موضوع: فصل پنجم: كنترل گناه‏

فصل پنجم: كنترل گناه‏

اهرم‏هاى بازدارنده‏ى گناه‏

همان گونه كه ترمز در اتومبيل لازم است تا آن را از سقوط در پرتگاه‏ها و خطرات كنترل كند، غرائز و خواسته‏هاى انسان نيز، نياز به كنترل دارد.

خطوط كلى كنترل انسان در برابر گناه را مى‏توان در امور زير خلاصه نمود:

1- تفكر در امور گوناگون.
2- توجه به حضور خدا در همه جا.
3- خودشناسى و توجه به شخصيت خود.
4- ايمان به معاد و روز حساب.
5 توجه به عرض اعمال بر پيشوايان.
6- نزديك ديدن مرگ.
7- ترس از عواقب گناه.
8- توجه به نقش عبادت ترك معصيت.

1- تفكر در امور گوناگون‏

تفكر در عاقبت گناه، عامل توبه است.
تفكر در فناى دنيا، عامل زهد است.
تفكر در نعمت‏ها، عامل حب خداست.
تفكر در حوادث عبرت‏آموز، عامل تواضع است.
تفكر در مرگ عامل كنترل هوس‏هاى نفسانى است.
تفكر در احوال بزرگان، عامل مقايسه و رشد است.
تفكر در عواقب كار، عامل مصونيت از گناه است.
تفكر در عذاب الهى، عامل خوف از خداست.
تفكر در ضعف‏ها، عامل توكل است.
تفكر در تاريخ، عامل عبرت است.
تفكر در آفريده‏ها، عامل ايمان به خدا است.
تفكر در مفاسد اخلاقى، عامل تهذيب است.
تفكر در سختى‏هاى ديگران، عامل استقامت است.
تفكر در نيكى و مهربانى‏هاى والدين، عامل احسان به آنها است.

از خصوصيات فكر و تفكر اين است كه:

فكر عبادتى است بى ريا، زيرا پيدا نيست تا ريا بردار باشد.

فكر عبادتى است بى‏وسيله، هر چيز مانند نماز و حج، نياز به وسيله مانند مهر و لباس و وسايل نقليه و ... دارد، ولى فكر نياز به وسيله ندارد.

بطور كلى تفكر و انديشه‏ى صحيح، بطور مستقيم يا غير مستقيم عامل بازدارنده از انحرافات و گناهان مى‏شود، و همچون آينه‏ى صاف نشان‏ دهنده‏ى زيبايى‏ها و زشتى‏ها است. چنانكه حضرت على عليه السلام مى‏فرمايد:
«الفكر مرآة صافية» «1»
«فكر آينه‏ى صاف است.»

و نيز: «ما زل من احسن الفكر» «2»
«كسى كه نيكو بينديشد، دستخوش لغزش نمى‏شود.»
__________________________________________________
(1). نهج البلاغه، حكمت 5
(2). ميزان الحكمة، ج 7 ص 538

2- توجه به حضور خدا در همه جا

ايمان به خدا، و ياد او در همه حال و اعتقاد به اينكه همه ما در محضر خدا هستيم از اساسى ترين اهرم‏هاى بازدارنده از گناه است، اثر و نقشى كه اين عقيده در كنترل انسان و جلوگيرى از طغيان غرائز حيوانى دارد، هيچ چيز چنين اثر و نقش را ندارد. و قدرت ايمان به خدا و ياد او در ريشه‏كن نمودن گناه از همه‏ى قدرت‏ها نيرومندتر است. سازمان‏هاى پليسى و انتظامى با فقدان ايمان و تكيه‏گاه معنوى هرگز نمى‏توانند در اصلاح فرد و جامعه توفيق يابند.

ايمان به خدا و اعتقاد به آگاهى او بر همه چيز و حضور او در همه جا، در انسان آنچنان نيرويى در برابر گناه به وجود مى‏آورد كه او را همچون سپرى فولادين و نفوذ ناپذير در برابر گناهان مى‏كند.

نيروهاى انتظامى و امنيتى، هر چند قوى و گسترده باشند قادر به جلوگيرى از گناهان مخفى نيستند و هرگز نمى‏توانند در كنترل گناهان در خلوت نقشى داشته باشند. ولى ايمان درونى مى‏تواند نقش خلل ناپذيرى در بازدارى انسان از گناهان آشكار و پنهان ايفا كند، بر همين اساس در آيات و روايات بر نقش ايمان در بازدارى از گناه بسيار تكيه شده است.

به عنوان نمونه قرآن مى‏فرمايد:
«ألَم يَعلَم بِأنّ اللّه يَرى‏» «1»
«آيا انسان نمى‏داند كه خداوند همه اعمالش را مى‏بيند؟»

«إنّ ربّكَ لَبِالمِرصاد» «2»
«قطعاً پروردگار تو در كمينگاه است.»

«يَعلَم خائِنَة الاعيُن و ما تُخفِى الصُّدور» «3»
«خداوند چشم‏هايى را كه به خيانت گردش مى‏كند، مى‏داند و بر آنچه در سينه‏ها پنهان است. آگاه مى‏باشد.»

در قرآن واژه‏ى «بصير» «خدا بيناست» 51 بار، و واژه «سميع» «خدا شنواست» 49 بار آمده است.

اين آيات به روشنى بيان مى‏كند كه همه ما در محضر خداى بزرگ هستيم. در هرجا، در خلوت و جلوت، هر كارى بكنيم و حتى اگر در فكر و مغز خود، مطلبى را تصور كنيم، خداوند به آن آگاه است و در كمين انسان گنهكار است؛

در مقامى كه كنى قصد گناه-----گر كند كودكى از دور نگاه‏
شرم دارى، زگنه در گذرى-----پرده عصمت خود را ندرى‏
شرم بادت كه خداوند جهان-----كه بود خالق اسرار نهان‏
بر تو باشد نظرش بى‏گه و گاه-----تو كنى در نظرش قصد گناه‏

راننده وقتى كه به چهارراه مى‏رسد، همين كه چراغ راهنمايى قرمز شد، از ترس پليس و جريمه، توقف مى‏كند، آيا نبايد انسان در محضر خدا و در برابر ديد خدا، خود را كنترل كند؟! و از مجازات الهى بترسد؟

در دعاى «يستشير» كه از رسول اكرم صلى الله عليه و آله نقل شده مى‏خوانيم:

«أسمَع السّامَعين أبصَر النّاظِرين»
«خدواندى كه شنواترين شنواها و بيناترين بينندگان است.»

__________________________________________________
(1). علق/ 14
(2). فجر/ 14
(3). مؤمن/ 19

اميرمؤمنان على عليه السلام مى‏فرمايد:

«اتّقوا مَعاصِى اللّه فى الخَلوات، فانّ الشّاهِد هو الحاكم» «1»
«از معصيت خدا در پنهانى و خلوتگاه‏ها بپرهيزيد، چرا كه شاهد همان دادرس است.»

«و لا تَهتكوا أستاركم عند مَن يَعلم أسراركم» «2»
«پرده خويش را در نزد خداوندى كه از اسرارتان آگاه است، ندريد.»

شخصى به حضور امام حسين عليه السلام آمد و عرض كرد: اى فرزند رسول خدا صلى الله عليه و آله من يك شخص گنهكار هستم و نمى‏توانم گناهم را ترك كنم، مرا موعظه كن. حضرت عليه السلام فرمود:
«إفعَل خَمسَة أشياء و أذنب ما شئت ....» «3»
«پنج كار را انجام بده و آنگاه هر چه مى‏خواهى گناه كن؛
روزى خدا را مخور، و آنچه مى‏خواهى گناه كن.
از زير حكومت خدا بيرون برو و آنچه خواهى گناه كن.

جايى را انتخاب كن تا خدا تو را نبيند و هر چه خواهى گناه كن. وقتى عزرائيل براى گرفتن جانت نزد تو آمد او را از خود بران و هرچه خواهى گناه كن. و زمانى كه مالك دوزخ تو را به سوى آتش برد، تو به سوى آتش مرو و آنچه خواهى گناه كن.»
__________________________________________________
(1). نهج البلاغه، حكمت 324
(2). نهج البلاغه، خطبه 203
(3). بحار، ج 17، منهاج الشهاده، ص 311

ياد خدا

بدون شك يكى از عوامل زمينه‏ساز گناه غفلت و سرمستى است، و ذكر و ياد خدا از عوامل بازدارنده‏ى گناه مى‏باشد.
امام باقر عليه السلام فرمودند: «1»

سه چيز از مهمترين امورى است كه خداوند بر خلق فرض كرده است:
انصاف و فداكارى در مورد برادر ايمانى و ياد خدا در هر حال.
سپس فرمود: ياد خدا آنست كه هنگام نزديك شدن به گناه، انسان به ياد خدا بيفتد و همين امر او را از گناه باز دارد.

آنگاه فرمود: همين است سخن خداوند كه مى‏فرمايد:
«إنّ الّذينَ اتّقوا إذا مَسّهم طائف مِن الشّيطان تذكّروا فاذا هم مُبصِرون» «2»
«پرهيزكاران هنگامى كه گرفتار وسوسه‏هاى شيطان شوند بياد خدا مى‏افتند و بينا مى‏گردند.»

امام صادق عليه السلام در ضمن گفتارى درباره‏ى ذكر خدا فرمودند:
«منظور، ياد كردن خداست به هنگامى كه انسان با حلال و حرام روبرو مى‏شود اگر طاعت خدا باشد آن را انجام مى‏دهد و اگر معصيت باشد آن را ترك مى‏كند.». «3»

تذكر اين نكته در اينجا لازم است كه در قرآن از امورى مانند: شيطان، اموال، اولاد، تجارت و تمتع بيش از حد از متاع دنيا، به عنوان عوامل غفلت و مانع ذكر، سخن به ميان آمده است.
بنابراين ذكر خدا، وقتى ثمربخش و بازدارنده گناه است كه حجاب‏هاى‏ غفلت فرا راه آن قرار نگيرد.
__________________________________________________
(1). بحار، ج 93 ص 379. ميزان الحكمه، ج 3 ص 425
(2). اعراف/ 201
(3). بحار، ج 93 ص 154

3- خود شناسى و توجه به شخصيت انسانى‏
يكى از عوامل بازدارنده گناه اين است كه انسان شخصيت خود را بشناسد و به آن توجه داشته باشد چرا كه بخشى از گناهان بر اثر آن است كه انسان به ارزش خود پى نبرده است.

به عنوان مثال: اگر بچه در خانه استكانى را بشكند به او تندى مى‏كنى كه چرا استكان را شكستى، ولى همين بچه اگر در كنار مهمان‏ها، ديس قيمتى غذا را بشكند، با كمال خونسردى مى‏گويى مهم نيست جانت بسلامت! در اينجا به شخصيت خود نزد مهمان‏ها توجه كردى و همين باعث گرديد كه خود را كنترل نمودى.

شخصيت انسان از ديدگاه قرآن‏
انسان از ديدگاه قرآن، خليفه‏ى خدا و مسجود فرشتگان مى‏باشد.

خداوند همه چيز را براى او آفريده و تحت تسخير او قرار داده است؛
«و سَخّر لَكم ما فِى السّموات و ما فِى الأرض جَميعاً منه» «1»
«و خداواند آنچه در آسمان‏ها و آنچه در زمين است همه را از سوى خودش مسخر شما ساخته است.»

«و لَقد كرَّمنا بنى آدم و حَمَلناهم فِى البَرّ و البَحر و رزقناهم من الطّيّباتِ و فَضّلناهم على‏ كَثيرٍ ممّن خَلقنا تَفضيلًا» «2»
«و هر آينه فرزندان آدم را گرامى داشتيم و در خشكى و دريا (بر مركبها و كشتى) برنشانديم و از چيزهاى پاكيزه روزيشان داديم و آنان را بر بسيارى از آفريدگان برترى كامل بخشيديم»

اين تعبيرات بيانگر شخصيت ارزشمند و والاى بشر، و مواهب مادى و معنوى الهى نسبت به اوست كه گل سرسبد موجودات است.
__________________________________________________
(1). جاثيه/ 13
(2). اسراء/ 70

خداوند در سوره توبه خطاب به مؤمنين مى‏فرمايد:
«أرَضيتم بِالحَيوة الدّنيا» «1»
«آيا شما به زندگى دنيا راضى شده‏ايد؟»

يعنى تو انسان هستى، شخصيت تو بسيار بالاتر از دنيا است خود را به دنيا نفروش. اگر شما ماشين نو و گران قيمتى داشته باشيد آن رابه جاده خاكى نمى‏بريد مى‏گوييد حيف است با اين ماشين به اين جاده بروم.

خداوند تو را خليفه و برترين موجود خود خوانده، آيا حيف نيست آن را در كژراهه‏هاى پليدى و گناه نابود سازى؟

به راستى اگر ما خود را بشناسيم و به شخصيت خود توجه كنيم، همين توجه ما را از گناه باز مى‏دارد ولى وقتى كه خود را پست و خوار و پوچ تصور كنيم به پستى تن مى‏دهيم؛

در سوره‏ى زخرف مى‏خوانيم:
«فَاسْتَخفّ قومَه فَاطاعُوه» «2»
«فرعون قومش را تحقير و تحميق كرد پس آنان از او اطاعت كردند.»

يعنى: برنامه‏هاى استعمارى و استثمارى فرعون، مردم را بى شخصيت و تهى از خود كرد، وقتى آنها خود را پست و كوچك تصور كردند به دنبال فرعون راه افتادند ولى اگر شخصيت خود را مى‏شناختند و به آن توجه داشتند هرگز زندگى خود را فداى زندگى آلوده فرعون نمى‏نمودند ولى به‏ عكس همين احساس حقارت آنها را به بندگى غير خدا واداشت.
__________________________________________________
(1). توبه/ 38
(2). زخرف/ 54

خود شناسى از ديدگاه روايات‏

1- اميرمؤمنان على عليه السلام فرمودند:
«انّه ليس لَانفُسكم ثَمنٌ الّا الجّنة فلاتَبيعوها الّا بها» «1»
«بدانيد كه جان شما هيچ بهايى جز بهشت ندارد پس آن را به كمتر از بهشت نفروشيد.»

2- نيز آن حضرت فرمودند:
«قبيح بذى العقل أن يكون بهيمة وقد امكنة أن يكون انساناً» «2»
«براى خردمند زشت است كه همچون حيوان باشد، با اينكه براى او ممكن است انسان باشد.»

3- و از سخنان آن حضرت عليه السلام است:
«ما تكبّر الّا وضيع» «3»
«تكبر نمى‏ورزد مگر انسان بى شخصيت.»

4- امام صادق عليه السلام مى‏فرمايد:
«القَلب حَرَم اللّه فَلا تَسكنوا حَرَم اللّه غَير اللّه»
«قلب حرم خداست، غير خدا را در حرم خدا جاى ندهيد.»
به راستى انسان كه قلبش مى‏تواند حرم خدا باشد، چرا بر اثر گناه و نافرمانى از خدا، خود را به چاه سقوط مى‏افكند؟

5- اميرمؤمنان على عليه السلام فرمودند:
«عجبت لمن ينشد ضالته، و قد اضل نفسه فلا يطلبها» «4»
«در شگفتم از كسى كه در جستجوى گمشده‏اش برمى‏آيد و حال آن كه (شخصيت) خود را گم كرده است و در جستجوى آن برنمى‏آيد!!»
__________________________________________________
(1). نهج البلاغه، حكمت 456
(2). اخلاق حجة الاسلام فلسفى، ج 2 ص 12
(3). فهرست غرر، (كبر)
(4). غرر و درر آمدى، ج 4 ص 340