در آخرِ جلسه گذشته عرض کردم که اینجا است که می‌گویند: فرد وارد منزل عزم می‌شود. عزم به معنای بنا گذاشتن و تصمیم گرفتن جدّی است. حالا عزم باید نسبت به چه چیز باشد؟ به تعبیر ما مُتعلَّقِ عزم چیست؟ عزم نسبت به اینکه دیگر دستش آلوده به گناه و خلاف‏کاری نشود و از آن طرف هم واجباتی را که بر عهده-اش است، انجام دهد و از طرف دیگر مسأله جبران مافات است. بنا بگذارد آنچه را در گذشته به تعبیری خراب کاری کرده، آنها را اصلاح کند.

تغنّیات، موجب سستیِ عزم

در اینجا تذکّری را عرض می‌کنم که قبلاً هم در مباحث معرفتی این مطلب را گفتم؛ استاد ما(رضوان‌الله‌تعالی‌علیه ) از استادشان نقل کردند که آن چیزی که موجب خدشه در عزم و تصمیم جدّیِ انسان می‌شود و انسان را در درون به حسب عزم و بنایی که برای عمل داشته است، سُست می‌کند، عبارت است از گوش دادن به تغنّیات. گوش دادن به تغنّیات انسان را از نظر عزم سُست می‌کند، یعنی آن‌طور که باید پای عزم و بنا گذاری‌اش بایستد، نمی‌ایستد و سستی می‌کند و عمل نمی کند. به تعبیر دیگر اصلاً عزم جوهره وجودی انسان است، عزم از مختصّات انسان است و حتّی درجات انسانیّتِ انسان بر محور عزم آن است، هر کسی که عزمش محکم‌تر و قوی‌تر باشد، انسانیّت او در درجه بالاتری است و هر که عزمش سُست‌تر باشد، از نظر انسانیت نیز ضعیف‌تر است. چون حیوانات به این معنا که ما می‌گوییم عزم ندارند. این ویژگی از مختصّات انسان است. چون من قبلاً اینها را در مباحث گذشته داشته‌ام، عبور می‌کنم.

جایگاه عمل در تربیت

انسان بعد از آن که قوّه خیال را ضبط کرد و آن را در اختیار گرفت، یعنی نگذاشت هر سِنخ تصوّری در ذهنش عبور کند و در نتیجه اسیرِ آن تصوّرات و واهمه‌هایی که در نفس نقش می‌بندند و غالباً هم چه در ربط با انسانیت و چه تدیّن از امورِ باطله هستند و بعد هم تصمیم به اصلاح، یعنی تربیتِ خودش گرفت، اینجا است که نتیجه روی عمل ظاهر می‌شود. این مسأله، مسأله تعقّلی و نشستن و بحث و این حرف‌ها نیست. بنا گذاشتم به اینکه از این به بعد آنچه را که مطابق عقل و شرع است عمل کنم. مسأله، مسأله عمل است. آنچه را که در گذشته از نظر تکالیفم کسر گذاشته‌‌ام، جبران کنم. یعنی چه؟ عملاً جبران کنم، همه اینها عملی است. لذا علمای اخلاق وقتی که وارد بحثِ تربیت و خودسازی می‌شوند، می‌گویند که اوّل باید از ظاهر شروع کرد، چون جنبه عملی است. ظاهر را چه از نظر دیداری، چه از نظر گفتاری و چه از نظر رفتاری مطابق شرع و عقل قرار بده، لذا می‌گویند: باید از ظاهر شروع کرد و اسم این را تربیتِ جوارح می‌گذارند.