سوره جاثيه [45]

(آيه 22)- اين آيه در حقيقت تفسير و تعليلى است براى آيه قبل، مى‏فرمايد: «و خداوند آسمانها و زمين را به حق آفريده است» (وَ خَلَقَ اللَّهُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ بِالْحَقِّ).

«و هدف آن است كه هر كس در برابر اعمالى كه انجام داده است جزا داده شود، و به آنها ظلم و ستمى نخواهد شد» (وَ لِتُجْزى‏ كُلُّ نَفْسٍ بِما كَسَبَتْ وَ هُمْ لا يُظْلَمُونَ).

سراسر عالم نشان مى‏دهد كه آفريننده اين جهان آن را بر محور حق قرار داده، و در همه جا حق و عدالت حاكم است.

با اين حال چگونه ممكن است مؤمنان صالح العمل و مجرمان بى‏ايمان را يكسان قرار دهد.

(آيه 23)- اين آيه نيز توضيح و تعليل ديگرى است براى عدم مساوات كافران و مؤمنان، مى‏فرمايد: «آيا ديدى كسى را كه معبود خود را هواى نفس خويش قرارداده»؟! (أَ فَرَأَيْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلهَهُ هَواهُ).

و فرمان خدا را رها كرده، و به دنبال خواست دل و هواى نفس افتاد و اطاعت آن را بر اطاعت حق مقدم شمرد.

«و خداوند او را با آگاهى (بر اين كه شايسته هدايت نيست) گمراه ساخته» (وَ أَضَلَّهُ اللَّهُ عَلى‏ عِلْمٍ).

«و بر گوش و قلبش مهر زده، و بر چشمش پرده‏اى افكنده است» تا در وادى ضلالت همواره سرگردان بماند (وَ خَتَمَ عَلى‏ سَمْعِهِ وَ قَلْبِهِ وَ جَعَلَ عَلى‏ بَصَرِهِ غِشاوَةً).

«با اين حال چه كسى مى‏تواند غير از خدا او را هدايت كند» (فَمَنْ يَهْدِيهِ مِنْ بَعْدِ اللَّهِ).

«آيا متذكر نمى‏شويد»؟ (أَ فَلا تَذَكَّرُونَ). و تفاوت چنين كسى را با آنها كه در پرتو نور حق راه خود را يافته‏اند نمى‏فهميد؟

راستى چه بت خطرناكى است هوى پرستى كه تمام درهاى رحمت و طرق نجات را به روى انسان مى‏بندد، و چه گويا و پرمعنى است حديثى كه از پيغمبر گرامى اسلام صلّى اللّه عليه و اله نقل شده: «هرگز در زير آسمان معبودى مبغوضتر نزد خدا از هواى نفس، پرستش نشده است»! چرا كه بتهاى معمولى موجوداتى بى‏خاصيتند، ولى بت هوى و هوس اغوا كننده، و سوق دهنده به سوى انواع گناه و انحراف است.

(آيه 24)- عقايد دهريين: در اينجا بحث ديگرى پيرامون منكران توحيد است، منتها تنها از گروه خاصى از آنها يعنى «دهريين» نام مى‏برد كه مطلقا وجود صانع حكيم را در عالم هستى انكار مى‏كردند، در حالى كه اكثر مشركان ظاهرا به خدا ايمان داشتند و بتها را شفيعان درگاه او مى‏دانستند.

مى‏فرمايد: «و آنها گفتند چيزى جز همين زندگى ما در دنيا در كار نيست، گروهى از ما مى‏ميرند و گروهى زنده مى‏شوند» و جاى آنها را مى‏گيرند، و نسل بشر همچنان تداوم مى‏يابد (وَ قالُوا ما هِيَ إِلَّا حَياتُنَا الدُّنْيا نَمُوتُ وَ نَحْيا).

«و چيزى جز دهر و گذشت روزگار ما را هلاك نمى‏كند» (وَ ما يُهْلِكُنا إِلَّا الدَّهْرُ).

جمله نخست ناظر به انكار معاد است و جمله بعد ناظر به انكار مبدأ.

قرآن مجيد در پاسخ اين بيهوده گويان جمله كوتاه و پرمحتوائى بيان كرده كه در موارد ديگرى از قرآن نيز به چشم مى‏خورد، مى‏فرمايد: «آنها به اين سخن (كه مى‏گويند معادى نيست و مبدأ جهان نيز دهر است) يقين ندارند، بلكه تنها گمان بى‏پايه‏اى دارند» (وَ ما لَهُمْ بِذلِكَ مِنْ عِلْمٍ إِنْ هُمْ إِلَّا يَظُنُّونَ).

(آيه 25)- در اين آيه به يكى از بهانه جوئيهاى بى‏اساس اين گروه در مورد معاد اشاره كرده، مى‏گويد: «و هنگامى كه آيات بينات و آشكار ما بر آنها خوانده مى‏شود تنها دليلى كه در برابر آن دارند اين است كه مى‏گويند: اگر راست مى‏گوئيد، پدران ما را زنده كنيد و بياوريد» تا بر صدق گفتار شما گواهى دهند (وَ إِذا تُتْلى‏ عَلَيْهِمْ آياتُنا بَيِّناتٍ ما كانَ حُجَّتَهُمْ إِلَّا أَنْ قالُوا ائْتُوا بِآبائِنا إِنْ كُنْتُمْ صادِقِينَ).

آرى! اين تنها دليل آنها بود، دليلى سست و واهى، چرا كه خداوند قدرت خويش را بر احياى مردگان از طرق مختلف به انسانها نشان داده است.

(آيه 26)- در آن دادگاه عدل همه به زانو در مى‏آيند! در اينجا پاسخ ديگرى به سخن دهريين كه منكر مبدأ و معاد بودند داده، مى‏فرمايد: «بگو: خداوند شما را زنده مى‏كند، سپس مى‏ميراند سپس (بار ديگر حيات مى‏بخشد و) براى حساب در روز قيامت، روزى كه در آن شكّ و ترديدى نيست جمع آورى مى‏كند» (قُلِ اللَّهُ يُحْيِيكُمْ ثُمَّ يُمِيتُكُمْ ثُمَّ يَجْمَعُكُمْ إِلى‏ يَوْمِ الْقِيامَةِ لا رَيْبَ فِيهِ).

آنها نه خدا را قبول داشتند و نه روز جزا را، و محتواى اين آيه در حقيقت استدلال براى هر دو قسمت است، چرا كه روى مسأله حيات نخستين تكيه شده، از سوى ديگر، كسى كه قادر بر حيات نخستين است چگونه قادر بر اعاده آن نيست.

و از آنجا كه بسيارى از مردم در اين دلائل تأمل و دقت نمى‏كنند در پايان آيه مى‏افزايد: «ولى اكثر مردم نمى‏دانند» (وَ لكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لا يَعْلَمُونَ).

(آيه 27)- اين آيه دليل ديگرى بر مسأله معاد است كه شبيه آن را در آيات ديگر قرآن خوانده‏ايم، مى‏فرمايد: «مالكيت و حاكميت آسمانها و زمين از آن خداست» (وَ لِلَّهِ مُلْكُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ).

او كه مالك و حاكم بر تمام پهنه عالم هستى است، مسلما قدرت بر احياى مردگان را دارد، و چنين كارى در برابر قدرت او هرگز مشكل نيست.

او اين جهان را مزرعه‏اى براى قيامت، و تجارتخانه پرسودى براى عالم پس از مرگ، قرار داده است، لذا در پايان آيه مى‏افزايد: «و آن روز كه قيامت بر پا شود اهل باطل زيان مى‏بينند» (وَ يَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ يَوْمَئِذٍ يَخْسَرُ الْمُبْطِلُونَ).

حيات و عقل و هوش و مواهب زندگى سرمايه‏هاى انسان است باطل گرايان آنها را با متاع زود گذرى كه نسبت به آن هيچ ارزشمند نيست مبادله مى‏كنند، و روز رستاخيز كه تنها قلب سليم و ايمان و عمل صالح به كار مى‏آيد زيانكار بودن خود را با چشم مشاهده مى‏كنند.

(آيه 28)- اين آيه صحنه قيامت را به طرز بسيار گويائى ترسيم كرده، مى‏گويد: «در آن روز هرامتى را مى‏بينى (كه از شدت ترس و وحشت) بر زانو نشسته» (وَ تَرى‏ كُلَّ أُمَّةٍ جاثِيَةً).

سپس دومين صحنه از صحنه‏هاى قيامت را به اين صورت بيان مى‏كند كه:
«هرامتى به سوى كتابش خوانده مى‏شود (و به آنها مى‏گويند:) امروز جزاى آنچه را انجام مى‏داديد به شما مى‏دهند» (كُلُّ أُمَّةٍ تُدْعى‏ إِلى‏ كِتابِهَا الْيَوْمَ تُجْزَوْنَ ما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ).

اين كتاب همان نامه اعمالى است كه تمام نيكيها و بديها، زشتيها و زيبائيهاى گفتار و كردار انسانها در آن ثبت است.

تعبير «كُلُّ أُمَّةٍ تُدْعى‏ إِلى‏ كِتابِهَا» نشان مى‏دهد كه علاوه بر نامه اعمالى كه براى هر انسانى جداگانه موجود است هر امتى نيز نامه اعمالى متعلق به جمع و گروه خود دارد.

(آيه 29)- بار ديگر از سوى خداوند به آنها خطاب مى‏شود و به عنوان تأكيد مى‏گويد: «اين كتاب ما است كه به حق با شما سخن مى‏گويد» و اعمال شما را بازگو مى‏كند! (هذا كِتابُنا يَنْطِقُ عَلَيْكُمْ بِالْحَقِّ).

آن روز كه شما هر چه مى‏خواستيد انجام مى‏داديد هرگز باور نمى‏كرديد كه اعمالتان در جايى ثبت شود، ولى «ما آنچه را انجام مى‏داديد مى‏نوشتيم» (إِنَّا كُنَّا نَسْتَنْسِخُ ما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ).

(آيه 30)- در اين آيه مرحله نهائى دادرسى قيامت را بيان مى‏كند، آنجا كه هرگروهى به نتيجه اعمال خود مى‏رسند.

مى‏فرمايد: «اما كسانى كه ايمان آوردند و عمل صالح انجام دادند پروردگارشان آنها را در رحمت خود وارد مى‏كند» (فَأَمَّا الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ فَيُدْخِلُهُمْ رَبُّهُمْ فِي رَحْمَتِهِ).
و در پايان آيه مى‏فرمايد: «اين پيروزى آشكار است» (ذلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْمُبِينُ).

(آيه 31)- در اين آيه سرنوشت گروه ديگرى را كه نقطه مقابل اين گروهند يادآور شده، مى‏فرمايد: «و اما كسانى كه كافر شدند (به آنها گفته مى‏شود) مگر آيات من بر شما خوانده نمى‏شد و شما استكبار مى‏كرديد (و تسليم حق نمى‏شديد) و قومى مجرم و گناهكار بوديد» (وَ أَمَّا الَّذِينَ كَفَرُوا أَ فَلَمْ تَكُنْ آياتِي تُتْلى‏ عَلَيْكُمْ فَاسْتَكْبَرْتُمْ وَ كُنْتُمْ قَوْماً مُجْرِمِينَ).

قابل توجه اين كه در اين آيه تنها سخن از كفر است، و اما اعمال سوء به عنوان يك عامل دخول به عذاب الهى ذكر نشده، اين به خاطر آن است كه مسأله كفر به تنهايى موجب عذاب است.

(آيه 32)- آن روز كه اعمال سوء انسان آشكار مى‏شود! اين آيه توضيحى است بر مسأله استكبار كافران در برابر آيات الهى و دعوت انبيا كه در آيه قبل به صورت اجمالى بيان شده بود، مى‏فرمايد: «هنگامى كه گفته مى‏شد وعده الهى حق است و در قيامت هيچ شكّى نيست شما مى‏گفتيد: ما نمى‏دانيم قيامت چيست؟ ما تنها گمانى در اين باره داريم و به هيچ وجه يقين نداريم» (وَ إِذا قِيلَ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ وَ السَّاعَةُ لا رَيْبَ فِيها قُلْتُمْ ما نَدْرِي مَا السَّاعَةُ إِنْ نَظُنُّ إِلَّا ظَنًّا وَ ما نَحْنُ بِمُسْتَيْقِنِينَ).

آغاز جزء 26 قرآن مجيد
ادامه سوره جاثيه‏

(آيه 33)- اين آيه از مجازات و كيفر آنها سخن مى‏گويد، كيفرى كه شباهت با مجازاتهاى قراردادى دنياى ما ندارد، مى‏فرمايد: «در آنجا سيّئات اعمالشان براى آنها آشكار مى‏شود» (وَ بَدا لَهُمْ سَيِّئاتُ ما عَمِلُوا).

زشتيها و بديها تجسّم مى‏يابند، جان مى‏گيرند، و در برابر آنها آشكار مى‏شوند، و همدم و همنشين آنها هستند و دائما آزارشان مى‏دهند! «و سر انجام آنچه را استهزا مى‏كردند آنها را فرا مى‏گيرد» (وَ حاقَ بِهِمْ ما كانُوا بِهِ يَسْتَهْزِؤُنَ).

(آيه 34)- و از همه دردناكتر اين كه از سوى خداوند رحمن و رحيم به آنها خطاب مى‏گردد: «و گفته مى‏شود: امروز شما را فراموش مى‏كنيم همان گونه كه شما ديدار امروزتان را فراموش كرديد»! (وَ قِيلَ الْيَوْمَ نَنْساكُمْ كَما نَسِيتُمْ لِقاءَ يَوْمِكُمْ هذا).

در دنباله آيه مى‏افزايد: به آنها گفته مى‏شود: «و جايگاه شما دوزخ است»! (وَ مَأْواكُمُ النَّارُ).

و اگر گمان مى‏كنيد كسى به يارى شما مى‏شتابد قاطعانه به شما مى‏گوئيم «هيچ يار و ياورى براى شما نيست» (وَ ما لَكُمْ مِنْ ناصِرِينَ).

(آيه 35)- اما چرا و به چه دليل شما گرفتار چنين سرنوشتى شديد؟ «اين به خاطر آن است كه آيات خدا را به سخريه گرفتيد و زندگى دنيا شما را مغرور كرد» (ذلِكُمْ بِأَنَّكُمُ اتَّخَذْتُمْ آياتِ اللَّهِ هُزُواً وَ غَرَّتْكُمُ الْحَياةُ الدُّنْيا).

و در پايان آيه بار ديگر آنچه را كه در آيه قبل آمده بود به تعبير ديگرى تكرار و تأكيد كرده، مى‏گويد: «پس امروز آنها از آتش دوزخ خارج نمى‏شوند، و هيچ گونه عذرى از آنها پذيرفته نيست» (فَالْيَوْمَ لا يُخْرَجُونَ مِنْها وَ لا هُمْ يُسْتَعْتَبُونَ).

در آنجا سخن از مأوى و جايگاه ثابت آنها بود و در اينجا سخن از عدم خروج آنها از دوزخ است، در آنجا مى‏فرمود ياورى ندارند، و در اينجا مى‏گويد عذرى از آنها از دوزخ است، در آنجا مى‏فرمود ياورى ندارند، و در اينجا مى‏گويد عذرى از آنها پذيرفته نمى‏شود، و در نتيجه راه نجاتى براى آنها نيست.

(آيه 36)- در پايان اين سوره براى تكميل بحث توحيد و معاد كه بيشترين مباحث اين سوره را در بر مى‏گرفت، ضمن دو آيه وحدت ربوبيت و عظمت خداوند و قدرت و حكمت او را بيان كرده و پنج وصف از صفات خدا را منعكس مى‏سازد، نخست مى‏گويد: «پس تمام حمد و ستايش مخصوص خداست» (فَلِلَّهِ الْحَمْدُ).

چرا كه او «پروردگار همه آسمانها، و پروردگار زمين، و پروردگار همه جهانيان است» (رَبِّ السَّماواتِ وَ رَبِّ الْأَرْضِ رَبِّ الْعالَمِينَ).

(آيه 37)- بعد از توصيف ذات پاك او به مقام «حمد» و «ربوبيت» در سومين توصيف مى‏افزايد: «و براى اوست كبريا و عظمت و علوّ و رفعت در آسمانها و زمين» (وَ لَهُ الْكِبْرِياءُ فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ). چرا كه آثار عظمتش در پهنه آسمان و سراسر زمين و تمام جهان آشكار است.

و بالاخره در چهارمين و پنجمين توصيف مى‏گويد: «او قادر شكست ناپذير و حكيم على الاطلاق است» (وَ هُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ).

به اين ترتيب سوره جاثيه كه با توصيف خداوند به «عزيز و حكيم» آغاز شده با همين اوصاف پايان مى‏يابد، و سراسر محتواى آن نيز گواه بر عزّت و حكمت بى‏پايان اوست.

«پايان سوره جاثيه»