سوره غافر [40]

(آيه 67)- مراحل هفت گانه خلقت انسان: بار ديگر در ادامه آيات توحيدى به بخشى از «آيات انفسى» پرداخته مراحل تطور خلقت انسان را از خاك، و دوران جنينى، و دوران حيات در دنيا تا هنگام مرگ، در هفت مرحله بيان مى‏كند، تا هم عظمت قدرت و ربوبيت او روشن شود و هم مواهب و نعمتهايش بر بندگان.

مى‏فرمايد: «او كسى است كه شما را از خاك آفريد، سپس از نطفه، سپس از علقه (خون بسته شده) سپس شما را بصورت طفلى (از شكم مادر) بيرون مى‏فرستد، بعد به مرحله كمال قوّت خود مى‏رسيد و بعد از آن پير مى‏شويد- و (در اين ميان) گروهى از شما پيش از رسيدن به اين مرحله مى‏ميرند- و در نهايت به سر آمد عمر خود مى‏رسيد و شايد تعقّل كنيد» (هُوَ الَّذِي خَلَقَكُمْ مِنْ تُرابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ ثُمَّ مِنْ عَلَقَةٍ ثُمَّ يُخْرِجُكُمْ طِفْلًا ثُمَّ لِتَبْلُغُوا أَشُدَّكُمْ ثُمَّ لِتَكُونُوا شُيُوخاً وَ مِنْكُمْ مَنْ يُتَوَفَّى مِنْ قَبْلُ وَ لِتَبْلُغُوا أَجَلًا مُسَمًّى وَ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ).

به اين ترتيب نخستين مرحله، مرحله تراب و خاك است كه اشاره به آفرينش آدم جد نخستين ما از خاك مى‏باشد، و يا خلقت همه انسانها از خاك، چرا كه مواد غذايى كه وجود انسان و حتى نطفه او را تشكيل مى‏دهد اعم از مواد حيوانى و گياهى همه از خاك مايه مى‏گيرد.

مرحله دوم مرحله نطفه است كه مربوط به همه انسانها جز آدم و همسرش حواست.

مرحله سوم مرحله‏اى است كه نطفه تكامل يافته، و نمو قابل ملاحظه‏اى نموده، و به صورت يك قطعه خون بسته در آمده است.

بعد از اين، مرحله «مضغه» (چيزى شبيه به گوشت جويده شده) و مرحله ظهور اعضاء، مرحله حس و حركت است كه قرآن در اينجا سخنى از اين سه مرحله به ميان نياورده هر چند در آيات ديگر به آن اشاره كرده است.

در اينجا چهارمين مرحله را مرحله تولد جنين ذكر مى‏كند، و مرحله پنجم را مرحله تكامل قدرت و قوت جسمى كه بعضى آن را سن سى سالگى مى‏دانند كه در آن حد اكثر نمو قواى جسمانى حاصل مى‏شود و بعضى آن را كمتر يا بيشتر گفته‏اند، البته ممكن است در افراد متفاوت باشد و قرآن از آن تعبير به «بلوغ اشد» كرده است.

از آن به بعد مرحله عقب گرد و از دست دادن نيروها آغاز مى‏شود و تدريجا دوران پيرى كه مرحله ششم است فرا مى‏رسد.

سر انجام پايان عمر كه آخرين مرحله است فرا رسيده و انتقال از اين سرا، به سراى جاويدان تحقق مى‏يابد.

آيا با اين همه تغييرات و تطوّرات منظم، و حساب شده، باز هم جاى ترديد در قدرت و عظمت مبدأ عالم هستى و الطاف و مواهب او وجود دارد؟

(آيه 68)- در اين آيه سخن از مهمترين مظاهر قدرت پروردگار يعنى مسأله حيات و مرگ به ميان مى‏آورد، همان دو پديده‏اى كه با تمام پيشرفت علوم بشرى هنوز جزء معمّاهاى ناگشوده است، مى‏فرمايد: «او كسى است كه زنده مى‏كند و مى‏ميراند» (هُوَ الَّذِي يُحْيِي وَ يُمِيتُ).

جالب اين كه از موجودات زنده تك سلولى گرفته، تا حيوانات غول پيكر و از اعماق اقيانوسهاى تاريك و ظلمانى گرفته، تا پرندگانى كه بر اوج آسمانها پرواز مى‏كنند، از گياه ذره‏بينى بسيار كوچكى كه در لابلاى امواج اقيانوس شناور است، تا درختانى كه دهها متر طول قامت دارند، هريك داراى نوعى حيات و شرائطى مخصوص به خود مى‏باشند و به همين نسبت مرگهاى آنها نيز متفاوت است، و بدون شك چهره‏هاى حيات متنوع‏ترين چهره‏هاى جهان خلقت و اعجاب انگيزترين آنهاست.

اما قابل توجه اين كه هيچ يك از اين مسائل مهم و پيچيده در برابر قدرت او سختى و مشكلى ندارد، و به محض اراده و فرمانش صورت مى‏گيرد.

لذا در پايان آيه مى‏فرمايد: «و هنگامى كه كارى مقرّر كند تنها به آن مى‏گويد:
موجود باش! بى‏درنگ موجود مى‏شود»! (فَإِذا قَضى‏ أَمْراً فَإِنَّما يَقُولُ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ).

(آيه 69)- سرنوشت ستيزه جويان مغرور: باز هم در اينجا سخن از كسانى است كه در آيات الهى به مجادله بر مى‏خيزند.

نخست مى‏گويد: «آيا نديدى كسانى را كه در آيات خدا مجادله مى‏كنند چگونه از راه حق منحرف مى‏شوند» (أَ لَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ يُجادِلُونَ فِي آياتِ اللَّهِ أَنَّى يُصْرَفُونَ).

اين مجادله و گفتگوهاى توأم با لجاجت و عناد، اين تقليدهاى كوركورانه و تعصبهاى بى‏پايه سبب مى‏شود كه آنها از صراط مستقيم به بيراهه كشيده شوند، چرا كه حقايق تنها در پرتو روح حق جويى آشكار مى‏گردد.

(آيه 70)- سپس به توضيح بيشتر در باره آنها پرداخته، مى‏افزايد: «همان كسانى كه كتاب (آسمانى) و آنچه رسولان خود را بدان فرستاده‏ايم تكذيب كردند» (الَّذِينَ كَذَّبُوا بِالْكِتابِ وَ بِما أَرْسَلْنا بِهِ رُسُلَنا).

و در پايان آيه آنها را با اين سخن تهديد مى‏كند: «آنان به زودى (نتيجه شوم كار خود را) مى‏فهمند» (فَسَوْفَ يَعْلَمُونَ).

(آيه 71)- «آن هنگام كه غلها و زنجيرها بر گردن آنها قرار گرفته و با اين غل و زنجير آنها را مى‏كشند» (إِذِ الْأَغْلالُ فِي أَعْناقِهِمْ وَ السَّلاسِلُ يُسْحَبُونَ).

(آيه 72)- «به درون آب جوشان، و سپس در آتش دوزخ سوزانده مى‏شوند»! (فِي الْحَمِيمِ ثُمَّ فِي النَّارِ يُسْجَرُونَ).

(آيه 73)- علاوه بر اين عذابهاى جسمانى آنها را با يك سلسله عذابهاى دردناك روحى مجازات مى‏كنند، از جمله همان است كه در اين آيه به آن اشاره كرده، مى‏فرمايد: «سپس به آنها گفته مى‏شود: كجايند آنچه را همتاى خدا قرار مى‏داديد»؟! (ثُمَّ قِيلَ لَهُمْ أَيْنَ ما كُنْتُمْ تُشْرِكُونَ).

(آيه 74)- همان معبودهايى را كه «جز خدا پرستش مى‏كرديد» (مِنْ دُونِ اللَّهِ). تا از شما شفاعت كنند و از ميان اين عذابهاى دردناك و امواج متلاطم آتش دوزخ رهايى بخشند، مگر بارها نگفتيد كه ما اينها را به خاطر آن پرستش مى‏كنيم كه شفيعان ما باشند؟ پس كجا رفت شفاعتشان؟! ولى آنها با سر افكندگى و سرشكستگى در پاسخ «مى‏گويند: همه از نظر ما پنهان و گم شدند» (قالُوا ضَلُّوا عَنَّا).

سپس آنها مى‏بينند كه اصل اعتراف به عبوديت بتها داغ ننگى بر پيشانيشان است، لذا در مقام انكار بر مى‏آيند و مى‏گويند: «ما اصلا قبل از اين چيزى پرستش نمى‏كرديم»! (بَلْ لَمْ نَكُنْ نَدْعُوا مِنْ قَبْلُ شَيْئاً).

اينها اوهام و خيالاتى بيش نبودند كه ما آنها را واقعيتهايى مى‏پنداشتيم، اما امروز براى ما روشن شده كه آنها اسمهايى بى‏مسمى و الفاظى بى‏معنى و مفهومند كه پرستش آنها جز ضلالت و گمراهى و بيهودگى هيچ نبود، بنابر اين آنها يك واقعيت غير قابل انكار را بازگو مى‏كنند.

در پايان آيه مى‏فرمايد: «اين گونه خداوند كافران را گمراه مى‏سازد» (كَذلِكَ يُضِلُّ اللَّهُ الْكافِرِينَ).

كفر و لجاجت آنها پرده و حجابى بر قلب و فكر آنها مى‏شود، لذا راه مستقيم حق را گذارده، در بيراهه گام مى‏نهند و در قيامت نيز از راه بهشت محروم شده به بيراهه دوزخ كشيده مى‏شوند، آرى اين چنين خداوند كافران را گمراه مى‏سازد.

(آيه 75)- اين آيه به علت گرفتاريهاى اين گروه در اين همه بلا و مصيبت و عذاب اشاره كرده، مى‏گويد: «اين عذابها به خاطر آن است كه به ناحق در زمين شادى مى‏كرديد و از روى غرور و مستى (شهوات) به خوشحالى مى‏پرداختيد»! (ذلِكُمْ بِما كُنْتُمْ تَفْرَحُونَ فِي الْأَرْضِ بِغَيْرِ الْحَقِّ وَ بِما كُنْتُمْ تَمْرَحُونَ).

از مخالفت با پيامبران و كشتن مؤمنان و در فشار گذاردن محرومان و مستضعفان لذت مى‏برديد، اكنون بايد كفاره آن همه شادى بى‏جا و غرور و غفلت و مستى شهوت را در ميان اين غل و زنجيرها، و در لابلاى شعله‏هاى آتش بدهيد.

(آيه 76)- اين جاست كه به آنها خطاب مى‏شود كه: «وارد شويد از درهاى جهنم، و جاودانه در آن بمانيد» (ادْخُلُوا أَبْوابَ جَهَنَّمَ خالِدِينَ فِيها).

«و چه بد است جايگاه متكبّران» (فَبِئْسَ مَثْوَى الْمُتَكَبِّرِينَ).

اين جمله تأكيد مجددى است بر اين كه سر چشمه اصلى بدبختهاى آنها همان كبر و غرور بوده است.

(آيه 77)- باز هم صبر كن: به دنبال بحثهاى گذشته در زمينه كارشكنيهاى كفار و كبر و غرور و تكذيب آنها نسبت به آيات الهى در اين آيه و آيه بعد، پيامبر صلّى اللّه عليه و اله را دلدارى داده، امر به صبر و استقامت در مقابل اين مشكلات مى‏كند.

نخست مى‏فرمايد: «اكنون كه چنين است صبر كن كه وعده خدا حق است» (فَاصْبِرْ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ).

هم وعده پيروزى كه به تو داده شده، و هم وعده مجازات دردناك مستكبران مغرور و تكذيب كننده، هر دو حق است و بدون شك تحقق مى‏يابد.

سپس براى اينكه دشمنان حق چنين تصور نكنند كه اگر در مجازاتشان تأخيرى رخ دهد مى‏توانند از چنگال كيفر و عذاب الهى بگريزند اضافه مى‏كند:

«و هر گاه قسمتى از مجازاتهايى را كه به آنها وعده داده‏ايم در حال حياتت به تو ارائه دهيم، و يا تو را (پيش از آن كه آنان گرفتار عذاب شوند) از دنيا ببريم (مهم نيست) چرا كه همه آنان را تنها بسوى ما باز مى‏گردانند» و ما به وعده‏هاى خود در باره آنان عمل خواهيم كرد (فَإِمَّا نُرِيَنَّكَ بَعْضَ الَّذِي نَعِدُهُمْ أَوْ نَتَوَفَّيَنَّكَ فَإِلَيْنا يُرْجَعُونَ).

وظيفه تو تنها ابلاغ آشكار و اتمام حجت بر همگان است، تا دلهاى بيدار در پرتو تبليغ تو روشن گردد، و براى مخالفان نيز جاى عذر و بهانه‏اى باقى نماند، تو به هيچ چيزى جز به انجام اين وظيفه، دلبستگى نداشته باش!

(آيه 78)- باز براى مزيد تسلى خاطر و دلدارى پيامبر اشاره به وضع مشابه پيامبران پيشين مى‏كند، كه آنها نيز گرفتار چنين مشكلاتى بودند ولى همچنان به راه خود ادامه دادند، و پيروزى را در آغوش گرفتند، مى‏فرمايد: «ما پيش از تو رسولانى فرستاديم، سرگذشت گروهى از آنان را (در قرآن) براى تو بازگو كرده‏ايم، هر چند سرگذشت گروهى ديگر را براى تو بيان ننموديم» (وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا رُسُلًا مِنْ قَبْلِكَ مِنْهُمْ مَنْ قَصَصْنا عَلَيْكَ وَ مِنْهُمْ مَنْ لَمْ نَقْصُصْ عَلَيْكَ).

هر كدام با صحنه‏هايى از اين قبيل و مشكلاتى طاقت فرسا دست به گريبان بودند، و در مقابل آنها اقوام لجوج و متكبر و مغرور فراوان قرار داشتند، ولى سر انجام آيين حق پيروز گشت و ظالمان و مجرمان مغلوب شدند.

اخبار متعدّدى در منابع مختلف اسلامى وارد شده كه پيامبران الهى 124 هزار نفر بودند.

و از آنجا كه مشركان و كافران بهانه‏جو و لجوج هر روز در برابر انبياى الهى تقاضاى معجزه دلخواه خود را داشتند، و مشركان زمان پيامبر صلّى اللّه عليه و اله نيز همين شيوه را تكرار مى‏كردند، قرآن در دنباله اين سخن اضافه مى‏كند: «هيچ پيامبرى حق نداشت و نمى‏توانست معجزه‏اى جز به فرمان خدا بياورد»! (وَ ما كانَ لِرَسُولٍ أَنْ يَأْتِيَ بِآيَةٍ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ).

اصولا همه معجزات در اختيار خداست، و بازيچه دست كفار نمى‏تواند باشد.

سپس با لحنى جدّى و تهديدآميز به كسانى كه مى‏گفتند اگر راست مى‏گويى چرا عذاب الهى به سراغ ما نمى‏آيد هشدار مى‏دهد كه: «هنگامى كه فرمان الهى (براى مجازات اين منكران لجوج) صادر شود در ميان آنها به حق داورى خواهد شد، و پيروان باطل در آن هنگام زيان خواهند كرد» (فَإِذا جاءَ أَمْرُ اللَّهِ قُضِيَ بِالْحَقِّ وَ خَسِرَ هُنالِكَ الْمُبْطِلُونَ).

در آن روز درهاى توبه بسته مى‏شود و رهروان راه باطل به روشنى مى‏بينند كه تمام سرمايه‏هاى هستى خود را از كف داده و متاعى نخريدند.

(آيه 79)- منافع گوناگون چهار پايان: بار ديگر به نشانه‏هاى قدرت خداوند و مواهب گسترده‏اش نسبت به انسانها باز مى‏گردد، و گوشه ديگرى از آن را شرح مى‏دهد، تا هم به عظمت او آشناتر شوند، و هم حسّ شكر گزارى را كه وسيله‏اى براى معرفت اللّه است در آنها برانگيزد.

مى‏فرمايد: «خداوند همان كسى است كه چهار پايان را براى شما آفريد، تا بر آنها سوار شويد، و از آنها تغذيه كنيد» (اللَّهُ الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ الْأَنْعامَ لِتَرْكَبُوا مِنْها وَ مِنْها تَأْكُلُونَ).

بعضى از آنها تنها براى تغذيه مورد استفاده قرار مى‏گيرند همچون گوسفند، و بعضى هم براى سوارى و هم براى تغذيه مانند شتر كه هم كشتى بيابانهاى خشك و سوزان است و هم وسيله‏اى براى تغذيه آدميان!

(آيه 80)- از اين گذشته استفاده‏هاى فراوان ديگرى نيز از آنها مى‏شود، همان‏گونه كه آيه شريفه به آن اشاره كرده، مى‏فرمايد: «و براى شما در آنها منافع بسيارى (جز اينها) است» (وَ لَكُمْ فِيها مَنافِعُ).

از شير و پشم و پوست و ساير اجزاى آنها استفاده مى‏كنيد و حتى فضولات بدن آنها نيز در كشاورزى و غيره قابل استفاده است.

سپس مى‏افزايد منظور ديگر از آفرينش آنها اين بوده: «تا بوسيله آنها به مقصدى كه در دل داريد برسيد» (وَ لِتَبْلُغُوا عَلَيْها حاجَةً فِي صُدُورِكُمْ).

تعبير فوق مى‏تواند اشاره به استفاده‏هاى تفريحى، هجرت و سياحت، مسابقه‏ها و گاه كسب ابهت و مانند آن باشد.

و از آنجا كه اينها همه وسيله مسافرت در خشكى هستند، در پايان آيه مى‏افزايد: «و بر آنها (چهار پايان) و بر كشتيها سوار مى‏شويد» (وَ عَلَيْها وَ عَلَى الْفُلْكِ تُحْمَلُونَ).

در كشتيها خاصيتى آفريد كه با تمام ثقل و سنگينى بر روى آب باقى بماند، و جريان بادها را آن چنان منظم قرار داده كه مى‏توان از آنها در مسيرهاى معينى پيوسته استفاده كرد و «با آن به ديدار آشنا رسيد».

(آيه 81)- در اين آيه براى تأكيد و گرفتن اقرار از همگان مى‏فرمايد: «و خدا آياتش را همواره به شما نشان مى‏دهد، پس (بگوييد) كداميك از آيات خدا را مى‏توانيد انكار كنيد»؟!َ يُرِيكُمْ آياتِهِ فَأَيَّ آياتِ اللَّهِ تُنْكِرُونَ).

آيا آيات و نشانه‏هاى او را در «آفاق» مى‏توانيد انكار كنيد يا آيات او را در انفس؟
به راستى با اين كه آيات و نشانه‏هاى او براى همگان روشن است چرا گروهى راه انكار را پيش مى‏گيرند؟

(آيه 82)- آخرين آيات سوره مؤمن در حقيقت يك نوع نتيجه گيرى از بحثهاى گذشته است.

نخست مى‏گويد: آيا آنها در زمين سير نكردند تا ببينند عاقبت كسانى كه قبل از آنها مى‏زيستند چگونه شد»؟! (أَ فَلَمْ يَسِيرُوا فِي الْأَرْضِ فَيَنْظُرُوا كَيْفَ كانَ عاقِبَةُ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ).

همان كسانى «كه از نظر تعداد نفرات از آنها بيشتر، و از نظر قوت و آثارشان در زمين از آنها فزونتر بود» (كانُوا أَكْثَرَ مِنْهُمْ وَ أَشَدَّ قُوَّةً وَ آثاراً فِي الْأَرْضِ).

كثرت نفرات آنها را از قبورشان مى‏توان شناخت، و قدرت و آثارشان را در زمين از آنچه از آنها به يادگار مانده! تعبير به «آثارا فى الارض» ممكن است اشاره به پيشرفت گسترده كشاورزى آنها باشد- چنانكه در آيه 9 سوره روم آمده- و يا اشاره به ساختمانهاى عظيم و بناهاى محكم اقوام پيشين در دل كوهها و بر صحنه دشتها- چنانكه در آيه 128 و 129 سوره شعرا بيان شده است.

ولى به هر حال «نيروهايى را كه به دست مى‏آورند هرگز (به هنگام وزش طوفان بلا و عذاب الهى) نتوانست آنها را بى‏نياز سازد و نجات دهد» (فَما أَغْنى‏ عَنْهُمْ ما كانُوا يَكْسِبُونَ). بلكه تمام اين قدرتها در لحظاتى كوتاه درهم كوبيده شدند.

(آيه 83)- در اين آيه به چگونگى برخورد آنها با پيامبران و معجزات و دلائل روشن انبيا اشاره كرده، مى‏گويد: «هنگامى كه رسولان آنها با معجزات و دلائل روشن به سراغ آنها آمدند (از آنان روى گرداندند، و) تنها به معلوماتى كه خود داشتند دل بستند و خوشحال بودند» و غير آن را هيچ شمردند (فَلَمَّا جاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَيِّناتِ فَرِحُوا بِما عِنْدَهُمْ مِنَ الْعِلْمِ).

و همين امر سبب شد تا «آنچه را از عذاب و تهديدهاى الهى به باد استهزا مى‏گرفتند بر سر آنان فرود آيد» (وَ حاقَ بِهِمْ ما كانُوا بِهِ يَسْتَهْزِؤُنَ).

يعنى با اتكاى به علوم محدود بشرى، خواه در معارف عقلى و اعتقادات يا در دنيا و يا شبهات واهى كه آن را علم مى‏پنداشتند، علومى را كه از سر چشمه وحى صادر شده بود نفى مى‏كردند و به باد استهزا مى‏گرفتند، و به علوم اندك خوشحال بودند و خويشتن را بكلى از انبيا بى‏نياز مى‏ديدند.

(آيه 84)- قرآن نتيجه اين خودخواهى و غرور را در اين آيه و آيه بعد چنين بيان كرده: «پس هنگامى كه شدت عذاب ما را ديدند (عذابى كه براى ريشه كن كردن آنها نازل شده بود و فرمان قطعى پروردگار را در زمينه نابوديشان به همراه داشت، از كرده خود پشيمان شدند، خود را موجودى ضعيف و ناتوان ديدند و رو به درگاه حق آوردند و فريادشان بلند شد و) گفتند: اكنون به خداوند يگانه ايمان آورديم، و نسبت به معبودهايى كه شريك او مى‏شمرديم كافر شديم»! (فَلَمَّا رَأَوْا بَأْسَنا قالُوا آمَنَّا بِاللَّهِ وَحْدَهُ وَ كَفَرْنا بِما كُنَّا بِهِ مُشْرِكِينَ).

(آيه 85)- «اما هنگامى كه عذاب ما را مشاهده كردند ايمان آنها به حالشان سودى نداشت» (فَلَمْ يَكُ يَنْفَعُهُمْ إِيمانُهُمْ لَمَّا رَأَوْا بَأْسَنا). چرا كه به هنگام نزول «عذاب استيصال» درهاى توبه بسته مى‏شود.

اين حكم مخصوص افراد يا اقوام معينى نيست، بلكه چنانكه قرآن در دنبال همين سخن مى‏گويد: «اين سنت الهى است كه در مورد بندگان گذشته نيز اجرا شده است» (سُنَّتَ اللَّهِ الَّتِي قَدْ خَلَتْ فِي عِبادِهِ).

سپس آيه را با اين جمله پايان مى‏دهد: «و در آن هنگام (كه عذاب الهى دامانشان را فرو گرفت) خسران و زيان كافران آشكار شد» (وَ خَسِرَ هُنالِكَ الْكافِرُونَ).

آن روز فهميدند كه سرمايه‏اى جز مشتى غرور و پندار نداشتند، و آنچه را آب حيات خيال مى‏كردند سرابى بيش نبود.

و به اين ترتيب سوره مؤمن كه با توصيف حال كافران مغرور آغاز شده بود، با پايان زندگى دردناك آنها خاتمه مى‏يابد!

«پايان سوره مؤمن»