نمایش نسخه قابل چاپ
پيامبر اسلام صلّي الله عليه و آله و سلّم فرمود: "حق را بگوييد، هر چند به ضرر شما باشد". حالا آيا گفتن حق هميشه خوب است (طبق حديث فوق)؟ اگر پاسخ منفي است، اين با حديث فوق منافات دارد. چرا پيامبر صلّي الله عليه و آله و سلّم نگفته است که "حق گفتن" اين زمان خوب و آن زمان بد است؟ (يعني شرايط و زمان‌ها را مشخص مي‌کرد.)
حديثي از پيامبر صلّي الله عليه و آله و سلّم نقل شده است که: "قل الحق ولو علي نفسك؛ حق را بگو حتي اگر بر ضرر تو باشد." در اين روايت "قول به حق" توصيه شده است. نقطه مقابل آن "قول به باطل" است.
اين سخن با يک سري از روايات تأييد مي‌شود. امام علي عليه السّلام فرمود: "قول به حق از سکوت بهتر است". و "خيري در قول به باطل نيست". نيز وقتي که خوارج در برابر امام علي عليه السّلام ايستادند و گفتند: "لا حکم الاّ لله؛ حکمي جز براي خدا نيست"، حضرت فرمود: "کلمة حق يراد بها الباطل؛ سخن حقي است، ولي از آن، باطل اراده شده است."
پس قول حق در برابر قول باطل است. قول به حق معمولاً منطبق با سخن راست است، ولي گاهي چنين نيست. در موقعيتي که راست گفتن فتنه‌انگيز باشد، اين سخن، سخن حق نيست، بلکه دروغ مصلحت‌آميز، سخن به حق است؛ همان که سعدي مي‌گويد: پادشاهي فرمان قتل فردي بي‌گناه را صادر کرد. محکوم به ناسزاگويي از پادشاه پرداخت. پادشاه از وزيرش پرسيد: چه مي‌گويد؟ وزير گفت: اين آيه را مي‌خواند: "والکاظمين الغيظ والعافين عن النّاس" (؛يعني از شما پادشاه درخواست مي‌کند که او را ببخشيد). پادشاه او را بخشيد. فردي که در پي مچ‌گيري از وزير بود و مي‌خواست او را به سرجايش بنشاند، به پادشاه گفت: او به شما ناسزا گفت و وزير دروغ به عرض شما رساند. پادشاه گفت: دروغ او بهتر از راست تو است، دروغ مصلحت‌آميز به ز راست فتنه‌انگيز؛ يعني او با دروغش جان يک نفر را نجات داد، ولي راست تو جان ديگران را به خطر مي‌اندازد. اين، سخن معقولي است و قابل قبول. عقلي که مي‌گويد راست گفتن خوب است، همان مي‌گويد، در اين مورد دروغ گفتن خوب است.
پرسيده‌ايد: آيا سخن حق هميشه خوب است؟ اگر مراد شما از سخن حق، آن چه که در برابر باطل است، باشد، آري هميشه خوب است و به موقعيت و شرايط زمان و مکان وابسته نيست. در اين سخن نسبيت نصيبي ندارد. عقل و وجدان به درستي اين، گواهي مي‌دهد. اگر مراد شما از سخن حق، کلام راست و متضاد با دروغ باشد، در اين صورت پاسخ منفي است؛ يعني گاهي دروغ گفتن (دروغ مصلحت‌آميز) خوب است.
پرسيده‌ايد که اگر پاسخ منفي است، چرا پيامبر صلّي الله عليه و آله و سلّم به آن اشاره نکرده است، پاسخش اين است که: پيامبر صلّي الله عليه و آله و سلّم و اهل‌بيت آن حضرت ـ عليه السّلام ـ در موارد متعدد به آن اشاره کرده‌اند، مثلاً پيامبر صلّي الله عليه و آله و سلّم در روايتي فرمود: "در چند چيز راست گفتن شايسته نيست، بلکه قبيح است...".
نيز فرمود: "خداوند در امور مفسده‌آميز راست گفتن را دشمن مي‌دارد و در اصلاح ذات‌البين دروغ گفتن را دوست مي‌دارد". امام صادق عليه السّلام فرمود: "کذب در دفع ظلم و اصلاح ذات البين مذموم نيست".
البته بايد توجه داشت که منظور از دروغ مصلحت‌آميز، آن چيزي نيست که در ميان مردم معمول و شايع است و هر کجا منافع و مصالح آنها اقتضا کند به راحتي دروغ مي‌گويند و نام آن را دروغ مصلحت‌آميز مي‌نامند. در شرع مقدس و روايات معصومين ـ عليه السّلام ـ چارچوب جواز دروغ کاملاً مشخص و تعريف شده است. قاعده کلي آن است که هر کجا در راست گفتن مفسده‌اي باشد که از مصلحت راست گفتن بالاتر و شديدتر باشد، دروغ بر راست گفتن مقدم است و به عبارت ديگر شرع مقدس در تعارض دو امر مهم و مهم‌تر، مهم‌تر را مقدم مي‌دارد. يعني اگر با راست گفتن هدف‌هاي مهم‌تري به خطر بيفتد براي دفع آن خطرات از باب ضرورت توسل به دروغ جايز است. تجويز دروغ در اين موارد مانند حلال بودن خوردن مردار در موارد ضرورت است که بايد به مقدار ضرورت و تنها در مواردي که راهي جز آن نيست اکتفا شود. مواردي مانند دروغ براي اصلاح ذات‌البين و يا اغفال دشمن در ميدان جنگ و يا در مقام تقيه و يا براي دفع شر ظالمان از اين قبيل است.