موضوع: جانشين پيامبر كيست؟

به راستى كدام عاقل باانصاف، چنين واقعه اى را دليل بر وجود ارتباطات به اصطلاح حسنه بين اميرالمؤمنين عليه السلام و عمر بن خطّاب مى داند؟
از سوى ديگر در متون روايات اهل سنّت مطالب واهى آمده كه اميرالمؤمنين عليه السلام آن بانو را براى عمر با آرايش و زينت فرستاده و خليفه او را برانداز كرده(!!) و در اين ازدواج آميزشى رخ داده، اين بانو فرزندانى براى عمر آورده و ديگر مطالب بى اساس، همه اين ها كذب و افترا و جعل و وضع بوده و هيچ ارزشى ندارند.
نوشته اند كه عمر بالاى منبر علّت اصرار زياد خود را بر اين وصلت فرمايش رسول خدا صلى اللّه عليه وآله قرار داده كه آن حضرت فرمود:
كلّ حسب ونسب منقطع يوم القيامة إلاّ حسبي ونسبي;4
هر پيوند حسبى و نسبى در روز رستاخيز گسستنى است جز پيوند حسبى و نسبى من.
عمر بنا به ادّعاى خودش مى خواهد با انتساب به فاطمه زهرا عليها السلام، به رسول خدا صلى اللّه عليه وآله انتساب پيدا كند و تا روز قيامت از اين انتساب نفع ببرد.
اكنون قضيّه اى كه نقل مى شود، وجود غرضى ديگر را در اصرار انجام اين ازدواج تقويت مى كند.
محمّد بن ادريس شافعى مى گويد: هنگامى كه حجّاج بن يوسف ثقفى، دختر عبداللّه بن جعفر را به ازدواج خود درآورد، خالد بن يزيد بن معاويه به عبدالملك مروان گفت: آيا در امر اين ازدواج، حجّاج را به حال خود واگذاشتى؟
عبدالملك در جواب خالد گفت: آرى، مگر مشكلى در ميان است؟
خالد گفت: به خدا سوگند! اين كار، منشأ بزرگ ترين مشكلات است.
عبدالملك گفت: چگونه و به چه سببى؟

خالد گفت: به خدا سوگند! اى خليفه! از زمانى كه رَمْله دختر زبير را به ازدواج درآورده ام، تمام كينه ها و عداوت هايى كه نسبت به زبير داشتم، از دلم بيرون رفته است.
با اين سخن گويى عبدالملك خواب بود و بيدار گشت و فورى به حجّاج نوشت: دختر عبداللّه را طلاق بده.
حجّاج از فرمان خليفه وقت اطاعت نمود.5
البتّه طبع پيوند ازدواج و ايجاد فاميلى همين است كه منشأ از بين بردن عداوت ها و كدورت هاى گذشته خواهد شد و يا دست كم آن ها را تعديل خواهد كرد. اين مطلب با اغراض سوء امويان منافات داشت كه درصدد بودند به هر وسيله ممكنى بغض بنى هاشم را در دل ها به خصوص در دل هاى عمّالشان بپرورانند.
از اين رو عمر بن خطّاب با اين هدف به اين ازدواج پافشارى مى كرد كه شايد از طريق اين فاميلى با بنى هاشم و به خصوص بيت اميرالمؤمنين عليه السلام، بتواند مسير فكرى جامعه مسلمانان را نسبت به قضاياى سقيفه و آن چه كه از طرف او و هوادارانش بر سر فاطمه زهرا عليها السلام آمده بود، منحرف سازد.

*****

1 . تهذيب التهذيب: 1 / 44، 11 / 382، 4 / 106.
2 . الطبقات الكبرى: 8 / 462، المستدرك على الصحيحين: 3 / 142، السّنن الكبرى: 7 / 63 و 114، تاريخ بغداد: 6 / 182، الاستيعاب: 4 / 1954، اسد الغابة: 5 / 614، الذّريّة الطّاهره: 157 ـ 165، مجمع الزّوائد: 4 / 499، المصنّف صنعانى: 10354.
3 . ر.ك: الطبقات الكبرى: 8 / 463، الاصابة: 4 / جزء 8 / 275، رقم 1473، البداية والنّهايه: 5 / 330، انساب الأشراف: 2 / 412، المستدرك على الصحيحين: 3 / 142.
4 . الطبقات الكبرى: 8 / 463.
5 . مختصر تاريخ مدينة دمشق: 6 / 205.

***حضرت امير و نام گذارى با اسامى خلفا

از ديرباز نام گذارى از طرف افرادى كه صاحب عنوان، شخصيت و مقام هستند ـ چه به حق و چه به باطل ـ امرى رايج بوده است. براى مثال با مراجعه به تاريخ، مواردى ديده مى شود كه اگر نام كسى خوشايند رسول خدا صلى اللّه عليه وآله نبود، آن حضرت آن نام را به نام ديگرى تبديل مى كردند، در مورد ديگر آن حضرت به امام حسن و امام حسين عليهما السلام و جناب محسن عليه السلام ابتداءً نام گذارى فرمودند.
در موارد بسيارى حاكمان و خلفاى ستم پيشه نيز روى برخى جهات سياسى يا اجتماعى براى افرادى نام تعيين مى نمودند و به خاطر جريانات حاكم بر موقعيّت موجود، اولياى آن اطفال از مخالفت با آن حاكم، خوددارى مى نمودند.
اين مطلب درباره عمر، فرزند امير مؤمنان على عليه السلام نيز مورد تصريح بزرگان اهل سنّت است. حافظ مزّى، ابن حجر عسقلانى و گروهى ديگر از نگارندگان بزرگ اهل سنّت در اين زمينه چنين نگاشته اند:
هنگامى كه «صَهْباء بنت ربيعه» همسر اميرالمؤمنين عليه السلام فرزند پسرى به دنيا آورد، عمر بن خطّاب، نام اين فرزند را «عمر» گذارد(!!)1
به نظر ما اين كار عمر نيز در راستاى همان هدفى بوده كه با آن همه ارعاب و تهديد به خواستگارى دختر اميرالمؤمنين عليه السلام اقدام كرد. آن سان كه در تاريخ آمده است، معاويه مبلغ هنگفتى براى جناب عبداللّه بن جعفر (داماد اميرالمؤمنين عليه السلام و شوهر حضرت زينب كبرى عليها السلام) فرستاد تا نام فرزندش را معاويه بگذارد.
افزون بر اين، بيشتر نام ها، نام هاى مرسوم و متداولى در بين عرب بوده است و هر خانواده اى به مقتضاى ذوق و سليقه خود اين نام ها را براى نوزادان خود برمى گزيدند.
به سخن ديگر، اساساً خود نام ها از نظر ذاتى قبحى نداشتند. از اين رو در هيچ يك از كتاب هاى مخالفان حتّى متأخّرين آنان (يعنى تا حدود 50 سال پيش) نمى يابيد كه از اين جهت عليه شيعه استفاده اى كرده باشند و اين همنامى را دستاويز نفى منازعه بين امامان ما و رؤساى خودشان قرار داده باشند.
كوتاه سخن اين كه چنين به اصطلاح بهانه گيرى ها براى نفى و اثبات امرى به آن اهميّت با آن همه دلايل متقن و غير قابل خدشه، چيزى نيست جز اين كه گفته شود: «اَلْغَريقُ يَتَشَبَّثُ بِكُلِّ حَشيش».

*****

1 . تهذيب الكمال: 21 / 467، تهذيب التهذيب: 7 / 411.

***نگاهى به روايت مدح شيخين

در كتاب هاى اهل سنّت به امير مؤمنان على عليه السلام نسبت داده شده كه آن بزرگوار با عباراتى مختلف، شيخين را مدح كرده اند. در روايتى آمده است كه حضرت على عليه السلام فرمود:
خَيْرُ النّاسِ بَعْدَ النَبيّين أبوبَكْر ثُمَّ عُمَرُ...;1
بهترين مردم بعد از پيامبران ابوبكر سپس عمر بن خطّاب است... .
ابن تيميّه در كتاب منهاج السُّنّه چنين نقل مى كند:
همواره اين سخن از على شنيده مى شد كه اگر مردى را به نزد من بياورند كه مرا بر ابوبكر و عمر برترى دهد، بر آن مرد، حدّ شخص افترا زننده را جارى مى كنم و شلاّق مى زنم.
اين موضوع را از چند محور بررسى و نقد مى نماييم:
1 . اين گونه مطالب كه به امير مؤمنان على عليه السلام نسبت داده شده، تنها در كتاب هاى اهل سنّت آمده است و در هيچ يك از كتاب هاى شيعه حتى به ضعيف ترين سند نيامده است.
بديهى است كه استدلال به امرى كه مورد ادّعاى يك طرف از متخاصمين است، خروج از قواعد مقرّره باب مناظره است.
2 . اهل سنّت اين نسبت ها را با سندهايى كه حتى در نزد خودشان صحيح باشد، نقل نكرده اند.
آن چه نقل شده با عبارت هاى «رُوِيَ عَنْ عليٍّ; از على روايت شده»، يا «وَقَدْ حُكِيَ عَنْ عليٍّ; از على حكايت شده» و نظير اين متون آمده است.
به اصطلاح علم درايه و حديث شناسى اين مطالب به نحو «اِرْسال» از حضرت على عليه السلام نقل شده است، نه با سندى معتبر و قابل توجّه. روشن است كه چنين منقولاتى اعتبار ندارند.

3 . قراين زيادى در فرمايشات امير مؤمنان على عليه السلام وجود دارد و نيز روايات متواتر و بلكه فوق حدّ تواتر از رسول خدا صلى اللّه عليه وآله در افضليّت اميرالمؤمنين عليه السلام از جميع افراد نقل شده كه چنين مطالبى را در مدح و منقبت شيخين توسط اميرالمؤمنين عليه السلام تكذيب مى كند.
4 . شواهدى وجود دارد كه به يقين نشان گر كذب اين نسبت ها است. براى نمونه به نقل يك شاهد اكتفا مى شود.
ابن عبدالبرّ در كتاب الاستيعاب فى معرفة الاصحاب از معتبرترين كتاب هاى رجالى اهل سنّت از قول افرادى مانند سلمان، مقداد، ابوذر، خبّاب، جابر بن عبداللّه انصارى، ابو سعيد خدرى و زيد بن ارقم چنين نقل مى كند:
نخستين كسى كه اسلام آورد علىّ بن ابى طالب بود.
آن گاه مى نويسد:
وَفَضَّلَهُ هؤُلاءِ عَلى غَيْرِهِ;2
اين جماعت، على (عليه السلام) را بر غير او برترى مى دادند.
گفتنى است افرادى از بزرگان صحابه كه داراى چنين عقيده اى بودند خلى بيشتر هستند، ولى ابن عبدالبرّ چنين مصلحت ديده كه فقط اين عدّه را نام ببرد(!!)
البتّه اين مطلب، عنوان جداگانه اى در كتاب هاى اهل سنّت دارد كه: «نخستين كسى كه اسلام آورد چه كسى بود؟»
ابن عبدالبرّ از قول اين عدّه نقل مى كند كه نخستين كسى كه اسلام آورد، اميرالمؤمنين عليه السلام بود.

بلكه ابن جرير طبرى در روايت صحيحى نقل مى كند كه ابوبكر ابن ابى قحافه بعد از پنجاه نفر اسلام آورد.3
اما براى اين كه اين مقام را از امير مؤمنان عليه السلام انكار كنند، اقوالى را درست كرده اند; از جمله اين كه نخستين كسى كه اسلام آورده، ابوبكر بوده است.
ما اكنون در مقام ردّ و نقض اين اقوال بى اساس و كاذب نيستيم، آن چه به بحث ما مربوط مى شود اين است كه شخصيتى مانند ابن عبدالبَرّ قرطبى كه از حافظان بزرگ اهل سنّت است در كتاب خود به عدّه اى از اصحاب رسول خدا صلى اللّه عليه وآله نسبت مى دهد كه آنان اميرالمؤمنين عليه السلام را بر ابوبكر تفضيل مى دادند.
از طرفى هرگز ديده يا شنيده نشده كه امير مؤمنان على عليه السلام به خاطر اين عقيده، بر كسى حدى جارى كنند و يا حتّى انتقادى كرده باشند.
از اين رو ابن حجر عسقلانى در اين باره سر در گم شده است; چرا كه از طرفى مى بيند كه به اميرالمؤمنين عليه السلام چنين نسبت داده اند كه بر قائلين به تفضيل حضرتش بر ابوبكر و عمر، حدّ جارى مى سازد، از طرف ديگر بر چنين افرادى كه قائل به تفضيل شده اند حدّى جارى نگرديده است، و در اين راستا كلام ابن عبدالبرّ را از روى ناچارى تحريف كرده و قسمت آخر سخن يعنى «وَفَضَّلهُ هؤُلاءِ عَلى غَيْرِهِ» را نقل نكرده تا به وجود چنين افرادى با اين عقيده اعتراف نكند.
البته ما شواهد بسيارى در موضوعات مختلف داريم كه بناى توجيه گران بر اين است كه هر كدام از متأخّرين وقتى كه مشاهده مى كند كلماتى و عباراتى از پيشينيان ايجاد دردسر مى كند و در راه به كرسى نشاندن ادّعاهاى بى اساسشان مشكلى را ايجاد مى نمايد، به هر وسيله ممكن، عبارت شخص پيشين را تحريف كرده و در صورت امكان آن را از دلالت ساقط مى نمايند.
وه، چه روش و مسلك استوارى(!!) مطالبى را به دروغ به شخصيّتى چون امير مؤمنان على عليه السلام نسبت مى دهند و آن چه را كه با اين افترا منافات دارد تحريف مى كنند تا در نتيجه مذهب و مكتبى را بر اين دو امر بى اساس، پايه گذارى كنند.

*****

1 . شرح المواقف: 8 / 367.
2 . الاستيعاب: 3 / 1090.
3 . تاريخ طبرى: 2 / 316.

*****آيا حضرت على از حقّ خود تنازل كردند؟

يكى ديگر از ادّعاها در زمينه امامت و خلافت اين است كه مى گويند: حضرت على عليه السلام از حق خود تنازل كرد.
مگر امامت و ولايت و سرپرستى بر امّت ملك امير مؤمنان على عليه السلام بوده كه آن حضرت از آن دست برداشته و چشم پوشى كنند؟
ممكن است انسان به دلخواه خودش از ملك شخصى خود يا ارثى كه مثلاً به او رسيده چشم پوشى كند و آن را به ديگر وارثان واگذار كند و بگويد: من با شما بر سر اين امر، نزاعى ندارم.
امّا از اظهارات حضرت على عليه السلام در دوران خلافت خلفا استفاده مى شود كه نه تنها آن حضرت از حق مسلم خود تنازل نكرده; بلكه در آن دوران به مصالحى درباره حق خويش صبر كرده است. آن بزرگوار در گفتارى در قبال غصب امامت و خلافت خويش مى فرمايد:
فَصَبَرْتُ وَفِي العَيْنِ قَذًى وَفِي الْحَلْقِ شَجًى;1
پس صبر كردم آن گونه كه تيغى به چشمم خليده و استخوانى در گلويم جا داشت.
آن حضرت در فراز ديگرى مى فرمايد:
به اطرافم نگاه كردم، ديدم كسى جز حسنين نيست، نخواستم كه با انصارى كه در دو نفر خلاصه مى شدند ـ آن هم چه دو نفرى ـ به منازعه برخيزم و اين دو ريحانه رسول خدا صلى اللّه عليه وآله را به كشتن بدهم، از اين رو نسبت به از دست رفتن آن دو، بخل ورزيدم كه مبادا كشته شوند.2
امير مؤمنان على عليه السلام در شكواى ديگرى كه از امّت جفاپيشه به خداوند متعال دارند، اين گونه عرض مى كنند:
خدايا! من حسنين را به تو سپردم، تا وقتى من زنده هستم مرا به داغ مرگ آنان مبتلا نساز، بعد از من هم خودت مى دانى كه چگونه آنان را از قريش حفظ كنى.3

بنابراين، بسى كم لطفى است كه بر «صبر و تحمّل» نام «تنازل و چشم پوشى» نهند، و حال آن كه بين اين دو از نظر حقيقتِ مفهوم فرسنگ ها فاصله است.
آرى، آن چه در ميان بوده فقط صبر بوده و صبر، و چيز ديگرى جز صبر و شكيبايى در مقابل حركات ناهنجار امّت جفاپيشه، نبوده است.
حضرت موسى بن عمران عليه السلام براى مناجات با پروردگار به كوه طور رفت و هارون را خليفه خود در بين مردم قرار داد، كه كارهاى موسى را در بين مردم، موقع رفتن آن حضرت به كوه طور، انجام داده و اسباب هدايت آنان را فراهم سازد، قرآن كريم در اين باره مى فرمايد:
(وَقالَ مُوسى ِلأَخيهِ هارُونَ اُخْلُفْنِي فِي قَوْمِي وَأَصْلِحْ وَلا تَتَّبِعْ سَبيلَ الْمُفْسِدِينَ);4
و موسى به برادرش هارون گفته بود: در ميان قومم جانشين من باش و كارهاى آن ها را اصلاح كن و از روش فسادگران پيروى نكن.
وقتى حضرت موسى عليه السلام از ميقات بازگشت، مشاهده كرد كه به كلّى ورق برگشته و همه امّت مرتدّ شده اند، به حضرت هارون اعتراض كرد.
قرآن كريم در اين باره مى فرمايد:
(قَالَ ابْنَ أُمَّ إِنَّ الْقَوْمَ اسْتَضْعَفُونِي وَكَادُوا يَقْتُلُونَنِي);5
(هارون عليه السلام) گفت: اى فرزند مادر! همانا قومم مرا ناتوان شمردند و نزديك بود مرا بكشند.
به راستى آيا رواست كه از صبر هارون عليه السلام در قبال ارتداد و انحراف قوم تعبير شود كه هارون از خلافت و جانشينى خود نسبت به حضرت موسى عليه السلام تنازل كرده و چشم پوشى نموده است؟

امير مؤمنان على عليه السلام كسى است كه در حق و حقانيّت او نصوص فراوان وارد شده و در روز غدير آن جمعيّت بسيار با او بر امامت و خلافت بيعت كردند، آيا معقول است چنين شخصيّتى همه اين ها را ناديده بگيرد و ـ به قول معروف امروزى ها ـ به نفع ديگرى كنار رود؟
مگر امر خلافت و منصب جانشينى رسول خدا صلى اللّه عليه وآله در اختيار كسى است كه كارش با «نان به يك ديگر قرض دادن» سامان پذيرد؟
آيا نفع وحدت جامعه مسلمانان بر محورى پوشالى، باطل و بى محتوا، از ضرر انحراف امّت از وصىّ برحقّ رسول خدا صلى اللّه عليه وآله بيشتر بود؟
آيا براى چنين وحدتى، نفعى تصوّر مى شود؟
آيا قابل تصوّر است كه معصوم براى غير معصوم تنازل كند؟
آرى، پاسخ اين پرسش ها نزد كسى كه از اهميّت و ارزش مقام منيع خلافة اللهى بى خبر است و يا خود را به بى خبرى مى زند و از نقش امام و حجّت واقعى در سرنوشت دين و دنياى مردم آگاهى ندارد; مثبت است، چون اين گونه افراد با چنين طرز تفكّرى، هيچ گاه در پى تأمين غرض خداى متعال از آفرينش ووصول به آن غرض نيستند; چرا كه «هِمَّتُهُمْ بُطُونُهُمْ، ودِينُهُمْ دَنانيرُهُمْ».

بنابراين، هرگز امير مؤمنان على عليه السلام از حق خويش تنازل نكردند; بلكه اين امّت بودند كه بعد از رسول خدا صلى اللّه عليه وآله، سير قهقرايى نمودند و از منتخب خداى تعالى و رسولش عدول نمودند و آن يگانه نامزد مقام جانشينى پيامبر كه خدايش بر اين مقام برگزيده بود، با مشاهده انحراف و خودكامگى امّتِ جفاپيشه، چاره اى جز صبر نديد، پس صبر كرد و فرمود:
فَصَبَرْتُ وَفِي العَيْنِ قَذًى وفي الحَلْقِ شَجًى;
پس شكيبايى ورزيدم آن گونه كه تيغى به چشمم خليده و استخوانى در گلويم جا داشت.
قرآن كريم نيز پيش تر، از اين حقيقت پرده برداشت و فرمود:
(وَمَا مُحمَّدٌ إِلاَّ رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِن قَبْلِهِ الرُّسُلُ أَفَإِنْ مَاتَ أَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلَى أَعْقَابِكُمْ وَمَن يَنْقَلِبْ عَلَى عَقِبَيْهِ فَلَن يَضُرَّ اللّهَ شَيْئاً وَسَيَجْزِي اللّهُ الشَّاكِرِينَ);6
و محمّد فرستاده خداست; و پيش از او فرستادگان ديگرى نيز بودند; آيا اگر او بميرد يا كشته شود، شما به گذشته برمى گرديد؟! و هر كس به گذشته باز گردد هرگز به خدا ضررى نمى رساند; و خداوند به زودى به شاكران پاداش خواهد داد.


*****

1 . نهج البلاغه: 48، خطبه 3 (شقشقيّه).
2 . همان: 68، خطبه 26.
3 . شرح نهج البلاغه: 2 / 298.
4 . سوره اعراف: آيه 142.
5 . همان: آيه 150.
6 . سوره آل عمران: آيه 144.