

(آيه 15)- در اين آيه به ذكر يكى ديگر از دلائل امكان رستاخيز پرداخته، مى‏گويد: «آيا ما از آفرينش نخستين عاجز مانديم» كه قادر بر آفرينش رستاخيز نباشيم؟! (أَ فَعَيِينا بِالْخَلْقِ الْأَوَّلِ).

سپس مى‏افزايد: آنها در آفرينش نخستين ترديد ندارند، زيرا خالق انسانها را خدا مى‏دانند «ولى آنها (با اين همه دلائل روشن) باز در آفرينش جديد ترديد دارند» (بَلْ هُمْ فِي لَبْسٍ مِنْ خَلْقٍ جَدِيدٍ).

در حقيقت آنها بر اثر هواى نفس و تعصب و لجاجت گرفتار تناقضند، از يكسو خالق انسانها را در آغاز خداوند مى‏دانند كه همه را از خاك آفريده، اما از سوى ديگر وقتى به مسأله آفرينش مجدد انسانها از خاك مى‏رسند آن را مطلبى عجيب و باور ناكردنى مى‏شمرند، در حالى كه هر دو مثل يكديگرند.

(آيه 16)- كمترين سخنان شما را هم مى‏نويسند! در اينجا بخش ديگرى از مسائل مربوط به معاد مطرح مى‏شود و آن مسأله ثبت و ضبط اعمال انسانها براى روز حساب است.

نخست از علم بى‏پايان خدا و احاطه علمى او به انسانها سخن گفته، مى‏فرمايد: «ما انسان را آفريديم و وسوسه‏هاى نفس او را مى‏دانيم» (وَ لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ وَ نَعْلَمُ ما تُوَسْوِسُ بِهِ نَفْسُهُ).

منظور از كلمه «توسوس» در اينجا اين است كه وقتى خداوند از خطورات قلبى آنها و وسوسه‏هاى زود گذرى كه از فكر آنها مى‏گذرد آگاه است مسلما از تمام عقائد و اعمال و گفتار آنها با خبر مى‏باشد، و حساب همه را براى روز حساب نگه مى‏دارد.

آرى! او خالق است، و خلقتش دائم و مستمر، و ما در جميع حالات وابسته به وجود او هستيم، با اين حال چگونه ممكن است او از ظاهر و باطن ما بى‏خبر باشد؟! و در ذيل آيه براى روشنتر ساختن مطلب مى‏افزايد: «و ما به او از رگ قلبش نزديكتريم» (وَ نَحْنُ أَقْرَبُ إِلَيْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِيدِ).

اين همان است كه در جاى ديگر مى‏گويد: «بدانيد خداوند بين انسان و قلب او حائل مى‏شود، و همه شما نزد او در قيامت جمع خواهيد شد». (انفال/ 24) البته همه اينها تشبيه است و قرب خداوند از اين هم برتر و بالاتر است، هر چند مثالى از اينها رساتر در محسوسات پيدا نمى‏شود.

توجه به اين واقعيت انسان را بيدار مى‏كند، و به مسؤوليت سنگين و پرونده دقيق او در دادگاه عدل الهى آشنا مى‏سازد، و از انسان بى‏خبر و بى‏تفاوت، موجودى هوشيار و سر به راه و متعهد و با تقوا به وجود مى‏آورد.

(آيه 17)- در اين آيه مى‏افزايد: به خاطر بياوريد «هنگامى را كه دو فرشته راست و چپ كه ملازم انسان هستند اعمال او را دريافت مى‏دارند» (إِذْ يَتَلَقَّى الْمُتَلَقِّيانِ عَنِ الْيَمِينِ وَ عَنِ الشِّمالِ قَعِيدٌ).

يعنى علاوه بر احاطه علمى خداوند به ظاهر و باطن انسان، دو فرشته نيز مأمور حفظ و نگاهدارى حساب اعمال اويند كه از طرف راست و چپ از او مراقبت مى‏كنند، پيوسته با او هستند و لحظه‏اى جدا نمى‏شوند، تا از اين طريق اتمام حجت بيشترى شود، و تأكيدى باشد بر مسأله نگاهدارى حساب اعمال.

در روايات اسلامى آمده است كه: «فرشته سمت راست، نويسنده حسنات است، و فرشته سمت چپ نويسنده سيئات، و فرشته اول فرمانده فرشته دوم است، هنگامى كه انسان عمل نيكى انجام دهد، فرشته سمت راست ده برابر مى‏نويسد، و هنگامى كه عمل بدى از او سر زند، و فرشته سمت چپ مى‏خواهد آن را بنويسد، فرشته اول مى‏گويد: عجله مكن. لذا او هفت ساعت به تأخير مى‏اندازد، اگر پشيمان شد و توبه كرد چيزى نمى‏نويسد، و اگر توبه نكرد تنها يك گناه براى او مى‏نويسد».

(آيه 18)- اين آيه باز روى مسأله فرشتگان ثبت اعمال تكيه كرده، مى‏گويد:
«انسان هيچ سخنى را بر زبان نمى‏آورد مگر اين كه همان دم فرشته‏اى مراقب و آماده براى انجام مأموريت (و ضبط آن) است» (ما يَلْفِظُ مِنْ قَوْلٍ إِلَّا لَدَيْهِ رَقِيبٌ عَتِيدٌ).

در آيه گذشته سخن از ثبت تمامى اعمال آدمى بود، و در اين آيه روى خصوص الفاظ و سخنان او تكيه مى‏كند، و اين به خاطر اهميت فوق العاده و نقش مؤثرى است كه گفتار در زندگى انسانها دارد، تا آنجا كه گاهى يك جمله مسير اجتماعى آنها را به سوى خير يا شر تغيير مى‏دهد.

(آيه 19)- قيامت و چشمهاى تيز بين! در اينجا باز صحنه‏هاى ديگرى از مسائل مربوط به «معاد» منعكس است: صحنه «مرگ» صحنه «نفخ صور» و صحنه «حضور در محشر».

نخست مى‏فرمايد: «و سر انجام سكرات (و بيخودى در آستانه) مرگ به حق فرا مى‏رسد» (وَ جاءَتْ سَكْرَةُ الْمَوْتِ بِالْحَقِّ).

«سكره مرگ» حالتى است شبيه به «مستى» كه بر اثر فرا رسيدن مقدمات مرگ، به صورت هيجان و انقلاب فوق العاده‏اى به انسان دست مى‏دهد، و گاه بر عقل او چيره مى‏گردد، و او را در اضطراب و نا آرامى شديدى فرو مى‏برد. چرا كه روح ساليان دراز با اين تن خو گرفته و پيوند داشته است.

على عليه السّلام ترسيم زنده و گويائى از لحظه مرگ و سكرات آن دارد، مى‏فرمايد:
«سكرات مرگ، توأم با حسرت از دست دادن آنچه داشتند بر آنها هجوم مى‏آورد، اعضاى بدنشان سست مى‏گردد، و رنگ از صورتهايشان مى‏پرد كم كم مرگ در آنها نفوذ كرده، ميان آنها و زبانشان جدائى مى‏افكند، در حالى كه او در ميان خانواده خويش است، با چشمش مى‏بيند و با گوشش مى‏شنود و عقل و هوشش سالم است، اما نمى‏تواند سخن بگويد! در اين مى‏انديشد كه عمرش را در چه راه فانى كرده؟ و روزگارش را در چه راهى سپرى نموده است؟! به ياد ثروتهائى مى‏افتد كه در تهيه آن چشم بر هم گذارده، و از حلال و حرام و مشكوك جمع آورى نموده، و تبعات و مسؤوليت گرد آورى آن را بر دوش مى‏كشد، در حالى كه هنگام جدائى و فراق از آنها رسيده است او به دست بازماندگان مى‏افتد، آنها از آن متنعم مى‏شوند و بهره مى‏گيرند اما مسؤوليت و حسابش بر اوست»؟

سپس قرآن ادامه مى‏دهد: به كسى كه در حال سكرات مرگ است گفته مى‏شود: «اين همان چيزى است كه تو از آن مى‏گريختى»! (ذلِكَ ما كُنْتَ مِنْهُ تَحِيدُ).

آرى! مرگ واقعيتى است كه غالب افراد از آن مى‏گريزند، به خاطر اين كه آن را «فنا» مى‏دانند، نه دريچه‏اى به عالم «بقاء» يا به خاطر علائق و پيوندهاى شديدى كه با دنيا و مواهب مادى دارند و نمى‏توانند از آن دل بر كنند، و يا به خاطر تاريكى نامه اعمالشان! هر چه هست از آن گريزانند، اما چه سود كه اين سرنوشتى است كه در انتظار همگان است، و احدى را توان فرار از آن نيست.

(آيه 20)- سپس به مسأله نفخ صور پرداخته، مى‏فرمايد: «و در صور دميده مى‏شود و آن روز روز تحقق وعده وحشتناك است» (وَ نُفِخَ فِي الصُّورِ ذلِكَ يَوْمُ الْوَعِيدِ).

منظور از «نفخ صور» در اينجا همان نفخ دوم است كه نفخه «قيام» و «جمع» و «حضور» است، نفخه‏اى است كه در آغاز «رستاخيز» انجام مى‏گيرد، و با آن، همه انسانها زنده مى‏شوند، و از قبرها برخاسته، براى حساب و جزا در محضر عدل الهى حاضر مى‏شوند.

(آيه 21)- در اين آيه وضع انسانها را به هنگام ورود در محشر چنين بيان مى‏كند: «و (در آن روز) هر انسان وارد محشر مى‏شود، در حالى كه همراه او حركت دهنده و گواهى است» (وَ جاءَتْ كُلُّ نَفْسٍ مَعَها سائِقٌ وَ شَهِيدٌ).

درست همچون دادگاههاى اين جهان كه مأمورى همراه شخص متهم است و شاهدى بر اعمال او، شهادت مى‏دهد.

(آيه 22)- در اينجا به مجرمان، يا به همه انسانها، خطاب مى‏شود كه: «تو از اين صحنه (و دادگاه بزرگ) غافل بودى، و ما پرده را از چشم تو كنار زديم، و امروز چشمت كاملا تيز بين است»! (لَقَدْ كُنْتَ فِي غَفْلَةٍ مِنْ هذا فَكَشَفْنا عَنْكَ غِطاءَكَ فَبَصَرُكَ الْيَوْمَ حَدِيدٌ).

آرى! پرده‏هاى جهان ماده: آمال و آرزوها، عشق و علاقه به دنيا، زن و فرزند و مال و مقام، هوسهاى سركش و حسادتها، تعصب و جهل و لجاجت به تو اجازه نمى‏داد كه امروز را از همان زمان بنگرى، با اين كه نشانه‏هاى معاد و رستاخيز روشن بود و دلائل آن آشكار! امروز گرد و غبار غفلت فرو نشسته، حجابهاى جهل و تعصب و لجاج كنار رفته، پرده‏هاى شهوات و آمال و آرزوها دريده شده، حتى آنچه در پرده غيب مستور بوده ظاهر گشته است.

(آيه 23)- همنشينان انسان از فرشتگان و شياطين: باز در اينجا صحنه ديگرى از معاد ترسيم شده، صحنه تكان دهنده‏اى كه فرشته قرين انسان، محكوميت او را بر ملا مى‏سازد، و فرمان خداوند براى مجازات او صادر مى‏شود.

نخست مى‏فرمايد: «فرشته همنشين او مى‏گويد: اين نامه اعمال اوست كه نزد من حاضر و آماده است» و از تمام كارهاى كوچك و بزرگ او در سراسر عمر پرده بر مى‏دارد (وَ قالَ قَرِينُهُ هذا ما لَدَيَّ عَتِيدٌ).

منظور از «قرين» در اينجا فرشته‏اى است كه در دنيا همراه انسان و مأمور ضبط اعمال اوست، و در دادگاه عدل الهى گواهى مى‏دهد.