شبهه شناسی

شبهه چيست؟

شاید در ابتدا این سوال در ذهن مطرح شود که چرا به شک و گمان شبهه می گویند .

در این باره امام علی (ع) می فرمایند : « و إنّما سمّیت الشبهه لأنها تشبه الحق » (1)

شبهه را از این رو شبهه نامیدند زیرا که شباهت به حق دارد .

طرفداران باطل به گونه ای سخنان خود را تنظیم می کنند و با آب و تاب بیان می نمایند که مردم آن سخن را حق می پندارند به طوری که واقعیت بر مردم پوشیده می شود .به علت آنکه سخنان انسانهای منحرف شبیه سخنان حق است به آن «شبهه» می گویند و به سخنانی که مردم را به حق می رساند « دلیل» گفته می شود .

اقسام سوال در قرآن کریم

سوال در قرآن کریم به چهار دسته تقسیم می شود :

1) سوال به معنای طلب و درخواست :
به نوعی سوال گفته می شود که از نیازهای مادی سرچشمه می گیرد . مانند سخن خداوند :

« یسئله من فی السّموات و الارض » (2)

تمام افراد درآسمانها و زمین همواره نیازهای خود را از خداوند طلب می کنند .

« واسئلوا الله من فضله ... » (3)

از فضل و احسان خداوند بزرگ درخواست کنید .

2) سوال توبیخی :
این نوع سوال کردن همراه با اعتراض و توبیخ طرف مقابل است . مانند کلام خداوند :

« وقفوهم إنهم مسئولون » (4)

ظالمان و همفکران آنها را متوقف سازید چون باید مورد سوال و بازپرسی قرار گیرند .

3) سوال توضیحی :

این نوع سوال کردن همراه با توضیح خواستن از طرف مقابل است .همه جا مجاز نیست ، بلکه گاهی جایز است و گاهی جایز نیست .

الف) جاهایی که مجاز است : مانند سوال فرشتگان در نهایت ادب که درباره حضرت آدم و ظلم او در زمین سوال کردند .

ب) جاهایی که غیر مجاز است : سوال و توضیح خواستن درباره چیزی که به آن احاطه و آگاهی نداریم . در حقیقت ما به آن جاهلیم و طرف مقابل آگاه است ولی پرسیدن آن سوال نفع و ضرری برای ما ندارد . مانند سوال حضرت نوح درباره فرزند خطاکارش و آینده او و جواب خداوند که فرمود : از من درباره چیزی که به آن آگاهی نداری سوال نکن . (5) و یا سوال غیر ضروری حضرت موسی از خضر. زیرا که خضر مأمور عمل به ولایت (باطن) و حضرت موسی به شریعت (ظاهر) بود . وقتی چنین است سوال ضرورتی ندارد . (6)

4) سوال استفهامی :
در این نوع سوال شخص سوال می پرسد تا مجهولات ذهنش برطرف شود و بر علمش افزوده گردد . این نوع سوال بسیار ممدوح می باشد و مورد سفارش قرار گرفته است . در واقع مردم وظیفه دارند سوال نمایند که علوم برایشان کشف شود و پیامبران هم مأموریت تفهیم آن علوم را بر مردم دارند . از این رو قرآن کریم می فرماید : « فسئلوا اهل الذّکر ان کنتم لا تعلمون » (7)

اگر موضوعی را نمی دانید از اهل ذکر (ائمه اطهار و علما ) سوال کنید .

در روایات نیز داریم که رسول خدا (ص) فرمودند : « العلم خزائن و مفتاحه السوال ... » (8) علم همچون گنجینه ای است که کلید آن سوال کردن است .

و نیز امام صادق (ع) فرمودند : « إنّما یهلک الناس لأنّهم لا یسأاون » (9)

مردم هلاک خواهند شد زیرا که مسائل خودشان را نمی پرسند .

سوال و شبهه فطری است

باید توجه داشت که سوال مخصوصا از نوع توضیحی و استفهامی آن جزو طبیعت و ذات انسان است و
امکان دارد به ذهن هر فردی بیاید ، زیرا انسان فطرتا کنجکاو و دوستدار کمالات مادی و معنوی است . بر همین اساس برای رشد و ترقی خود باید شبهات و مجهولاتش را برطرف نماید . بنابراین به محض ورود پرسش دینی به ذهن ، انسان باید به دنبال پاسخ استدلالی و قانع کننده ای به وسیله علماء و بزرگان دین باشد ، زیرا شبهه مانند ویروسی است که داخل بدن می شود و اگر انسان درصدد درمان آن نباشد ، امکان دارد به تدریج او را به بیماریهای سخت مبتلا سازد و موجب مرگ او شود . همچنین اگر دنبال جواب سوال و شبهه دینی نباشیم و یا به دلیل و برهان ، خود را قانع نسازیم امکان دارد سبب شک در دین شود و به مرور زمان ، انسان را نسبت به اعتقادات سست و نور ایمان را در دل خاموش سازد .

عاقبت شک و شبهه چیست ؟

اگر به شک و شبهه پاسخی داده نشود و باقی بماند آثار نامطلوبی در فرد بر جای می گذارد .

امام علی (ع) فرمود : « الشّک یفسد الدّین » (10)

شک و شبهه ( در صورت پاسخ ندادن) دین را فاسد و تباه می سازد .

و نیز فرمودند : « الشّک یطفیء نور القلب » (11)

شک و شبهه ( در صورت پاسخ ندادن ) نور ایمان را در دل خاموش می سازد .

بنابراین موضوع آگاهی از دین مهم است و باید انسان مسلمان شبهه و پرسش دینی اش را با پرسیدن از علمای بزرگ دین برطرف سازد که اگر این مسئله صورت نگیرد ، امکان دارد سبب بی اعتقادی گردد تا جایی که شاید موضوعات ضروری دین را منکر شود .

اگر امروز و هر زمانی به پرسشهای مخرّب که توسط مخالفان اسلام و انقلاب طراحی می شود پاسخ استدلالی داده نشود ، بسیاری از نسل جوان ما را با خودشان خواهند برد . جا دارد در اینجا به نقل حدیثی از امام باقر (ع) بپردازم : « ... فیصبح احدکم و هو یری أنّه علی شریعة من امرنا فیمسی و قد خرج منها و یمسی و هو علی شریعة من امرنا فیصبح و قد خرج منها » . (12)

(روزی خواهد رسید) که بعضی از شیعیان در روز اول مسلمان و بر دین باقی هستند ، اما شب که می رسد (به دلیل شبهات و عدم آگاهی از اسلام) از دین خارج می شوند و یا اینکه در شب مسلمانند ولی صبح که می شود دست از مسلمانی برمی دارند .

فلسفه طرح شبهه و پرسش

گاهی پرسیدن سوال و وارد کردن شبهه نسبت به دین برای فهمیدن موضوع نیست بلکه شخص به دلیل تاریکی ضمیرش و برای دشمنی با اسلام و مقدسات ، شبهه ای مطرح می کند تا دین را تضعیف نماید و نگذارد دیگران هم به طرف معنویت روی آورند زیرا دشمنان می دانند تا دین و ایمان و معنویت در مردم هست ، خبری از عیاشی ، شهوترانی ، ظلم و ابتذال نیست . برای اینکه راه این آلودگیها را هموار کنند چاره ای جز مبارزه با دین ندارند زیرا تنها مزاحمشان دین می باشد و یکی از راههای مهم مقابله با اسلام ، وارد کردن شک و شبهه در اذهان مردم است .

در اینجا وظیفه مردم دفاع از دین خواهد بود .اگر به وظیفه خود عمل نمایند خودشان بهره می برند و در غیر اینصورت خداوند نخواهد گذاشت دینی که پای درخت آن خونهای انبیاء و ائمه اطهار (علیهم السلام) و علمای بزرگ و شهداء ریخته شده از بین برود . (13)

شبهات از سوی چه کسانی مطرح می شود ؟

ایجاد شک و شبهه در دل مردم و آنان را نسبت به دین اسلام بدبین کردن ، معمولا از طرف کسانی است که دل خوشی از قرآن و دین ندارند . زیرا اسلام جلوی ظلم و فساد و رسیدن به پستهای نامشروع را گرفته است ، امثال معاویه و طلحه و زبیر و مغیره بودند که تا دیدند علی (ع) می خواهد جلوی ظلم و عیاشی و شرابخواری آنان را بگیرد و ثروت فراوانی را که از راه غارت بیت المال به دست آورده بودند ، از حلقوم آنها بیرون آورد ، شروع به مخالفت با آن حضرت کردند و در جامعه بر علیه امیرالمومنین (ع) جوّ بدبینی به وجود آوردند . چنان شبهاتی در جامعه پخش کردند که عده ای نمی دانستند حق با علی است یا معاویه !

امروز هم بسیاری از کسانی که شبهاتی مطرح می کنند تا اساس دین را متزلزل کنند و نسل جوان را از اسلام و معنویت برگردانند ، همان طلحه و زبیرهای زمان هستند . همان کسانی که می دانند اگر اسلام ناب پیاده شود ، نمی توانند به غارت اموال مردم و بیت المال ، عیاشی و فسادشان ادامه دهند و دیگر نخواهند توانست در مشاغل حساس نفوذ کنند تا مانند خلیفه سوم تمام اقوام و بستگانشان را در سر کار آورند . بر همین اساس با ولایت فقیه ، روحانیت متعهد ، سپاه ، بسیج ، فقهای شورای نگهبان ، حجاب و ... مخالفت می کنند .

چرا مغیره بن شعبه شبهه پراکنی کرد ؟

مغیره بن شعبه (1) که از طرف خلیفه دوم فرماندار کوفه بود ، آنقدر شب شراب خورده بود که با حالت مستی برای مردم ، نماز صبح دو رکعتی را چهار رکعت خواند و بعد در مسجد استفراغ کرد که حد بر او جاری شد . همین مغیره با این همه فساد و آلودگیش ، وقتی حضرت علی (ع) حکومت را در دست می گیرد با آن حضرت مخالفت می کند و ایجاد شک و شبهه در جامعه را شروع می کند .

مغیره برای آنکه اطراف علی (ع) را از انسانهای شایسته خالی کند ، به عمار یاسر می گوید : من شرکت در نبرد و جنگ را دوست دارم ولی تردید دارم که حق با علی (ع) است یا نه !!

وقتی عمار یاسر در جواب او گفت : پناه می برم به خدا که بعد از بینایی و ایمان به اسلام ، کوردل و سیاه دل شوم . مغیره به نصیحت او پرداخت .

وقتی خبر بحث بین عمار یاسر و مغیره به علی (ع) می رسد آن حضرت می فرماید :

« دعه یا عمّار فانّه لم یاخذ من الدّین الّا ما قاربه من الدّنیا و علی عمد لبس علی نفسه لیجعل الشّبهات عاذرا لسقطاته » (2)

ای عمار ! او را رها کن . چرا که او از دین به مقداری دریافت کرده که به دنیا نزدیکش سازد و عمدا حق را بر خود مشتبه ساخته ، تا با این شبهات به لغزش ها و کارهای خلافش ادامه دهد .

آیا باید جواب هر شبهه و پرسشی را دانست ؟

همانگونه که بیان شد ، گاهی پرسش از طرف سوال کننده برای به دست آوردن آگاهی و روشن شدن مطلب می باشد که این نوع سوالکنندگان وقتی جواب مناسب و مستدلی را می شنوند قبول می کنند .

ولی گاهی پرسش برای فهمیدن مطلب نیست بلکه به خاطر عناد و دشمنی است که با اسلام دارد . لذا هر چند جواب منطقی باشد باز اشکال بی مورد دیگری می گیردزیرا او مبنایش بر قبول نکردن و اشکال بر دین است . برای چنین افرادی اگر صدها دلیل بیاوری قبول نمی کنند همانطوری که برای انسان کور اگر هزاران لامپ و نورافکن و یا خورشید روشن باشد باز می گوید تاریک است . ندیدن انسان کور تقصیر خورشید نیست بلکه نقص و عیب از خود اوست .

با توجه به تهاجم گسترده فرهنگی بر ضد اسلام عزیز و برخی اشکال تراشی های خصمانه دشمنان و نیز برخی داخلیها ، هرچه در پاسخ به سوالات آنها جواب منطقی و قانع کننده داده شود باز اشکال دیگری ایجاد می کنند . چنین افرادی به چیزی جز شهوترانی و لذتهای نامشروع دنیا نمی اندیشند ، دین و قانونی را که برخلاف شهوت نامشروعشان باشد اصلا قبول نمی کنند . اینها دینی را می خواهند که مطابق هوی و هوسشان باشد نه اینکه آنها پیرو دین باشند . چنین افرادی خدا و معبود و معشوقشان دنیا و هوای نفس است (3) زیرا قدرت تعقل و فهم مسائل معنوی را ندارند و دائم اشکال می گیرند .

منابع:

1. نهج البلاغه خطبه 38

2. الرحمن آیه 29

3. نساء آیه 2 / بقره آیه 186 / انعام آیه 90 و ...

4. صافات آیه 24

5. سوره هود آیه 45 و 46

6. سوره کهف آیات 60-82

7. سوره نحل آیه 43 / سوره انبیاء آیه 7

8. بحارالانوار ج 1 ص 197

9. بحارالانوار ج 1 ص 198

10. غررالحکم فصل اول شماره 748

11. غررالحکم فصل اول شماره 1289 و مانند آن شماره 773 و 775

12. بحارالانوار ج 52 ص 101

13. سوره توبه آیه 32 / سوره صف آیه 8 / سوره حجر آیه 9 و ...

منابع:

1. نهج البلاغه نامه 62 / شرح نهج البلاغه کمال الدین میثم بن علی بن میثم بحرانی ج 5 ص 203

2. نهج البلاغه فیض الاسلام قصار 397 / نهج البلاغه صبحی ص 405 / شرح نهج البلاغه آیه الله مکارم شیرازی ج 3 ص 365 و 558

3. سوره فرقان آیه 43 / سوره جاثیه آیه 23 / سوره مومنون آیه 71 / سوره محمد (ص) آیه 14