آيا انسان در برابر شيطان مجبور است؟

نه تنها انسان با علم حضورى، پى به مختار بودن خود مى‏برد(1) و نه تنها آيات متعددى از قرآن دلالت بر اختيار انسان مى‏كنند،(2) بلكه آيات فراوان ديگرى نيز دلالت دارند كه انسان در برابر شيطان بي اختيار نيست، بلكه شيطان از طريق تزيين (آراستن، زيبا جلوه دادن)(3)، وسوسه(4)، دعوت(5)، تسويل (فريفتن)(6) استزلال (لغزاندن)(7)، افتنان (به فتنه انداختن)(8) اضلال (گمراه كردن)(9)، ايحاء (القا كردن سخن، وحى كردن، وسوسه كردن)(10) وعده دروغ(11) و مانند آن انسان را به نافرمانى خدا سوق مى‏دهد و اين ‏همه، از لوازم شيطنت است. بايد توجه داشت كه اگر در بعضى از آيات اشاره به سلطه شيطان بر بعضى افراد شده،(12) اين سلطه تكوينى نيست و از اين‏رو، شيطان در قيامت، به هنگام رويارويى با پيروان خود مى‏گويد: «إِنَّ اللهَ وَعَدَكُمْ وَعْدَ الْحَقِّ وَ وَعَدتُّكُمْ فَأَخْلَفْتُكُمْ وَ مَا كَانَ لِيَ عَلَيْكُم مِّن سُلْطَانٍ إِلاَّ أَن دَعَوْتُكُمْ فَاسْتَجَبْتُمْ لِي فَلاَ تَلُومُونِي وَ لُومُواْ أَنفُسَكُم مَّا أَنَاْ بِمُصْرِخِكُمْ وَ مَا أَنتُمْ بِمُصْرِخِيَّ إِنِّي كَفَرْتُ بِمَآ أَشْرَكْتُمُونِ مِن قَبْلُ إِنَّ الظَّالِمِينَ لَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ»(13)؛‌ خداوند به شما وعده حق داد؛ و من به شما وعده [باطل‏] دادم‏، و تخلّف كردم‏! من بر شما تسلّطى نداشتم‏، جز اين كه دعوتتان كردم و شما دعوت مرا پذيرفتيد! بنابر اين‏، مرا سرزنش نكنيد؛ خود را سرزنش كنيد! نه من فريادرس شما هستم‏، و نه شما فريادرس من‏! من نسبت به شرك شما درباره خود، كه از قبل داشتيد، [و اطاعت مرا همرديف اطاعت خدا قرار داديد] بيزار و كافرم‏! مسلّماً ستمكاران عذاب دردناكى دارند!
پي‌نوشت‌ها:
1ـ حالاتى مانند پشيمانى، شك و ترديد و عذرخواهى و نيز مدح و ستايش يا مذمّت و سرزنش از بعضى افراد و همه نظام‏هاى حقوقى، اخلاقى و تربيتى، همه حاكى از وجود اختيار در انسانند.
2ـ محمود رجبى، انسان‏شناسى، قم، مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمينى، 1380، ص 155.
3ـ «فزيّن لهم الشيطان اعمالهم فصدّهم عن السبيل» (نحل: 24) «تالله لقد ارسلنا الى اُممٍ من قبلك فزيّن لهم الشيطان اعمالهم» (نحل: 63) و نيز عنكبوت: 38/ انعام:43/ انفال:48 .
4ـ «فوسوس اليه الشيطان قال يا آدم هل ادلّك على شجرة الخلد و ملكٍ لايبلى» (طه: 120) و نيز اعراف: 2و200 / ناس: 4و 5/ فصلت: 36/ يوسف: 100 .
5ـ «... و ما كان لي عليكم من سلطانٍ الاّ ان دعوتكم فاستجبتم لي» (ابراهيم: 22) و نيز لقمان:21.
6ـ الّذين ارتدّوا على ادبارهم من بعد ما تبيّن لهم الهدى الشيطان سوّل لهم و املى لهم» (محمد:25)
7ـ فازلّهما عنها فاخرجهما ممّا كانافيه» (بقره:36) و نيز آل عمران:155
8ـ «يا بنى آدم لايفتننكّم الشيطان كما اخرج ابويكم من الجنة» (اعراف: 27)
9ـ «... و يريدُ الشيطان ان يضلّهم ضلالاً بعيدا» (نساء:60) و نيز يس: 62/ نسا: 119/ قصص:15 .
10ـ «و كذلك جعلنا لكلّ نبىٍ عدوا شياطين الانس و الجنّ يوحى بعضهم‏ الى ‏بعضٍ زخرف‏القول غرورا» (انعام:13) ونيز انعام:121 .
11ـ «وعدهم و ما يعدهم الشيطان الاّ غرورا.» (اسرا: 64) و نيز ابراهيم: 22 .
12ـ «انّما سلطانه على الّذين يتولّونه و الّذين هم به مشركون.» (نحل:100) و نيز زخرف: 36/ مجادله:19/ اعراف:27 .
13- ابراهيم/22.
14- نحل/ 99.

دعوت شيطانى و تزيين اعمال و تسويل و وسوسه توسط شيطان ممكن است در انسان ميل و شوق به گناهان ايجاد كند و انسان هم پس از آن به راحتى تن به معصيت و نافرمانى خدا دهد، ولى اين به معناى مسلوب‏الاختيار كردن انسان نيست، بلكه او مخيّر است كه دل و فكر خود را جايگاه و سنگر شيطان قرار دهد يا جايگاه ذكر الهى.

البته روشن است كه سلطه در آيه شريفه، اطلاق دارد و شامل هر نوع سلطه‏اى مى‏شود، چه سلطه بر ابدان باشد و چه سلطه بر افكار و انديشه‏ها.
دعوت شيطانى و تزيين اعمال و تسويل و وسوسه توسط شيطان ممكن است در انسان ميل و شوق به گناهان ايجاد كند و انسان هم پس از آن به راحتى تن به معصيت و نافرمانى خدا دهد، ولى اين به معناى مسلوب‏الاختيار كردن انسان نيست، بلكه او مخيّر است كه دل و فكر خود را جايگاه و سنگر شيطان قرار دهد يا جايگاه ذكر الهى. بسيارند كسانى ‏كه حاضر نيستند، حتى يك لحظه، قلب خود را جايگاه وساوس شيطانى قرار دهند؛ دل‏هاى آنها لبريز از ايمان به خداست و هميشه بر او توكّل دارند و از اين‏رو، شيطان هم بر آنها هيچ سلطه‏اى ندارد: «انّه ليس سلطانه على الّذين آمنوا و على ربّهم يتوكلّون»(14) ؛ او بر بندگان خدا (كسانى كه واقعا بنده او هستند) هيچ سيطره‏اى ندارد، مگر بر پيروان گمراه خود: « إِنَّ عِبَادِي لَيْسَ لَكَ عَلَيْهِمْ سُلْطَانٌ إِلاَّ مَنِ اتَّبَعَكَ مِنَ الْغَاوِينَ»(15)؛ كه بر بندگانم تسلّط نخواهى يافت‏؛ مگر گمراهانى كه از تو پيروى مى‏كنند.

پي‌نوشت‌ها:
15- حجر/ 42.