موضوع: معاد در قرآن

چه كسانى مشمول شفاعت مى ‏شوند

اكنون اين سخن به ميان مى ‏آيد كه چه كسانى امكان دارد مشمول شفاعت شافعين واقع شوند.
در پاسخ اين سؤال نيز بهتر است به قرآن مراجعه كنيم:
قرآن مى‏ گويد: «روزى كه پرهيزگاران را به عنوان مهمانى به سوى خداى رحمان گردآوريم. و گناه‏كاران را به سوى دوزخ تشنه كام برانيم. از شفاعت بهره نمى‏ برند جز كسى كه از خداى رحمان عهد و پيمانى داشته باشد.» (1)
**
1. مريم (19) آيات 85 ـ 87 : «يَوْمَ نَحْشُرُ المُـتَّقِـينَ إِلَى الرَّحْمـنِ وَفْداً * وَنَسُوقُ المُجْرِمِـينَ إِلى جَهَـنَّمَ وِرْداً * لا يَمْلِكُونَ الشَّفاعَةَ إِلاّ مَنِ اتـَّخَـذَ عِنْدَ الرَّحْمـنِ عَهْداً».
از آيه استفاده مى‏ شود تنها كسانى از شفاعت بهره مى‏ برند كه با خدا عهد و پيمانى داشته باشند. در تفسير اين عهد مى‏ توان چنين گفت : خداوند سبحان در قرآن كريم عفو و بخشش خود را مبتنى بر ترك برخى گناهان يا انجام بعض كارهاى نيك ساخته است؛ مثلاً گفته: اگر از فلان اعمال اجتناب كنيد اعمال بد ديگرتان را مى‏ بخشم، و اين خود يك نوع پيمان است، بين خدا و بندگانش، و خداى متعال حتماً به وعده‏ هايش عمل خواهد كرد، مراد از شفاعت خدا و شافعين نزد خدا همين است. يكى از آن وعده ‏ها نويد قبول توبه گناه‏كاران است كه در آيات قرآن بدان تصريح شده است.
قرآن مى ‏گويد: «كسانى كه كارهاى بد را انجام داده ‏اند و بعد از آن توبه كرده و ايمان آورده ‏اند همانا كه پروردگارت آمرزنده و مهربان است.» (1)
و مى ‏فرمايد: «اوست كه توبه را از بندگانش مى‏پذيرد و از گناهان مى‏ گذرد و آن‏چه را مى ‏كنيد مى‏ داند.» (2)
و مى‏ فرمايد: «جز كسى كه توبه كند و ايمان بياورد و عمل صالح انجام دهد. اينان از كسانى هستند كه خدا عمل‏ هاى بد آنها را به حسنات تبديل مى ‏كند و خدا بخشنده و مهربان است.» (3)

گروه ديگرى كه خدا به آنها وعده عفو داده كسانى هستند كه به خدا و پيامبر و معاد ايمان دارند، پرهيزگار هستند و از ارتكاب گناهان كبيره خوددارى مى ‏كنند.
**
1. اعراف (7) آيه 153: «وَالَّذِينَ عَمِلُوا السَّـيِّـئاتِ ثُمَّ تابُوا مِن بَعْدِها وَآمَنُوا إِنَّ رَبَّك َ مِن بَعْدِها لَـغَفُورٌ رَحِـيمٌ».
2. شورى (42) آيه 25: «وَهُوَ الَّذِى يَقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبادِهِ وَيَعْفُو عَنِ السَّيِّئاتِ وَيَعْلَمُ ما تَفْعَلُونَ».
3. فرقان (25) آيه 70: «إِلاّ مَنْ تابَ وَآمَنَ وَعَمِلَ عَمَلاً صالِحاً فَأُولـئِكَ يُـبَدِّلُ اللّهُ سَـيِّـئاتِـهِمْ حَسَناتٍ وَكانَ اللّهُ غَـفُوراً رَحِـيماً».
قرآن مى ‏گويد: «اگر از گناهان كبيره ‏اى كه از آن نهى شده‏ ايد اجتناب كنيد از گناهان (كوچك) شما چشم پوشى مى‏ كنيم، و شما را به جاى ‏گاه بلندى در مى ‏آوريم.» (1)
و مى ‏فرمايد: «اين فرمان خداست كه به سوى شما فرستاده شده است، هر كس كه پرهيزگار باشد گناهانش را مى ‏پوشاند و پاداشش را بزرگ مى ‏گرداند.» (2)
و مى ‏فرمايد: «اى مؤمنان از خدا پروا كنيد و به پيامبرش ايمان آوريد تا از رحمت خود دو برابر به شما عطا كند، و برايتان نورى قرار دهد تا به وسيله آن راه برويد و شما را بيامرزد و خدا آمرزنده و مهربان است.» (3)
و مى ‏گويد: «اى مؤمنان از خدا پروا كنيد و سخن استوار بگوييد. تا كردارتان را شايسته گرداند و گناهانتان را بيامرزد، و هر كس از خدا و رسولش اطاعت كند به رستگارى بزرگى رسيده است.» (4)
**
آن‏چه گفته شد مربوط به وعده خداى متعال در چشم‏پوشى از برخى گناهان در شرايط خاص بود.
1. نساء (4) آيه 31: «إِنْ تَجْتَنِبُوا كَبائِرَ ما تُنْهَوْنَ عَنْهُ نُكَفِّرْ عَنْكُمْ سَيِّئاتِكُمْ وَنُدْخِلْكُمْ مُدْخَلاً كَرِيماً».
2. طلاق (65) آيه 5 : «ذ لِك َ أَمْرُ اللّهِ أَنْزَلَهُ إِلَيْكُمْ وَمَنْ يَتَّقِ اللّهَ يُكَفِّرْ عَنْهُ سَيِّـئاتِهِ وَيُعْظِمْ لَهُ أَجْراً».
3. حديد (57) آيه 28: «يا أَ يُّها الَّذِينَ آمَنُوا اتَّـقُوا اللّهَ وَآمِنُوا بِرَسُولِهِ يُـؤْتِكُمْ كِفْلَيْنِ مِنْ رَحْمَتِهِ وَيَجْعَلْ لَكُمْ نُوراً تَمْشُونَ بِهِ وَيَغْفِرْ لَكُمْ وَاللّهُ غَفُورٌ رَحِـيمٌ».
4. احزاب (33) آيه 71: «يا أَيُّها الَّذِينَ آمَنُوا اتـَّقُوا اللّهَ وَقُولُوا قَوْلاً سَدِيداً * يُصْلِـحْ لَكُمْ أَعْمالَكُمْ وَيَغْفِرْ لَكُمْ ذُنُوبَكُمْ وَمَنْ يُطِـعِ اللّهَ وَرَسُولَهُ فَقَدْ فازَ فَوْزاً عَظِـيماً».

خداى سبحان به نيكوكاران نيز وعده افزايش پاداش داده است. قرآن مى ‏گويد: «هر كس كار نيك انجام دهد ده برابر آن پاداش مى ‏گيرد. و هر كس كار بدى به جاى آورد جز به همان مقدار كيفر نمى ‏بيند، و به آنان ستم نخواهد شد.» (1)
ابن ابى ‏عمير گفت از حضرت موسى بن جعفر عليه‏ السلام شنيدم كه فرمود: هر مؤمنى كه از گناهان كبيره اجتناب كند از گناهان صغيره‏اش سؤال نمى ‏شود. خدا فرموده «إِنْ تَجْتَنِبُوا كَبائِرَ ما تُنْهَوْنَ عَنْهُ نُكَفِّرْ عَنْكُمْ سَيِّئاتِكُمْ وَنُدْخِلْكُمْ مُدْخَلاً كَرِيماً» سپس عرض كرد: شفاعت در باره چه كسى انجام مى ‏گيرد؟ فرمود: «پدرم از پدرانش از حضرت على عليه‏السلام و او از رسول خدا صلى‏ الله‏ عليه‏ و‏آله روايت كرده كه فرمود: شفاعت من براى كسانى است كه مرتكب گناهان كبيره شده باشند. اما نيكوكاران كه مشكلى ندارند. ابن ابى عمير عرض كرد: يابن رسول‏اللّه، چگونه شفاعت شامل اهل كبائر مى ‏شود؛ با اين كه خدا فرموده «وَلايَشْفَعُونَ إِلاّ لِمَنِ ارْتَضى» كسى كه مرتكب گناهان كبيره شود مورد رضايت خدا نخواهد بود. امام عليه‏السلام فرمود: مؤمن واقعى هرگاه گناهى را انجام داد ناراحت و پشيمان مى ‏شود و پيامبر فرمود: پشيمانى در توبه كفايت مى ‏كند. و فرمود: هر كس كه از انجام كارهاى نيك خشنود و از كارهاى بد ناراحت مى ‏شود مؤمن است. و هر كس كه بر گناهان خود پشيمان نمى‏شود مؤمن نيست و شفاعت شامل حالش نخواهد شد.» (1)
**
1. انعام (6) آيه 160: «مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثالِها وَمَنْ جاءَ بِالسَّـيِّـئَةِ فَلا يُجْزى إِلاّ مِثْلَها وَهُمْ لا يُظْلَمُونَ».
اگر ايمان را بدين معنا گرفتيم مى ‏توان گفت: اكثر يا همه مؤمنان با شفاعت پيامبر اكرم داخل بهشت خواهند شد. قرآن مى ‏گويد: «به زودى پروردگارت آن قدر به تو عطا كند تا راضى شوى.» (2)
پيامبر اكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله فرمود: «خداى متعال مسئله‏اى را به من واگذار كرد پس من آن را به قيامت تأخير انداختم تا از مؤمنان امتم شفاعت كنم.» (3)
هم‏چنين ايشان صلى ‏الله‏ عليه‏ و‏آله فرمود: «هنگامى كه در مقام محمود استقرار يافتم براى صاحبان گناهان كبيره امتم شفاعت خواهم كرد و نزد خدا پذيرفته خواهد شد، ولى به خدا سوگند شفاعتِ كسانى كه فرزندانم را اذيت كرده‏اند نخواهم كرد.» (4)
**
1. وسائل الشيعه، ج15، ص335: محمّد بن أبيعمير قال: سمعت موسى بن جعفر عليه‏السلام يقول: «من اجتنب الكبائر من المؤمنين لم يسأل عن الصغائر. قال اللّه تعالى: «إِنْ تَجْتَنِبُوا كَبائِرَ ما تُنْهَوْنَ عَنْهُ نُكَفِّرْ عَنْكُمْ سَيِّئاتِكُمْ وَنُدْخِلْكُمْ مُدْخَلاً كَرِيماً»» قال: قلت: فالشفاعة لمن تجب؟ فقال: «حدّثني أبي عن آبائه، عن عليّ عليه‏السلام قال: قال رسول‏اللّه صلى‏الله‏عليه‏و‏آله : إنّما شفاعتي لأهل الكبائر من أمّتي. فأمّا المحسنون، فما عليهم من سبيل». قال ابن أبيعمير: فقلت له: يابن رسول‏اللّه! فكيف تكون الشفاعة لاهل الكبائر و اللّه تعالى يقول: «وَلايَشْفَعُونَ إِلاّ لِمَنِ ارْتَضى» و من يرتكب الكبائر لا يكون مرتضى؟ فقال: «يا أبا أحمد! ما من مؤمن يذنب ذنباً إلاّ ساءه ذلك و ندم عليه، و قد قال رسول‏اللّه صلى‏الله‏عليه‏و‏آله : كفى بالندم توبة و قال: من سرّته حسنة و سائته سيئة فهو مؤمن فمن لم يندم على ذنب يرتكبه فليس بمؤمن و لم تجب له الشفاعة».
2. ضحى (93) آيه 5 : «وَلَسَوْفَ يُعْطِـيك َ رَبُّك َ فَتَرْضى».
3. بحارالأنوار، ج8 ، ص37: قال رسول‏اللّه صلى‏الله‏عليه‏و‏آله : «إن اللّه أعطاني مسألة فأخّرت مسألتي لشفاعة المؤمنين من أمّتي يوم القيامة ففعل ذلك».
4. همان، ج8 ، ص37: قال رسول‏اللّه صلى‏الله‏عليه‏و‏آله «إذا قمت المقامَ المحمودَ تشفّعت لأصحاب الكبائر من أمّتي، فيشفّعني اللّه فيهم، و اللّهِ! لاتشفّعتُ فيمن آذى ذرّيّتي».

با توجه به آيات و احاديث مذكور و ده‏ها مانند اينها در اصل شفاعت به طور اجمال نبايد ترديد كرد، خداى متعال به گناه‏كاران وعده شفاعت داده و به طور يقين به وعده‏اش عمل خواهد كرد. ولى وعده قبول شفاعت بدين‏گونه نيست كه پايه‏ هاى احكام و قوانين و تكاليف شرعى را سست گرداند و موجب اين شود كه بندگان به اميد شفاعت مرتكب خلاف شوند. احكام و قوانين شريعت، واجبات و محرمات از مصالح و مفاسد واقعى نشأت گرفته‏ اند، صراط مستقيم تكامل انسانيت و سير و سلوك به سوى خدا، تأمين كننده سعادت نفسانى و اخروى و نجات از مهالك مى‏باشند. و انحراف از اين مسير موجب خسران و هلاكت خواهد شد. بهشت و نعمت‏هاى بهشتى، دوزخ و عذاب‏هاى دوزخى نتيجه عمل‏هاى نيك و بد دنيوى خواهند بود. بنابراين هر كس عمل بدى را انجام دهد به طور حتم نتيجه‏اش را در جهان آخرت خواهد ديد مگر اين كه قبل از مرگ توبه كند و كردار بدش را جبران نمايد.
از چند نكته نيز نبايد غفلت كنيم:
اولاً: بر فرض اين كه برخى گناه‏كاران مشمول شفاعت قرار گيرند، بايد بدانند كه شفاعت مخصوص به قيامت است و چنان كه در احاديث آمده برزخ جاى‏گاه شفاعت نيست.
عمرو بن يزيد گفت: به حضرت صادق عليه‏السلام عرض كردم: شنيدم كه فرموديد: همه شيعيان ما به بهشت خواهند رفت؟ فرمود: «بله، گفتم و درست گفتم، به خدا سوگند همه داخل بهشت خواهند شد، راوى عرض كرد: فدايت شوم، گناهان كبيره زياد هستند؟ فرمود: اما در قيامت به وسيله شفاعت پيامبر يا وصى او همه به بهشت خواهيد رفت، ولى به خدا سوگند! از عذاب‏هاى برزخ بر شما بيمناك هستم. راوى عرض كرد: برزخ چيست؟ فرمود از هنگام مرگ و دخول در قبر تا روز قيامت.» (1)
عذاب‏هاى برزخى و در مدت طولانى برزخ را نبايد كوچك شمرد و چنان كه در احاديث آمده نمونه‏اى است از عذاب‏هاى دوزخى.
ثانياً: سختى ‏ها و دشوارى ‏هاى طاقت‏ فرساى قيامت و محاسبه اعمالِ گناه‏كاران را نيز نبايد ناديده گرفت. ثالثاً: درست است كه جمع كثيرى از مؤمنين گناه‏كار با شفاعت پيامبر و ديگر شافعان از دخول در جهنم معاف مى ‏شوند، ولى همه اين گونه نيستند، بلكه گروهى كه مرتكب گناهان بيشتر و سنگين‏ترى شده ‏اند براى پس دادن جريمه‏ هاى خود داخل دوزخ خواهند شد و پس از مدت‏ها، كم يا زياد، چشيدن عذاب در نهايت با شفاعت شافعان از عذاب دوزخ نجات مى‏ يابند و داخل بهشت خواهند شد؛ به گونه‏ اى كه هيچ فرد مؤمن و موحدى در دوزخ مخلد نخواهد ماند.
رابعاً: آن‏چه وعده داده شده شفاعت درباره مؤمنين و موحدين است و ارتكاب برخى گناهان بزرگ به ويژه اصرار بر آنها امكان دارد موجب سلب ايمان شود، و در چنين صورتى مشمول شفاعت واقع نخواهد شد.

خامساً: گرچه خداوند سبحان به مؤمنان گناهكار وعده شفاعت داده و لى به هر حال شفاعت بدون ملاك و معيار نخواهد بود. معلوم نيست شامل حال چه كسان و با چه ملاك و در چه حالى خواهد شد. از مجموع آن‏چه آمد نتيجه مى‏ گيريم كه ارتكاب گناه به اميد شفاعت، بزرگ‏ترين اشتباه است.
**
1. همان، ج6 ، ص267: عمرو بن يزيد قال: قلت لأبيعبداللّه عليه‏السلام : إنّي سمعتك و أنت تقول: «كل شيعتنا في الجنّة على ماكان فيهم»، قال: «صدقتك، كلّهم و اللّهِ في الجنّة»؛ قال: قلت: ـ جعلت فداك ـ إنّ الذنوب كثيرةً كبائر؟ فقال: «أمّا في القيامة كلكم في الجنّة بشفاعة النبيّ المطاع أو وصيّ النَبيّ، و لكنّي و اللهِ أتخوّف عليكم في البرزخ»، قلت: و ما البرزخ؟ قال: «القبر منذ حين موته إلى يوم القيامة».

چه كسانى شفاعت مى‏ كنند

در آيات مذكور براى خداى متعال به طور استقلال و بدون محدوديت، و براى فرشتگان با اجازه خدا شفاعت اثبات شده است. البته شفاعت آنها تكوينى است. هم‏چنين براى پيامبر گرامى اسلام در صورت اذن خدا حق و امكان شفاعت اثبات شده است: «وَلَسَوْفَ يُعْطِـيك َ رَبُّك َ فَتَرْضى» البته با انضمام احاديثِ قطعى كه در اين باره وارد شده است. قرآن در غير اين موارد براى كسى شفاعت را اثبات نمى‏ كند، ولى در صورتى كه با اذن خدا باشد نفى هم نشده است.
اما در احاديث براى گروهى ديگر نيز شفاعت اثبات شده است:
الف) قرآن، و حافظان و عمل كنندگان به آن.
ب) جانشينان پيامبر و امامان معصوم عليهم‏السلام .
ج) حضرت فاطمه دختر گرامى پيامبر اسلام و ام الائمه عليهاالسلام .
د) شهيدان كه در راه دفاع از اسلام جان داده ‏اند.
ه) علماى ربانى كه با عمل و زبان و قلم خود در ترويج و گسترش اسلام و ارشاد مردم نقش داشته ‏اند.
در خاتمه تذكر چند نكته را لازم مى‏دانم:
1. قدرِ مشتركِ موارد مذكور، نقش داشتنِ آنها در گسترش اسلام و عمل به احكام و قوانين آن مى ‏باشد.
2. شفاعت كنندگان از پيروان خود شفاعت مى ‏كنند، نه از هر كس ديگر.
3. شفاعت آنان مشروط به اذن خدا و رضايت او مى ‏باشد.
4. شفاعت به طور جزاف و دلبخواه و بدون لياقت و وجود ملاك در شفاعت شونده انجام نخواهد گرفت.
بنابراين، كوتاهى در انجام وظايف دينى، كوچك شمردن گناهان و ارتكاب معاصى، به اميد شفاعت شافعان اشتباهى است بس بزرگ و از تسويلات و فريب‏هاى شيطانى مى‏ باشد.

صـراط

صراط به معناى «راه» است. مسير ميان دو مكان را «صراط» مى ‏گويند. كه غالباً با نشانه‏ هايى علامت گذارى شده است. اما صراط و راه گاهى هم در غير راه‏ هاى مكانى استعمال مى ‏شود. گفته مى‏ شود: راه زندگى، راه پيروزى، راه پيشرفت و... در اين موارد راه عبارت مى‏ شود از يك سلسله رفتارى كه انسان را در رسيدن به هدف معين كمك مى ‏كنند.
انسان در اين جهان خواه ناخواه به سوى مرگ و جهان آخرت ره‏سپار است.
قرآن مى‏گويد: «اى انسان همانا كه تو با كمال جديت به سوى پروردگارت رهسپار هستى و او را ملاقات خواهى كرد.» (1)
فاصله بين ولادت تا مرگ و مجموعه عقايد و افكار و اخلاق و گفتار و كردار و حركات انسان، در اين مدت يك مسير واقعى، ولى مكانى نيست انسان خواه ناخواه بايد آن را طى كند. مى ‏توان آن را به عنوان صراط و راه زندگى معرفى كرد.
**
1. انشقاق (84) آيه 6 : «يا أَيُّها الإِنْسانُ إِنَّك َ كادِحٌ إِلى رَبِّك َ كَدْحاً فَمُلاقِـيهِ».

انسان در پيمودن اين مسير يا در خط مستقيم حركت مى ‏كند كه نزديك‏ترين و هموارترين و آسان‏ترين و بى‏ خطرترين راه‏هاست و در قرآن «صراط مستقيم» ناميده شده است. يا از صراط مستقيم انحراف مى‏ يابد و در وادى‏ هاى ضلالت، سرگردان خواهد شد. قرآن كريم پرستش خداى يگانه و تسليم در برابر فرمان‏ هاى او را كه از فطرت پاك انسان نشأت مى‏ گيرد «صراط مستقيم» معرفى مى‏ كند كه پيامبران الهى مردم را بدان سوى دعوت مى‏ كردند:
ـ «همانا كه خدا پروردگار من و شماست او را پرستش كنيد و همين است راه راست.» (1)
ـ «و اين صراط مستقيم پروردگار توست. آيات قرآن را براى گروهى كه پند مى ‏گيرند بيان كرديم.» (2)
ـ «بگو: همانا كه پروردگارم مرا به صراط مستقيم هدايت كرده است، دين استوارى كه ملت ابراهيم بدان دين پاك هدايت يافته بودند و از مشركان نبود، بگو كه نماز و نيايش من، و زندگى و مرگم براى پروردگار جهان است.» (3)
**
1. آل عمران (3) آيه 51 : «إِنَّ اللّهَ رَبِّى وَرَبُّـكُمْ فَاعْبُدُوهُ هـذا صِراطٌ مُسْتَقِـيمٌ».
2. انعام (6) آيه 126: «وَهـذا صِراطُ رَبِّكَ مُسْتَقِـيماً قَدْ فَصَّلْنا الآياتِ لِقَوْمٍ يَذَّ كَّـرُونَ».
3. همان، آيات 161 ـ 162: «قُلْ إِنَّنِى هَدانِى رَبِّى إِلى صِراطٍ مُسْتَقِـيمٍ دِيناً قِـيَماً مِلَّةَ إِبْراهِـيمَ حَنِـيفاً وَما كانَ مِنَ المُشْرِكِـينَ * قُلْ إِنَّ صَلاتِى وَنُسُكِى وَمَحْياىَ وَمَماتِى لِلّهِ رَبِّ العالَمِـينَ».