سوره ملك [67]

آغاز جزء 29 قرآن مجيد

سوره ملك [67]

اين سوره در «مكّه» نازل شده و داراى 30 آيه است‏.

محتواى سوره:
سوره ملك- كه نام ديگرش «منجيه» (نجاتبخش) و نام سومش «واقيه» يا «مانعه» است زيرا تلاوت كننده خود را از عذاب الهى يا عذاب قبر نگاه مى‏دارد- از سوره‏هاى بسيار پرفضيلت قرآن مى‏باشد، و مسائل زيادى در آن مطرح شده كه عمدتا بر سه محور دور مى‏زند.
1- بحثهائى پيرامون «مبدأ» و صفات خداوند، و نظام شگفت‏انگيز خلقت مخصوصا آفرينش آسمانها و ستارگان، و آفرينش زمين و مواهب آن، و همچنين آفرينش پرندگان، و آبهاى جارى و آفرينش گوش و چشم و ابزار شناخت.
2- بحثهائى پيرامون «معاد» و عذاب دوزخ، و گفتگوهاى مأموران عذاب با دوزخيان، و مانند آن.
3- انذار و تهديد كافران و ظالمان به انواع عذابهاى دنيا و آخرت.

فضيلت تلاوت سوره:
در حديثى از امام باقر عليه السّلام مى‏خوانيم كه فرمود: «سوره ملك سوره «مانعه» است، يعنى از عذاب قبر ممانعت مى‏كند، و در تورات به همين نام ثبت است، كسى كه آن را در شبى بخواند بسيار خوانده، و خوب خوانده، و از غافلان محسوب نمى‏شود».

البته اين همه آثار عظيم مربوط به خواندن بدون فكر و عمل نيست، هدف خواندنى است آميخته با الهام گرفتن براى عمل.

بسم الله الرحمن الرحيم به نام خداوند بخشنده بخشايشگر

(آيه 1)- اين سوره با مسأله مهم مالكيت و حاكميت خداوند و جاودانگى ذات پاك او آغاز مى‏شود كه در واقع كليد همه بحثهاى اين سوره است.

مى‏فرمايد: «پر بركت و زوال ناپذير است كسى كه حكومت جهان هستى به دست اوست، و او بر هر چيز تواناست» (تبارك الذى بيده الملك و هو على كل شى‏ء قدير).

(آيه 2)- در اين آيه به هدف آفرينش مرگ و حيات انسان كه از شؤون مالكيت و حاكميت خداست اشاره كرده، مى‏فرمايد: «آن كسى كه مرگ و حيات را آفريد تا شما را بيازمايد كه كداميك از شما بهتر عمل مى‏كنيد» (الذى خلق الموت و الحياة ليبلوكم ايكم احسن عملا).

منظور از آزمايش خداوند نوعى پرورش است، به اين معنى كه انسانها را به ميدان عمل مى‏كشد تا ورزيده و آزموده و پاك و پاكيزه شوند. و لايق قرب خدا گردند.

به اين ترتيب عالم ميدان آزمايش بزرگى است براى همه انسانها و وسيله آزمايش، مرگ و حيات، و هدف اين آزمون بزرگ رسيدن به حسن عمل، كه مفهومش «تكامل معرفت، و اخلاص نيّت، و انجام هر كار خير» است.

و از آنجا كه در اين ميدان آزمايش بزرگ، انسان گرفتار لغزشهاى فراوانى مى‏شود و نبايد اين لغزشها او را مأيوس كند، و از تلاش و كوشش براى اصلاح خويش باز دارد، در پايان آيه به بندگان وعده يارى و آمرزش داده مى‏گويد: «و او شكست ناپذير و بخشنده است» (و هو العزيز الغفور).

(آيه 3)- بعد از بيان نظام مرگ و زندگى، به نظام كلى جهان پرداخته، و انسان را به مطالعه مجموعه عالم هستى دعوت مى‏كند، تا از اين طريق خود را براى آن آزمون بزرگ آماده كند، مى‏فرمايد: «همان كسى كه هفت آسمان را بر فراز يكديگر آفريد» (الذى خلق سبع سماوات طباقا).

و به دنبال آن مى‏افزايد: «در آفرينش خداوند رحمان هيچ تضاد و عيبى نمى‏بينى» (ما ترى فى خلق الرحمن من تفاوت).

با تمام عظمتى كه عالم هستى دارد هر چه هست نظم است و استحكام، و انسجام، و تركيبات حساب شده، و قوانين دقيق و اگر بى‏نظمى در گوشه‏اى از جهان راه مى‏يافت آن را به نابودى مى‏كشيد.

و در پايان آيه براى تأكيد بيشتر مى‏فرمايد: «بار ديگر نگاه كن (و عالم را با دقت بنگر) آيا هيچ شكاف و خلل و اختلافى (در جهان) مشاهده مى‏كند»؟! (فارجع البصر هل ترى من فطور).

منظور اين است كه هر چه انسان در جهان آفرينش دقت كند كمترين خلل و ناموزونى در آن نمى‏بيند.

(آيه 4)- و لذا در اين آيه براى تأكيد همين معنى مى‏افزايد: «بار ديگر به عالم هستى بنگر، سر انجام چشمانت به سوى تو باز مى‏گردد در حالى كه خسته و ناتوان شده» و در جستجوى خلل و نقصان در اين عالم بزرگ ناكام مانده است! (ثم ارجع البصر كرتين ينقلب اليك البصر خاسئا و هو حسير).

(آيه 5)- اين آيه، نظرى به صفحه آسمان افكنده، و از ستارگان درخشنده و زيبا سخن به ميان آورده، مى‏گويد: «ما آسمان پايين را با چراغهاى فروزانى زينت بخشيديم، و آنها [- شهابها] را تيرهائى براى شياطين قرار داديم، و براى آنان عذاب آتش فروزان فراهم ساختيم» (و لقد زينا السماء الدنيا بمصابيح و جعلناها رجوما للشياطين و اعتدنا لهم عذاب السعير).

اين آيه بار ديگر اين حقيقت را تأكيد مى‏كند كه تمام ستارگانى كه ما مى‏بينيم همه بخشى از آسمان اول است، آسمانى كه از ميان آسمانهاى هفتگانه به ما نزديكتر مى‏باشد، و به همين دليل به عنوان «السماء الدنيا» (آسمان نزديك و پائين) از آن تعبير شده است.

(آيه 6)- از آنجا كه در آيات گذشته سخن از نشانه‏هاى عظمت و قدرت خدا و دلائل آن در عالم آفرينش بود، در اينجا سخن از كسانى مى‏گويد كه اين دلائل را ناديده گرفته، و راه كفر و شرك را پيش مى‏گيرند، و همچون شياطين، عذاب الهى را به جان مى‏خرند.

نخست مى‏فرمايد: «براى كسانى كه به پروردگارشان كافر شدند عذاب جهنم است و بدفرجامى است» (و للذين كفروا بربهم عذاب جهنم و بئس المصير).

(آيه 7)- سپس به شرح گوشه‏اى از اين عذاب وحشتناك پرداخته، مى‏افزايد: «هنگامى كه (كفّار) در آن افكنده شوند صداى وحشتناكى از آن مى‏شنوند و اين در حالى است كه پيوسته مى‏جوشد» (اذا القوا فيها سمعوا لها شهيقا و هى تفور).

آرى! هنگامى كه آنها با نهايت ذلت و حقارت در آن پرتاب مى‏شوند فرياد وحشتناك و طولانى جهنم بر مى‏خيزد، و تمام وجود آنها را در وحشت فرو مى‏برد.

(آيه 8)- سپس براى مجسم ساختن شدت خشم «دوزخ» مى‏افزايد: «نزديك است از شدت غضب پاره پاره شود»! (تكاد تميز من الغيظ).
درست همانند ظرف عظيمى كه روى آتش فوق العاده پرحرارتى گذارده‏اند و چنان مى‏جوشد و زير و رو مى‏شود كه هر زمان بيم متلاشى شدن آن مى‏رود.

سپس ادامه مى‏دهد: «هر زمان كه گروهى در آن افكنده مى‏شوند نگهبانان دوزخ (از روى تعصب و توبيخ) از آنها مى‏پرسند (مگر شما رهبر و راهنما نداشتيد؟) مگر بيم دهنده الهى به سراغ شما نيامد»؟ پس چرا به اين روز سياه افتاده‏ايد؟! (كلما القى فيها فوج سالهم خزنتها ا لم ياتكم نذير).

(آيه 9)- ولى آنان در پاسخ «مى‏گويند: آرى بيم دهنده به سراغ ما آمد، ولى ما او را تكذيب كرديم و گفتيم: خداوند هرگز چيزى نازل نكرده (تا به هواى نفس خويش ادامه دهيم، حتى به آنها گفتيم) شما در گمراهى عظيمى هستيد»! (قالوا بلى قد جاءنا نذير فكذبنا و قلنا ما نزل الله من شى‏ء ان انتم الا فى ضلال كبير).

نه تنها آنها را تصديق نكرديم، و به پيام حيات بخششان گوش فرا نداديم، بلكه به مخالفت برخاسته، و اين طبيبان روحانى را گمراه خوانديم، و از خود رانديم.

(آيه 10)- بعد به دليل اصلى بدبختى و گمراهى خود اشاره كرده «و مى‏گويند: اگر ما گوش شنوا داشتيم، و يا تعقل مى‏كرديم، در ميان دوزخيان نبوديم»! (و قالوا لو كنا نسمع او نعقل ما كنا فى اصحاب السعير).

(آيه 11)- آرى «اينجاست كه به گناه خود اعتراف مى‏كنند، دور باشند دوزخيان از رحمت خدا»! (فاعترفوا بذنبهم فسحقا لاصحاب السعير).

از يكسو خداوند گوش شنوا عقل و هوش داده، و از سوى ديگر پيامبرانش را با دلائل روشن فرستاده، اگر اين دو با هم ضميمه شوند سعادت انسان تأمين است.
و گر نه بدبختى و دورى از رحمت خدا نصيب انسان خواهد شد.

(آيه 12)- به دنبال بحثهائى كه در آيات گذشته پيرامون كفّار و سرنوشت آنها در قيامت بيان شد، قرآن در اينجا به سراغ مؤمنان و پاداشهاى عظيم آنها مى‏رود.

نخست مى‏فرمايد: «كسانى كه از پروردگارشان در نهان مى‏ترسند مسلما آمرزش و پاداش بزرگى دارند»! (ان الذين يخشون ربهم بالغيب لهم مغفرة و اجر كبير).

(آيه 13)- سپس براى تأكيد مى‏افزايد: «گفتار خود را پنهان كنيد يا آشكار (تفاوتى نمى‏كند) او به آنچه در سينه‏هاست آگاه است» (و اسروا قولكم او اجهروا به انه عليم بذات الصدور).

بعضى از مفسران شأن نزولى براى اين آيه از «ابن عباس» نقل كرده‏اند كه جمعى از كفار يا منافقان پشت سر پيامبر خدا صلّى اللّه عليه و آله سخنان ناروائى مى‏گفتند و جبرئيل به پيامبر صلّى اللّه عليه و آله خبر مى‏داد، بعضى از آنها به يكديگر گفتند: «سخنان خود را پنهانى بگوئيد تا خداى محمّد نشنود»!
آيه فوق نازل شد و گفت: چه آشكار بگوئيد و چه پنهان، خدا از آن آگاه است.

(آيه 14)- اين آيه در حقيقت به منزله دليلى است براى آنچه در آيه قبل آمد، مى‏فرمايد: «آيا آن كسى كه موجودات را آفريده از حال آنها آگاه نيست؟ در حالى كه او (از اسرار دقيق) با خبر و آگاه است» (ا لا يعلم من خلق و هو اللطيف الخبير).

(آيه 15)- به دنبال بحثهائى پيرامون دوزخيان و بهشتيان، و كافران و مؤمنان كه در آيات پيشين گذشت در اينجا براى ترغيب و تشويق به پيوستن به صفوف بهشتيان، و بر حذر بودن از راه و رسم دوزخيان، به ذكر بخشى از نعمتهاى الهى، و سپس به قسمتى از عذابهاى او، اشاره كرده، مى‏فرمايد: «او كسى است كه زمين را براى شما رام كرد» (هو الذى جعل لكم الارض ذلولا).

«بر شانه‏هاى آن راه برويد، و از روزيهاى پروردگار بخوريد، و (بدانيد) بازگشت و اجتماع همه به سوى اوست» (فامشوا فى مناكبها و كلوا من رزقه و اليه النشور).

«ذلول» به معنى «رام» جامعترين تعبيرى است كه در باره زمين ممكن است بشود. چرا كه اين مركب راهوار با حركات متعدد و بسيار سريعى كه دارد آن چنان آرام به نظر مى‏رسد كه گوئى مطلقا ساكن است، بعضى از دانشمندان مى‏گويند: زمين چهارده نوع حركت مختلف دارد كه سه قسمت آن حركت به دور خود، و حركت به دور خورشيد، و حركت همراه مجموعه منظومه شمسى در دل كهكشان است، اين حركات كه سرعت زيادى دارد چنان نرم و ملايم است كه تا براهين قطعى بر حركت زمين اقامه نشده بود كسى باور نمى‏كرد حركتى در كار باشد! از سوى ديگر، پوسته زمين نه چنان سفت و خشن است كه قابل زندگى نباشد، و نه چنان سست و نرم است كه قرار و آرام نگيرد، بلكه كاملا براى زندگى بشر رام است.

از سوى سوم، فاصله آن از خورشيد نه چندان كم است كه همه چيز از شدت گرما بسوزد، و نه چندان دور است كه همه چيز از سرما بخشكد، فشار هوا بر كره زمين آن چنان است كه آرامش انسان را تأمين كند، جاذبه زمين نه آنقدر زياد است كه استخوانها را در هم بشكند، و نه آن قدر كم است كه با يك حركت انسان از جا كنده شود و در فضا پرتاب شود! خلاصه از هر نظر «ذلول» و رام و مسخر فرمان انسان است.

در عين حال تا گامى برندارد و تلاشى نكند بهره‏اى از روزيهاى زمين نخواهد داشت! ولى بدانيد اينها هدف نهائى آفرينش شما نيست، اينها همه وسائلى است در مسير «نشور» و رستاخيز و حيات ابدى شما.

(آيه 16)- به دنبال اين تشويق و تبشير به سراغ تهديد و انذار مى‏رود، و مى‏افزايد: «آيا خود را از عذاب كسى كه حاكم بر آسمان است در امان مى‏دانيد كه دستور دهد زمين بشكافد و شما را در خود فرو برد، و دائما به لرزش خود ادامه دهد»؟! بطورى كه حتى قبر شما هم آرام نباشد (أ امنتم من فى السماء ان يخسف بكم الارض فاذا هى تمور).

آرى! اگر او دستور دهد اين زمين ذلول و آرام طغيان مى‏كند، و به صورت حيوان چموشى در مى‏آيد، زلزله‏ها شروع مى‏شود، شكافها در زمين ظاهر مى‏گردد و شما و خانه‏ها و شهرهايتان را در كام خود فرو مى‏بلعد، و باز هم به لرزه و اضطراب خود ادامه مى‏دهد.

(آيه 17)- سپس مى‏افزايد: لازم نيست حتما زلزله‏ها به سراغ شما آيد بلكه مى‏تواند اين فرمان را به تندبادها دهد «آيا خود را از عذاب خداوند آسمان در امان مى‏دانيد كه تندبادى پر از سنگريزه بر شما فرستد» و شما را زير كوهى از آن مدفون سازد؟! (ام امنتم من فى السماء ان يرسل عليكم حاصبا).
«و به زودى خواهيد دانست تهديدهاى من چگونه است»! (فستعلمون كيف نذير).

(آيه 18)- در حقيقت آيات فوق به اين معنى اشاره مى‏كند كه عذاب آنها منحصر به عذاب قيامت نيست، در اين دنيا نيز خداوند با مختصر تكان زمين، يا حركت بادها، مى‏تواند به زندگى آنها پايان دهد، و بهترين دليل اين امكان، وقوع آن در امتهاى پيشين است.

لذا در اين آيه مى‏گويد: «كسانى كه پيش از آنان بودند (آيات الهى و رسولان او را) تكذيب كردند، اما (ببين) مجازات من چگونه بود»؟! (و لقد كذب الذين من قبلهم فكيف كان نكير).

گروهى را با زلزله‏هاى ويرانگر، و اقوامى را با صاعقه‏ها، و جمعى را با طوفان يا تندباد مجازات كرديم، و شهرهاى ويران شده و خاموش آنها را به عنوان درس عبرتى باقى گذارديم.

(آيه 19)- به اين پرندگان بالاى سر خود بنگريد! در آيات آغاز اين سوره به هنگامى كه بحث از قدرت و مالكيت خداوند بود سخن از آسمانهاى هفتگانه و ستارگان و كواكب آنها به ميان آمد، در اين آيه همين مسأله قدرت با ذكر يكى از موجودات به ظاهر كوچك عالم هستى تعقيب مى‏شود، مى‏فرمايد: «آيا به پرندگانى كه بالاى سرشان است و گاه بالهاى خود را گسترده و گاه جمع مى‏كنند نگاه نكردند؟! (ا و لم يروا الى الطير فوقهم صافات و يقبضن). همه پرواز مى‏كنند اما هر كدام برنامه مخصوصى دارند.

اين اجسام سنگين بر خلاف قانون جاذبه از زمين برمى‏خيزند، و به راحتى تمام بر فراز آسمان، ساعتها، و گاه هفته‏ها و ماهها پشت سر هم به حركت سريع و نرم خود ادامه مى‏دهند، بى‏آنكه هيچ مشكلى داشته باشند.
چه كسى بدن آنها را به گونه‏اى آفريده كه به راحتى در هوا سير مى‏كنند؟! و چه كسى اين قدرت را به بالهاى آنها بخشيده؟

لذا در پايان آيه مى‏افزايد: «جز خداوند رحمان كسى آنها را بر فراز آسمان نگه نمى‏دارد، چرا كه او به هر چيز بيناست،» و نياز هر مخلوقى را مى‏داند (ما يمسكهن الا الرحمن انه بكل شى‏ء بصير).

اوست كه وسائل و نيروهاى مختلف را براى پرواز در اختيار آنها گذارده، نگهدارنده پرندگان در آسمان، همان نگهدارنده زمين و موجودات ديگر است و هر زمان اراده كند نه پرنده قدرت پرواز دارد و نه زمين آرامش خود را حفظ مى‏كند.

(آيه 20)- در اين آيه به اين معنى اشاره مى‏كند كه كافران در برابر قدرت خداوند هيچ گونه يار و مددكارى ندارند، مى‏فرمايد: «آيا اين كسى كه لشكر شماست مى‏تواند شما را در برابر خداوند رحمان يارى دهد»؟! (امن هذا الذى هو جند لكم ينصركم من دون الرحمن).

نه تنها نمى‏توانند شما را در گرفتاريها يارى دهند، بلكه اگر بخواهد همانها را مأمور عذاب و نابودى شما مى‏كند.

«ولى كافران تنها گرفتار فريبند» (ان الكافرون الا فى غرور).
پرده‏هاى غرور و جهل بر عقلهاى آنها افتاده، و به آنان اجازه نمى‏دهد اين همه درس عبرت را بر صفحات تاريخ يا در گوشه و كنار زندگى خود ببينند.

(آيه 21)- باز براى تأكيد بيشتر مى‏افزايد: «يا آن كس كه شما را روزى مى‏دهد اگر روزيش را باز دارد» چه كسى مى‏تواند نياز شما را تأمين كند؟ (امن هذا الذى يرزقكم ان امسك رزقه).

هرگاه به آسمان دستور دهد نبارد، و زمينها گياهى نروياند، و يا آفات مختلف نباتى محصولات را نابود كنند، چه كسى توانائى دارد غذائى در اختيار شما بگذارد؟ و يا اگر روزيهاى معنوى و وحى آسمانى را از شما قطع كند چه كسى توانائى راهنمائى شما را دارد؟

اينها حقايقى است آشكار، ولى لجاجت و خيره سرى، حجابى است در برابر درك و شعور آدمى، و لذا در پايان آيه مى‏فرمايد: «بلكه آنها در سركشى و فرار از حقيقت لجاجت مى‏ورزند» (بل لجوا فى عتو و نفور).

(آيه 22)- راست قامتان جاده توحيد! در تعقيب آيات گذشته، پيرامون كافران و مؤمنان، در اين آيه وضع حال اين دو گروه را در ضمن مثال جالبى منعكس ساخته، مى‏فرمايد: «آيا كسى كه به رو افتاده حركت مى‏كند، به هدايت نزديكتر است، يا كسى كه راست قامت در صراط مستقيم گام بر مى‏دارد» و پيش مى‏رود.
(ا فمن يمشى مكبا على وجهه اهدى امن يمشى سويا على صراط مستقيم).

در اينجا افراد بى‏ايمان و ظالمان لجوج مغرور، به كسى تشبيه شده‏اند كه از جاده‏اى ناهموار و پرپيچ و خم، مى‏گذرد، در حالى كه به رو افتاده، و با دست و پا، يا به سينه حركت مى‏كند، نه راه را به درستى مى‏بيند، و نه قادر بر كنترل خويشتن است، نه از موانع با خبر است و نه سرعتى دارد؟ كمى راه مى‏رود و درمانده مى‏شود.

ولى مؤمنان را به افراد راست قامتى تشبيه مى‏كند كه از جاده‏اى هموار و صاف و مستقيم با سرعت و قدرت و آگاهى تمام، به راحتى پيش مى‏رود.
چه تشبيه جالب و دقيقى؟ كه آثار آن در زندگى اين دو گروه كاملا نمايان است و با چشم خود مى‏بينيم.

(آيه 23)- در اين آيه پيامبر صلّى اللّه عليه و آله را مخاطب ساخته، مى‏افزايد: «بگو: او كسى است كه شما را آفريد، و براى شما گوش و چشم و قلب قرار داد، اما كمتر سپاسگزارى مى‏كنيد» (قل هو الذى انشاكم و جعل لكم السمع و الابصار و الافئدة قليلا ما تشكرون).

خداوند، هم وسيله مشاهده و تجربه را در اختيار شما قرار داد (چشم) و هم وسيله آگاهى بر نتيجه افكار ديگران (گوش) و هم وسيله انديشيدن در علوم عقلى (قلب) را، خلاصه تمام ابزار لازم براى آگاهى به علوم عقلى و نقلى را در اختيار شما گذارده است، اما كمتر كسى سپاس اين همه نعمتهاى بزرگ را به جا مى‏آورد، زيرا شكر نعمت آن است كه هر نعمتى در مسير هدفى كه به خاطر آن آفريده شده است به كار گرفته شود.

(آيه 24)- بار ديگر پيامبر صلّى اللّه عليه و آله را مخاطب ساخته، مى‏فرمايد: «بگو: او كسى است كه شما را در زمين آفريد و به سوى او محشور مى‏شويد» (قل هو الذى ذراكم فى الارض و اليه تحشرون).

پيام اين سه آيه اين است كه: در راه راست و صراط مستقيم ايمان و اسلام گام برداريد، و از تمام ابزار شناخت بهره گيريد، و به سوى زندگى جاويدان حركت كنيد.

(آيه 25)- سپس در همين رابطه، به گفتار منكران معاد و پاسخ آنها پرداخته، مى‏فرمايد: «آنها (از روى استهزاء) مى‏گويند: اگر راست مى‏گوئيد اين وعده قيامت چه زمانى است»؟! (و يقولون متى هذا الوعد ان كنتم صادقين).

(آيه 26)- در اين آيه به آنها چنين پاسخ مى‏گويد: «به آنها بگو: علم آن تنها نزد خداست، و من تنها بيم دهنده آشكارى هستم» (قل انما العلم عند الله و انما انا نذير مبين).

و بايد چنين باشد چرا كه اگر تاريخ قيامت معلوم بود هرگاه فاصله زيادى داشت مردم در غفلت فرو مى‏رفتند، و اگر فاصله كم بود حالتى شبيه به اضطرار پيدا مى‏كردند، و در هر حال، هدفهاى تربيتى ناتمام مى‏ماند.

(آيه 27)- در اين آيه، مى‏افزايد: «هنگامى كه آن (وعده الهى) را از نزديك مى‏بينند صورت كافران زشت و سياه مى‏گردد» به گونه‏اى كه آثار غم و اندوه از آن مى‏بارد (فلما راوه زلفة سيئت وجوه الذين كفروا).

«و به آنها گفته مى‏شود: اين همان چيزى است كه تقاضاى آن را داشتيد»! (و قيل هذا الذى كنتم به تدعون).

(آيه 28)- اين آيه و دو آيه بعد كه آخرين آيات سوره «ملك» است و همه با كلمه «قل» خطاب به پيامبر صلّى اللّه عليه و آله شروع مى‏شود ادامه بحثهائى است كه در آيات قبل با كفار شده، كه جنبه‏هاى ديگرش در اين آيات، منعكس است.

نخست به آنها كه غالبا انتظار مرگ پيامبر صلّى اللّه عليه و آله و يارانش را داشتند و گمان مى‏كردند كه با مرگ وى آئين او برچيده مى‏شود و همه چيز پايان مى‏يابد- و غالب دشمنان شكست خورده در باره رهبران راستين هميشه همين انتظار را دارند- مى‏فرمايد: «بگو: به من خبر دهيد اگر خداوند مرا و تمام كسانى كه با من هستند، هلاك كند، يا مورد ترحم قرار دهد چه كسى كافران را از عذاب دردناك پناه مى‏دهد»؟ (قل ا رايتم ان اهلكنى الله و من معى او رحمنا فمن يجير الكافرين من عذاب اليم).

كافران مكه، به پيامبر صلّى اللّه عليه و آله و مسلمانان نفرين مى‏كردند و تقاضاى مرگ او را داشتند به گمان اين كه اگر آن حضرت از دنيا برود، دعوتش نيز برچيده مى‏شود، آيه فوق نازل شد و به آنها پاسخ داد.

(آيه 29)- و در ادامه همين سخن مى‏افزايد: «به آنها بگو: او خداوند رحمان است، ما به او ايمان آورده، و بر او توكل كرده‏ايم، و به زودى مى‏دانيد چه كسى در گمراهى آشكار است» (قل هو الرحمن آمنا به و عليه توكلنا فستعلمون من هو فى ضلال مبين).

يعنى، اگر ما به خدا ايمان آورده‏ايم، و او را ولى و و كيل و سرپرست خود برگزيده‏ايم، دليلش روشن است، او خداى رحمان است، رحمت عامش همه جا رسيده، و فيض انعامش دوست و دشمن را فرا گرفته، اما معبودهاى شما چه كارى كرده‏اند؟!

(آيه 30)- در آخرين آيه به عنوان ذكر يك مصداق از رحمت عام خداوند كه بسيارى از مردم از آن غافلند، مى‏گويد: «به آنها بگو: به من خبر دهيد اگر آبهاى (سرزمين) شما در زمين فرو رود چه كسى مى‏تواند آب جارى و گوارا در دسترس شما قرار دهد»؟! (قل ا رايتم ان اصبح ماؤكم غورا فمن يأتيكم بماء معين).

در رواياتى كه از ائمه اهل بيت عليهم السّلام به ما رسيده، آيه اخير به ظهور حضرت مهدى- عج- و عدل جهان گستر او تفسير شده است كه همه از باب «تطبيق» است، و به تعبير ديگر ظاهر آيه مربوط به آب جارى است كه مايه حيات موجودات زنده است، و باطن آيه مربوط به وجود امام و علم و عدالت جهان گستر اوست كه آن نيز مايه حيات جامعه انسانى است.

«پايان سوره ملك»