موضوع: فصل هشتم: توبه و پاكسازى‏

فصل هشتم: توبه و پاكسازى‏

توبه و پاكسازى‏
از نشانه‏هاى رحمت و لطف وسيع الهى، نعمت توبه و پذيرش آن از سوى خداوند.
توبه به معنى ترك گناه، بازگشت به سوى خدا و عذرخواهى در پيشگاه خداوند است.

عذرخواهى بر سه گونه است؛
گاهى عذر آورنده مى‏گويد: من اصلًا فلان كار را انجام نداده‏ام. گاهى مى‏گويد: من به آن جهت اين كار را انجام دادم. و گاهى مى‏گويد: اين كار را انجام دادم ولى خطا كردم و بد كردم و اينك پشيمانم. اين همان توبه است.

توبه در اسلام داراى شرايطى است؛ 1- ترك گناه. 2- پشيمانى از گناه.
3- تصميم بر انجام ندادن دوباره‏ى گناه. 4- تلافى و جبران گناه. «1»
توبه همچون بيرون آوردن لباس چركين از بدن و پوشيدن لباس پاك و تميز است. توبه همچون شستشوى بدن آلوده و عطر زدن است.

قرآن در آغاز سوره‏ى هود مى‏فرمايد:
«و ان استغفروا ربكم ثم توبوا اليه» «2»
«و از پرودگار خود آمرزش بطلبيد، سپس به سوى او بازگرديد.»

آوردن استغفار و توبه در يك آيه، حاكى از آن است كه اين دو با هم تفاوت دارند، اولى به معنى شستشو و دومى به معنى كسب كمالات است.

و كه انسان نخست بايد خود را از گناهان پاك سازد و سپس خود را به اوصاف الهى بيارايد، نخست هرگونه معبود باطل را از قلب خود بزدايد و سپس معبود حق را در آن جاى دهد،

به قول حافظ:

تا نفس، مبرّا ز نواهى نكنى-----دل، آئينه‏ى نور الهى نكنى‏

__________________________________________________
(1). مفردات راغب، ص 76
(2). هود/ 3

استغفار و توبه در قرآن‏

در قرآن، ذات پاك خداوند، 91 بار «غفور»، «بسيار آمرزنده» و 5 بار «غفّار»، «بسيار بخشنده» ياد شده و در آيات بسيارى، مردم به استغفار و طلب آمرزش از درگاه خدا دعوت شده‏اند. وبيش از 80 بار سخن از توبه و پذيرش توبه به ميان آمده است. در اينجا به ذكر چند آيه مى‏پردازيم:

1- «و الّذين اذا فَعَلوا فاحِشَة او ظلموا انفُسهم ذكروا اللّه فَاستَغفروا لِذُنوبِهم» «1»
«و از نشانه‏هاى پرهيزكاران آن است كه: هرگاه مرتكب عمل زشتى شوند، يا به خود ستم كنند، به ياد خدا مى‏افتند و براى گناهان خود از خدا طلب آمرزش مى‏كنند.»

2- «و من يَعمَل سُوء او يَظلِم نَفسَه ثُمّ يَستغفِرِ اللّه يَجد اللّه غَفوراً رَحيماً» «2»
«كسى كه كار بدى انجام دهد، يا به خود ستم كند، سپس از خداوند طلب آمرزش نمايد، خداوند را آمرزنده و مهربان خواهد يافت.»
__________________________________________________
(1). آل عمران/ 135
(2). نساء/ 110

3- «وعد اللَّه الّذينَ آمَنوا و عَمِلوا الصّالِحاتِ لَهم مَغفِرةٌ و أجرٌ عظيم» «1»
«خداوند به آنها كه ايمان آورده و عمل صالح انجام داده‏اند وعده‏ى آمرزش و پاداش عظيمى داده است.»

4- «قُل يا عِبادِىَ الَّذينَ أسرفُوا على انفُسهِم لا تَقْنطوا مِن رَحمَة اللّه إنّ اللّه يَغفرُ الذُّنوبَ جَميعاً إنَّه هو الغَفورُ الرّحيم» «2»
«بگو اى بندگان من كه بر خود اسراف و ستم كرده‏ايد، از رحمت خداوند نوميد نشويد كه خدا همه گناهان را مى‏آمرزد و او بسيار بخشنده و مهربان است.»

تعبيراتى كه در اين آيه آمده مانند: «بندگان من»، «نااميد نشويد»، «رحمت خدا»، «آمرزش همه‏ى گناهان»، «غفور و رحيم بودن خدا»، همه حكايت از وسعت دامنه استغفار و پذيرش توبه و گستردگى رحمت الهى مى‏كند، بخصوص تعبير به «عبادى» «بندگان من»، كه بيانگر آن است كه همه از خوب و بد، بندگان خدا هستند و خداوند به آنها آنچنان مهربان است كه آنها را بندگان خودش خوانده است. بنابراين چشم انداز اميد به آمرزش، بسيار وسيع و گسترده است.

5- «و اذا سَئَلكَ عِبادِى عَنّى فَانّى قَريبٌ اجيبُ دَعوَةَ الدّاعِ اذا دَعانِ فَليَستجيبوا لِى و ليُؤمِنوا بى لَعلَّهُم يَرشُدون» «3»
«هنگامى كه بندگانم از تو درباره من سوال كنند، (بگو) من نزديكم به دعا كننده به هنگامى كه مرا مى‏خواند پاسخ مى‏گويم، پس بايد دعوت مرا بپذيرند و به من ايمان بياورند تا راه يابند و به مقصد برسند.»

از لطايف و نكات بسيار ظريف در نزديك بودن خدا به انسان اينكه در اين آيه خداوند هفت بار، امور را به ذات پاك خود، بدون واسطه نسبت داده است: بندگان من، درباره من، من نزديكم، مرا مى‏خواند، من پاسخ مى‏گويم، دعوت مرا اجابت كند، به من ايمان آورد.

يار نزديكتر از من به من است-----وين عجب بين كه من از وى دورم‏

__________________________________________________
(1). مائده/ 9
(2). زمر/ 53
(3). بقره/ 186

6- «... و تُوبُوا الى اللّهِ جَمعياً ايُّها المُؤمِنون» «1»
«اى مؤمنان! همگى به سوى خدا باز گرديد.»

7- «وَ هُو الّذى يَقبِلُ التَّوبَة مِن عِبادِه» «2»
«و خدا كسى است كه توبه بندگانش را مى‏پذيرد.»

8- «... انَّ اللّه يُحِبُّ التَّوّابِين» «3»
«قطعاً خداوند توبه كنندگان را دوست دارد.»

9- «يا ايّها الَّذينَ آمَنوا تُوبُوا الَى اللّهِ تَوبَةً نَصُوحاً» «4»
«اى كسانى كه ايمان آورده‏ايد توبه حقيقى و خالص كنيد.»

10- «و هُو الَّذى يَقبلُ التَّوبَة عَن عِبادِه و يَعفُوا عَنِ السّيّئات» «5»
«او كسى است كه توبه‏ى بندگانش را مى‏پذيرد و از گناهان مى‏گذرد.»

11- «افَلا يَتُوبُونَ الَى اللّه و يَستَغفِروُنَه و اللّهُ غَفُورٌ رَحيم» «6»
«آيا توبه نمى‏كنند و به سوى خدا باز نمى‏گردند واز او طلب آمرزش نمى‏نمايند. خداوند آمرزنده مهربان است.»

در اين آيه با استفهام انكارى كه بيانگر تاكيد است، خداوند انسان‏ها را به سوى توبه و استغفار دعوت مى‏نمايد و با ذكر دو صفت غفور و رحيم بودنش، عواطف آنها را تحريك مى‏نمايد تا شايد به سوى خدا باز گردند و با آب استغفار، گناهانشان را بشويند و در پرتو توبه بر كمالات و فضايل انسانى خود بيفزايند.
__________________________________________________
(1). نور/ 31
(2). شورى/ 25
(3). بقره/ 222
(4). تحريم/ 8
(5). تحريم/ 8
(6). مائده/ 74

توبه از ديدگاه روايات‏

با بررسى و تجزيه و تحليل روايات مربوط به توبه و استغفار، مطالب متنوع و جامعى، پيرامون توبه به دست مى‏آيد كه در اينجا به طور خلاصه به بخش مهمى از آن مى‏پردازيم:

1- توبه راستين‏
توبه‏ى راستين پنج ركن دارد: 1- ترك گناه. 2- پشيمانى از گناهان سابق.
3- تصميم بر ترك گناه. 4- جبران گناهانى كه قابل جبران است با اداى حق اللَّه و حق النّاس. 5- استغفار با زبان.

*توبه نصوح چيست؟

چنانكه قبلًا ذكر شد در قرآن آمده:
«تُوبُوا الى اللّه تَوبَة نَصُوحاً» «1»
«به درگاه الهى توبه نصوح كنيد.»

امام صادق عليه السلام در تفسير واژه «نصوح» چنين فرمودند:
«هو الذَّنبُ الّذى لا يَعودُ فيه ابداً» «2»
«آن توبه‏اى است كه هرگز به آن گناه باز نگردد.»
__________________________________________________
(1). تحريم/ 8
(2). كافى، ج 2 ص 432

و امام هادى عليه السلام در معنى نصوح فرمود:
«ان يكونَ الباطِنُ كالظاهِر و افضِل من ذلك» «1»
«توبه‏ى نصوح، آن است كه باطن انسان مانند ظاهر بلكه بهتر از ظاهر باشد.»

رسول خدا صلى الله عليه و آله در معنى نصوح فرمودند:
«أن يَتُوب التائِب ثمّ لايَرجع فى ذَنبٍ كما لايَعود اللَبن الى الضَّرع» «2»
«توبه كننده، هرگز به گناه باز نگردد، چنانكه شير به پستان باز نمى‏گردد.»

امام على عليه السلام در معنى نصوح مى‏فرمايد:
«نَدمٌ بِالقَلب و استِغفار باللّسان و القَصد على ان لا يَعود» «3»
«پشيمانى قلبى و عذرخواهى با زبان، و تصميم جدى و مداوم بر ترك گناه.»
__________________________________________________
(1). بحار، ج 6 ص 22
(2). مجمع البيان، ج 10 ص 318
(3). تحف العقول/ ص 149

2- شرائط صحت و كمال توبه‏

شخصى براى خودنمايى در محضر على عليه السلام گفت: «أستغفر اللّه» على عليه السلام به او فرمود: مادرت به عزايت بنشيند آيا مى‏دانى استغفار (تنها به زبان نيست و) از درجه اعلى است؟ سپس فرمود:

استغفار و توبه داراى شش ركن است:
1- پشيمانى از گناهان قبل. 2- تصميم بر ترك گناه. 3- اداى حق مردم. 4- اداى حق الله. 5- ذوب شدن گوشت بدن كه از غذاى حرام روييده شده با حزن و اندوه. 6- بدن سختى طاعت خدا را بچشد همانگونه كه‏ شيرينى گناه را چشيده است. «1» در اين هنگام بگو: «أستغفر اللّه». «2»

امام سجاد عليه السلام فرمودند:
«انّما تَوبَة، العَمل و الرُّجوع عن الامر و ليستِ التَّوبة بِالكَلام» «3»
«توبه يعنى كار شايسته و بازگشت از انحراف، نه لقلقه‏ى زبان.»

يكى ديگر از شرايط توبه، جبران ضايعات گناه است.
قرآن در اين باره مى‏فرمايد:
«الّا الَّذينَ تابُوا مِن بَعدِ ذلِك وَ اصْلحوا»
«مگر كسانى كه بعد از اين توبه كنند و به اصلاح و جبران بپردازند.»

جمله «و اصلحوا» بيانگر اين است كه شرط مهم توبه اصلاح و جبران ضايعات گناه است.

يكى ديگر از شرايط كمال توبه اقرار به گناه است، تا آنجا كه امام باقر عليه السلام فرمودند:
«و اللّه ما ينجو من الذّنب الّا من اقربه»
«سوگند به خدا از گناه نجات پيدا نمى‏كند، مگر كسى كه به گناه اعتراف كند.» «4»

و حضرت على عليه السلام مى‏فرمايد:
«المُقرّ بالذَّنبِ تائِب» «5»
«اعتراف كننده به گناه، توبه كننده است.»
__________________________________________________
(1). از علامه مجلسى قدس سره نقل شده كه چهار ركن اول شرايط صحت توبه است، و دو ركن بعد دو شرط كمال توبه مى‏باشد
(2). نهج البلاغه، حكمت 417
(3). كشف الغمه، ج 2 ص 313
(4). وسائل الشيعه، ج 11 ص 347
(5). مستدرك الوسائل، ج 2 ص 345

3- انواع توبه و مراحل آن‏

امام صادق عليه السلام در ضمن گفتارى فرمودند:
«و كل فرقة من العباد لهم توبة .... و توبة الخاص، من الاشتغال بغير الله تعالى و توبة العام من الذنوب» «1»
«هر گروهى داراى يك نوع توبه هستند .... توبه بندگان خاص و ممتاز، توبه كردن از لحظات غفلت از خدا و متوجه شدن به غير خداست و توبه توده‏ى مردم، توبه از گناهان است.»

مطلب ديگر اينكه، پشيمانى از گذشته و تصميم بر ترك گناه، مرحله‏ى نخستين توبه است، مراحل بعد آن است كه توبه‏كننده از هر نظر به حالت روحانى قبل از گناه درآيد.

همچون بيمار و كسى كه تب دارد، كه با خوردن دارو، تب او قطع مى‏شود، ولى بعد از اين مرحله نياز به داروهاى تقويتى دارد تا با استفاده از آنها، بنيه‏ى جسمى او به مرحله‏ى قبل از بيمارى برسد و شايد سخن امام باقر عليه السلام بر همين اساس باشد كه فرمود:

«التائِبُ من الذَّنب كَمَن لا ذَنبَ له و المُقيم على الذّنب و هو مستغفِرٌ منه كالمُستَهز» «2»
«توبه كننده از گناه همانند كسى است كه گناه ندارد و آنكه در گناه بماند و در عين حال استغفار كند همانند مسخره كننده است.»
__________________________________________________
(1). مصباح الشريعه، ص 97
(2). كافى، ج 2 ص 435، در قرآن 8 بار ذات پاك خدا با عنوان «تَوّاب رَحيم» توصيف شده اين عنوان بيانگر آن است كه: اگر بنده‏اى توبه خود را شكست، باز نااميد نشود و مجدداً توبه كند، چرا كه خداوند بسيار توبه پذير است‏

4- وسعت دامنه‏ى پذيرش توبه‏
چنانكه قبلًا ذكر شد، خداوند مى‏فرمايد:
«... لا تَقنطوا مِن رَحمَة اللّه انّ اللّهَ يَغفِرالذُّنوبَ جَميعاً» «1»
«از رحمت خدا نااميد نشويد، خداوند همه گناهان را مى‏آمرزد.»

اين آيه با صراحت بيان مى‏دارد كه راه توبه به روى همه‏كس باز است.

تا آنجا كه نقل شده «وحشى» قاتل حضرت حمزه عليه السلام با شنيدن اين آيه به حضور پيامبر صلى الله عليه و آله آمد و اظهار توبه كرد.

پيامبر صلى الله عليه و آله توبه او را پذيرفت فقط به او فرمود: از من غايب شو، چرا كه من نمى‏توانم به تو نگاه كنم.
بعضى سؤال كردند: آيا اين آيه درباره‏ى وحشى است يا شامل همه‏ى مسلمين مى‏شود؟ پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود: همه را شامل مى‏شود «2»

وسعت و دامنه‏ى پذيرش توبه تا آنجا است كه روايت شده: شخصى در محضر حضرت رضا صلى الله عليه و آله گفت: خدا لعنت كند كسى كه با على عليه السلام جنگيد. امام رضا عليه السلام به او فرمود:
«قل الّا مَن تاب و اصلح» «3»
«بگو مگر كسى كه توبه كرد و خود را اصلاح نمود.»

و اين بيانگر لطف الهى نسبت به گنهكاران است اصولًا اسلام راه بازگشت به سوى خدا را به روى هيچ كس نمى‏بندد، حتى در مورد عذاب سخت شكنجه گران مى‏فرمايد:
«انّ الَّذينَ فَتَنُوا الْمُؤمِنينَ و المُؤمِناتِ ثُمَّ لَم يَتُوبُوا فَلَهم عَذابُ جَهنَّم» «4»
«براى آنانكه زنان و مردان با ايمان را شكنجه دادند، ولى توبه ننمودند عذاب دوزخ است.»
جمله «ثم لم يتوبوا» حاكى از پذيرش توبه‏ى شكنجه‏گران است.
__________________________________________________
(1). زمر/ 53
(2). سفينة البحار (وحشى). تفسير فخر رازى، ج 27 ص 4
(3). وسائل الشيعه، ج 11 ص 266
(4). بروج/ 10

5- محبت خاص خدا به توبه‏كنندگان‏

در قرآن مى‏خوانيم:
«انَّ اللّه يُحِبُّ التَّوّابين» «1»
«خداوند قطعاً توبه كنندگان را دوست مى‏دارد.»

امام باقر عليه السلام مى‏فرمايد:
«هر گاه مردى در شب تاريك شتر و توشه‏اش را در سفر گم كند و سپس پيدا كند، چقدر خوشحال مى‏شود، خداوند بيشتر از او نسبت به توبه كننده فرحناك مى‏شود.» «2»

و در سخن ديگر فرمودند:
«الله افرح بتوبة عبده من العقيم الوالد، و من الضال الواجد، و من الظمان الوارد» «3»
«خداوند به توبه بنده‏اش فرحناك‏تر است از مرد عقيمى كه داراى فرزند شود و از شخصى كه گمشده‏اش را پيدا كند، و از تشنه‏اى كه به آب مى‏رسد.»

رسول اكرم صلى الله عليه و آله فرمودند:
«هيچ موجودى در پيشگاه خدا، محبوبتر از مرد يا زن توبه كننده نيست.» «4»

نيز فرمودند:
«التائبُ حَبيب اللّه» «5»
«توبه كننده، محبوب خدا است.»
__________________________________________________
(1). بقره/ 222
(2). كافى، ج 2 ص 435
(3). ميزان الحكمه، ج 1 ص 541
(4). سفينة البحار، ج 1 ص 127، عيون اخبار الرضا، ج 2 ص 29
(5) بحار ج 6 ص 30