موضوع: سوره فاطر [35]

سوره فاطر [35]

اين سوره در «مكّه» نازل شده و 45 آيه است‏.

محتواى سوره:
اين سوره- به خاطر سر آغاز آن كه با عنوان «فاطر» و «ملائكه» شروع مى‏شود- گاه سوره «فاطر» و گاه سوره «ملائكه» ناميده شده و آيات آن را در پنج بخش مى‏توان خلاصه كرد.

1- بخش مهمى پيرامون نشانه‏هاى عظمت خداوند در عالم هستى و دلائل توحيد سخن مى‏گويد.
2- بخش ديگرى از آن از ربوبيت پروردگار و خالقيت و رازقيت او و آفرينش انسان از خاك و مراحل تكامل او بحث مى‏كند.
3- بخش ديگر پيرامون معاد و نتايج اعمال در آخرت، و رحمت گسترده الهى در اين جهان، و سنّت تخلف ناپذير او در باره مستكبران است.
4- قسمتى به مسأله رهبرى انبيا و مبارزه پى‏گير و مستمرشان با دشمنان لجوج و سرسخت و دلدارى پيامبر اسلام صلّى اللّه عليه و اله در اين زمينه مى‏باشد.
5- سر انجام بخشى از آن بيان مواعظ و اندرزهاى الهى در زمينه‏هاى مختلف است.

بعضى از مفسران تمام اين سوره را در يك حلقه خلاصه كرده‏اند و آن مسأله قاهريت خداوند در تمام زمينه‏هاست.

فضيلت تلاوت سوره:
علاوه بر روايتى كه در آغاز سوره سبأ خوانديم در حديثى از پيامبر صلّى اللّه عليه و اله آمده است: «هر كس سوره فاطر را بخواند در روز قيامت سه در از درهاى بهشت، او را به سوى خود دعوت مى‏كند كه از هر كدام مى‏خواهى وارد شو»! با توجه به اين كه مى‏دانيم درهاى بهشت همان عقائد و اعمال صالحى است كه سبب وصول به بهشت مى‏شود، ممكن است اين روايت اشاره به ابواب سه گانه اعتقاد به توحيد، معاد و رسالت پيامبر صلّى اللّه عليه و اله باشد.

چنانكه قبلا هم گفته‏ايم قرآن برنامه عمل است، و تلاوت آن سر آغازى است براى تفكر و ايمان، و آن نيز وسيله‏اى است براى عمل به محتواى آن و اين همه پاداشهاى عظيم نيز از همين جا و با همين شرائط تحقق مى‏يابد- دقت كنيد.

بسم اللّه الرّحمن الرّحيم به نام خداوند بخشنده بخشايشگر
(آيه 1)- گشاينده درهاى بسته اوست! آغاز اين سوره با حمد پروردگار شروع مى‏شود، حمد و ستايش او به خاطر آفرينش جهان پهناور هستى.

مى‏فرمايد: «حمد مخصوص خداوندى است كه خالق آسمانها و زمين است» و همه نعمتها و مواهب هستى از وجود ذى جود او سر چشمه مى‏گيرد (الْحَمْدُ لِلَّهِ فاطِرِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ).

«فاطر» از ماده «فطور» به معنى شكافتن است، و از آنجا كه آفرينش موجودات همانند شكافته شدن ظلمت عدم، و بيرون آمدن نور هستى است، اين تعبير در مورد خلقت و آفرينش به كار مى‏رود.

و از آنجا كه تدبير اين عالم از سوى پروردگار- به حكم اين كه عالم، عالم اسباب است- بر عهده فرشتگان گذارده شده، بلا فاصله از آفرينش آنها و قدرتهاى عظيمى كه پروردگار در اختيارشان گذارده سخن مى‏گويد.

خداوندى كه «فرشتگان را رسولانى قرار داد كه داراى بالهاى دو گانه و سه گانه و چهار گانه‏اند» (جاعِلِ الْمَلائِكَةِ رُسُلًا أُولِي أَجْنِحَةٍ مَثْنى‏ وَ ثُلاثَ وَ رُباعَ).

رسالت در اينجا در معنى وسيع و گسترده‏اى به كار رفته كه هم «رسالت تشريعى» يعنى همان پيام آوردن از سوى خدا براى انبيا را شامل مى‏شود و هم «رسالت تكوينى» را يعنى به عهده گرفتن مأموريتهاى مختلف در جهان آفرينش.

سپس مى‏افزايد: «خداوند هر چه بخواهد در آفرينش مى‏افزايد چرا كه او بر هر چيزى قادر و تواناست» (يَزِيدُ فِي الْخَلْقِ ما يَشاءُ إِنَّ اللَّهَ عَلى‏ كُلِّ شَيْ‏ءٍ قَدِيرٌ).

(آيه 2)- بعد از بيان خالقيت پروردگار و رسالت فرشتگان كه واسطه فيض‏اند سخن از رحمت او به ميان مى‏آورد كه زير بناى تمام عالم هستى است.

مى‏فرمايد: «آنچه را خداوند از رحمت براى مردم بگشايد كسى نمى‏تواند جلو آن را بگيرد» (ما يَفْتَحِ اللَّهُ لِلنَّاسِ مِنْ رَحْمَةٍ فَلا مُمْسِكَ لَها).

«و آنچه را باز دارد و امساك كند كسى بعد از او قادر به فرستادن آن نيست» (وَ ما يُمْسِكْ فَلا مُرْسِلَ لَهُ مِنْ بَعْدِهِ).

«چرا كه او قدرتمندى است شكست ناپذير و در عين حال حكيم و آگاه» (وَ هُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ).

خلاصه اين كه تمام خزائن رحمت نزد اوست و هر كس را لايق ببيند مشمول آن مى‏سازد.

(آيه 3)- در اين آيه به مسأله «توحيد عبادت» بر اساس «توحيد خالقيت و رازقيت» اشاره كرده، مى‏فرمايد: «اى مردم! نعمت خداوند را بر خودتان به ياد آوريد» (يا أَيُّهَا النَّاسُ اذْكُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ).

درست فكر كنيد: اين همه مواهب و بركات، و اين همه امكانات حياتى كه در اختيار شما قرار گرفته و در آن غوطه‏وريد منشأ اصلى و سر چشمه آنها كيست؟! «آيا خالقى غير از خدا، از آسمان و زمين به شما روزى مى‏دهد»؟ (هَلْ مِنْ خالِقٍ غَيْرُ اللَّهِ يَرْزُقُكُمْ مِنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ).

اكنون كه مى‏دانيد سر چشمه همه اين بركات اوست، پس بدانيد «معبودى جز او وجود ندارد» و عبادت و پرستش تنها شايسته ذات پاك اوست (لا إِلهَ إِلَّا هُوَ).

«با اين حال چگونه (از طريق حق) به سوى باطل منحرف مى‏شويد» و به جاى اللّه در برابر بتها سجده مى‏كنيد! (فَأَنَّى تُؤْفَكُونَ).

(آيه 4)- در بخش دوم از آيات اين سوره به دنبال سخنى كه پيرامون توحيد خالقيت و رازقيت بود، روى سخن را نخست به پيامبر صلّى اللّه عليه و اله و بعد به عموم مردم كرده برنامه‏هاى عملى آنها را به دنبال برنامه‏هاى عقيدتى گذشته تشريح مى‏كند.

نخست به پيغمبر درس استقامت در مسير راهش مى‏دهد كه مهمترين درس براى او همين است، مى‏فرمايد: «اگر تو را تكذيب كنند (غم مخور، اين چيز تازه‏اى نيست) پيامبران قبل از تو نيز مورد تكذيب قرار گرفتند» (وَ إِنْ يُكَذِّبُوكَ فَقَدْ كُذِّبَتْ رُسُلٌ مِنْ قَبْلِكَ). آنها نيز در اين راه مقاومت كردند.

مهم اين است كه «همه كارها به سوى خدا باز مى‏گردد» و او ناظر بر همه چيز و حساب كننده همه كارهاست (وَ إِلَى اللَّهِ تُرْجَعُ الْأُمُورُ).

او هرگز زحمات تو را در اين راه ناديده نمى‏گيرد، همان گونه كه تكذيبهاى اين مخالفان لجوج را بى‏كيفر نمى‏گذارد.

(آيه 5)- سپس به بيان مهمترين برنامه انسانها پرداخته، مى‏گويد: «اى مردم! وعده خداوند حق است» (يا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ).

قيامت و حساب كتاب و ميزان و مجازات و كيفر و جنت و نار وعده‏هايى است تخلف ناپذير از سوى خداوند قادر حكيم.

با توجه به اين وعده حق «مبادا زندگى دنيا شما را بفريبد، و مبادا شيطان مغرور كننده شما را فريب دهد» و به عفو و كرم خدا مغرور سازد (فَلا تَغُرَّنَّكُمُ الْحَياةُ الدُّنْيا وَ لا يَغُرَّنَّكُمْ بِاللَّهِ الْغَرُورُ).

آرى! عوامل سرگرم كننده، و زرق و برقهاى دل فريب اين جهان مى‏خواهد تمام قلب شما را پركند، و از آن وعده بزرگ الهى غافل سازد مراقب آنها باشيد.

(آيه 6)- اين آيه هشدارى است به همه مؤمنان در ارتباط با مسأله وسوسه‏هاى شيطان كه در آيه قبل مطرح شده بود، مى‏گويد: «شيطان بطور مسلم دشمن شماست، شما نيز او را دشمن خود بدانيد» (إِنَّ الشَّيْطانَ لَكُمْ عَدُوٌّ فَاتَّخِذُوهُ عَدُوًّا). عداوت او از نخستين روز آفرينش آدم شروع شد.

در دنباله آيه براى تأكيد بيشتر مى‏افزايد: «او فقط حزبش را براى اين دعوت مى‏كند كه اهل آتش سوزان جهنّم باشند» (إِنَّما يَدْعُوا حِزْبَهُ لِيَكُونُوا مِنْ أَصْحابِ السَّعِيرِ).

شيطان حزب خود را به آلودگى و گناه، به پليديهاى شهوات، به شرك و طغيان و ستم و سر انجام به آتش جهنم دعوت مى‏كند.

(آيه 7)- در اين آيه سر انجام كار «حزب اللّه» و عاقبت دردناك «حزب شيطان» را اين چنين بيان مى‏كند: «كسانى كه كافر شدند عذاب دردناك از آن آنهاست، و كسانى كه ايمان آوردند و عمل صالح انجام دادند مغفرت و پاداش بزرگ دارند» (الَّذِينَ كَفَرُوا لَهُمْ عَذابٌ شَدِيدٌ وَ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَ أَجْرٌ كَبِيرٌ).

طبق اين آيه كفر به تنهايى موجب عذاب است ولى ايمان بدون عمل مايه نجات نخواهد بود.

(آيه 8)- از آنجا كه در آيات گذشته مردم به دو گروه تقسيم شدند در اين آيه يكى از ويژگيهاى مهم اين دو گروه را كه در واقع سر چشمه ساير برنامه‏هاى آنهاست بيان كرده، مى‏گويد: «آيا كسى كه زشتى عملش در نظر او زينت داده شده، و آن را زيبا مى‏بيند» همانند كسى است كه واقعيات را آن گونه كه هست زشت و زيبا درك مى‏كند؟ (أَ فَمَنْ زُيِّنَ لَهُ سُوءُ عَمَلِهِ فَرَآهُ حَسَناً).

در حقيقت اين مسأله كليد همه بدبختيهاى اقوام گمراه و لجوج است كه اعمال زشتشان به خاطر هماهنگ بودن با شهوات و قلبهاى سياهشان در نظرشان زيباست.

اما چه كسى اعمال سوء بدكاران را در نظرشان جلوه مى‏دهد؟
بدون شك عامل اصلى، هواى نفس و شيطان است، اما چون خدا اين اثر را در اعمال آنها آفريده مى‏توان آن را به خدا نيز نسبت داد، زيرا انسانها هنگامى كه گناهى را مرتكب مى‏شوند در آغاز از عمل خود ناراحت مى‏شوند، اما هر قدر آن را تكرار مى‏كنند از ناراحتى آنها كاسته مى‏شود. تدريجا به مرحله بى‏تفاوتى مى‏رسند، و اگر باز هم تكرار كنند زشتيها در نظرشان زيبا مى‏شود.

سپس قرآن به بيان علت تفاوت اين دو گروه پرداخته، مى‏افزايد: «خداوند هر كس را بخواهد گمراه مى‏كند و هر كس را بخواهد هدايت مى‏نمايد» (فَإِنَّ اللَّهَ يُضِلُّ مَنْ يَشاءُ وَ يَهْدِي مَنْ يَشاءُ).

روشن است اين مشيت الهى توأم با حكمت اوست و به هر كس آنچه لايق است مى‏دهد.

لذا در پايان آيه مى‏فرمايد: «مبادا بر اثر شدت تأسف و حسرت بر وضع آنها جان خود را از دست دهى» (فَلا تَذْهَبْ نَفْسُكَ عَلَيْهِمْ حَسَراتٍ).

اما چرا حسرت نخورى؟ «براى اين كه خداوند از اعمال آنها آگاه است» و آنچه را شايسته آنند به آنها مى‏دهد (إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ بِما يَصْنَعُونَ).

(آيه 9)- در اين آيه با توجه به بحثهايى كه قبلا پيرامون هدايت و ضلالت و ايمان و كفر گذشت به بيان كوتاه و روشنى پيرامون مبدأ و معاد مى‏پردازد و اثبات «مبدأ» را با اثبات «معاد» در يك دليل جالب قرين كرده، مى‏فرمايد: «خداوند همان كسى است كه بادها را فرستاد تا ابرهايى را به حركت در آورند» (وَ اللَّهُ الَّذِي أَرْسَلَ الرِّياحَ فَتُثِيرُ سَحاباً).

«پس ما اين ابرها را به سوى سرزمين مرده و خشكى مى‏رانيم» (فَسُقْناهُ إِلى‏ بَلَدٍ مَيِّتٍ).

«سپس به وسيله آن زمين را بعد از مردنش زنده مى‏كنيم» (فَأَحْيَيْنا بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها).

«آرى! زنده شدن مردگان بعد از مرگ نيز همين گونه است»! (كَذلِكَ النُّشُورُ).

نظام حساب شده‏اى كه بر حركت بادها، و سپس حركت ابرها، و بعد از آن نزول قطره‏هاى حيات بخش باران، و به دنبال آن زنده شدن زمينهاى مرده حاكم است، خود بهترين دليل و گواه بر اين حقيقت است كه دست قدرت حكيمى در پشت اين دستگاه قرار دارد و آن را تدبير مى‏كند.

(آيه 10)- به دنبال اين بحث توحيدى، به اشتباه بزرگ مشركان كه عزت خويش را از بتها مى‏خواستند، اشاره كرده، مى‏فرمايد: «كسانى كه عزت مى‏خواهند (از خدا بطلبند چرا كه) تمام عزت از آن خداست» (مَنْ كانَ يُرِيدُ الْعِزَّةَ فَلِلَّهِ الْعِزَّةُ جَمِيعاً).

از آنجا كه تنها ذات پاك اوست كه شكست ناپذير است، لذا تمام عزت از آن اوست، و هر كس عزتى كسب مى‏كند از بركت درياى بى‏انتهاى اوست.

در حالات امام حسن مجتبى عليه السّلام مى‏خوانيم كه در ساعات آخر عمرش هنگامى كه يكى از ياران به نام «جنادة بن ابى سفيان» از او اندرز خواست نصايح ارزنده و مؤثرى براى او بيان فرمود كه از جمله اين بود: «هر گاه بخواهى بدون داشتن قبيله «عزيز» باشى و بدون قدرت حكومت و هيبت داشته باشى، از سايه ذلت معصيت خدا به درآى و در پناه عزت اطاعت او قرار گير»! سپس راه وصول به «عزت» را چنين تشريح مى‏كند: «سخنان پاكيزه و عقايد پاك به سوى او صعود مى‏كند» (إِلَيْهِ يَصْعَدُ الْكَلِمُ الطَّيِّبُ).

«و عمل صالح را او بالا مى‏برد» (وَ الْعَمَلُ الصَّالِحُ يَرْفَعُهُ).

«الكلم الطّيّب» به اعتقادات صحيح نسبت به مبدأ و معاد و آيين خداوند تفسير شده است.

سپس به نقطه مقابل آن پرداخته، مى‏گويد: «و كسانى كه نقشه سوء مى‏كشند عذاب شديدى براى آنهاست» (وَ الَّذِينَ يَمْكُرُونَ السَّيِّئاتِ لَهُمْ عَذابٌ شَدِيدٌ).

«و تلاش و كوشش آلوده و ناپاك و فاسد آنها نابود مى‏گردد» و به جايى نمى‏رسد (وَ مَكْرُ أُولئِكَ هُوَ يَبُورُ).

(آيه 11)- با توجه به اين كه در آيات گذشته سخن از مسأله توحيد و معاد و صفات خدا در ميان بود، در اين آيه نخست به آفرينش انسان در مراحل مختلف اشاره كرده، مى‏گويد: «خداوند شما را از خاك آفريد» (وَ اللَّهُ خَلَقَكُمْ مِنْ تُرابٍ).

«سپس از نطفه» (ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ).

«بعد از آن شما را به صورت همسران يكديگر درآورد» (ثُمَّ جَعَلَكُمْ أَزْواجاً).

مسلم است كه انسان از خاك است هم از اين نظر كه جدّ انسانها، آدم از خاك آفريده شده، و هم از اين نظر كه تمام موادى كه جسم انسان را تشكيل مى‏دهد و يا انسان از آن تغذيه مى‏كند، و يا نطفه او از آن منعقد مى‏شود همه سر انجام به موادى كه در خاكها نهفته است منتهى مى‏شود.

سپس وارد چهارمين و پنجمين مرحله حيات انسان شده، موضوع «باردارى مادران» و «وضع حمل» آنها را پيش كشيده، مى‏گويد: «هيچ جنس ماده‏اى باردار نمى‏شود و وضع حمل نمى‏كند مگر به علم پروردگار» (وَ ما تَحْمِلُ مِنْ أُنْثى‏ وَ لا تَضَعُ إِلَّا بِعِلْمِهِ).

خاك بى‏جان و مرده كجا و انسان زنده عاقل و هوشيار و پرابتكار كجا؟! نطفه بى‏ارزش كه از چند قطره آب متعفن تشكيل شده كجا و انسانى رشيد و زيبا و مجهز به حواس مختلف و دستگاههاى گوناگون كجا؟! بعد به مرحله «ششم» و «هفتم» اين برنامه شگرف در حلقه ديگر پرداخته و به مراحل مختلف عمر و فزونى و كاستى آن بر اثر عوامل مختلف اشاره كرده، مى‏گويد:

«و هيچ انسانى عمر طولانى نمى‏كند، يا از عمرش كاسته نمى‏شود مگر اين كه در كتاب (علم خداوند) ثبت است» و از قوانين و برنامه‏هايى تبعيت مى‏كند كه حاكم بر آنها علم و قدرت اوست (وَ ما يُعَمَّرُ مِنْ مُعَمَّرٍ وَ لا يُنْقَصُ مِنْ عُمُرِهِ إِلَّا فِي كِتابٍ).

و سر انجام آيه را با اين جمله پايان مى‏دهد: «همه اينها بر خداوند آسان است» (إِنَّ ذلِكَ عَلَى اللَّهِ يَسِيرٌ).

آفرينش اين موجود عجيب و همچنين مسائل مربوط به جنسيت، و زوجيت، و باردارى، و وضع حمل، و افزايش و كاستى عمر، چه از نظر قدرت، و چه از نظر علم و محاسبه همه براى او سهل و ساده است، و اينها گوشه‏اى از آيات انفسى هستند كه از يك سو ما را به مبدأ عالم هستى مربوط و آشنا مى‏كنند و از سوى ديگر دلائل زنده‏اى بر مسأله امكان معاد محسوب مى‏شوند.

يك سلسله عوامل طبيعى در افزايش يا كوتاهى عمر دخالت دارند كه بسيارى از آنها براى بشر تا كنون شناخته شده است، همانند تغذيه صحيح، كار و حركت مداوم، دورى از هيجانات مداوم، و داشتن ايمان قوى كه بتواند انسان را در ناملايمات زندگى آرامش و قدرت بخشد.

ولى علاوه بر اينها عواملى وجود دارد كه در روايات اسلامى روى آن تأكيد شده است، به عنوان نمونه به دو روايت زير توجه فرماييد:

الف) پيغمبر گرامى صلّى اللّه عليه و اله مى‏فرمايد: «انفاق در راه خدا و صله رحم خانه‏ها را آباد و عمرها را طولانى مى‏كند».

ب) امام باقر عليه السّلام مى‏فرمايد: «نيكوكارى و انفاق پنهانى فقر را بر طرف ساخته، و عمر را افزون مى‏كند».