موضوع: سوره مجادله [58]

(آيه 9)- و از آنجا كه مؤمنان نيز گهگاه به خاطر ضرورتها يا تمايلاتى به نجوا مى‏پرداختند در اين آيه روى سخن را به آنها كرده، و براى اين كه در اين كار آلوده به گناهان منافقان و يهود نشوند مى‏فرمايد: «اى كسانى كه ايمان آورده‏ايد!

هنگامى كه نجوا مى‏كنيد به گناه و تعدى و نافرمانى رسول (خدا) نجوا نكنيد، (محتواى نجواى شما بايد پاك و الهى باشد) به كار نيك و تقوا نجوا كنيد» (يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذا تَناجَيْتُمْ فَلا تَتَناجَوْا بِالْإِثْمِ وَ الْعُدْوانِ وَ مَعْصِيَةِ الرَّسُولِ وَ تَناجَوْا بِالْبِرِّ وَ التَّقْوى‏).

«و از خدائى كه همگى نزد او جمع مى‏شويد بپرهيزيد» (وَ اتَّقُوا اللَّهَ الَّذِي إِلَيْهِ تُحْشَرُونَ).

از اين تعبير به خوبى استفاده مى‏شود كه اصل نجوا اگر در ميان مؤمنان باشد، سوء ظنى برنيانگيزد، توليد نگرانى نكند و محتواى آن توصيه به نيكيها و خوبيها باشد مجاز است.
(آيه 10)- لذا در اين آيه مى‏افزايد: «نجوا تنها از سوى شيطان است» (إِنَّمَا النَّجْوى‏ مِنَ الشَّيْطانِ).
«مى‏خواهد با آن مؤمنان را غمگين سازد» (لِيَحْزُنَ الَّذِينَ آمَنُوا).

«ولى (بايد بدانند كه شيطان) نمى‏تواند هيچ گونه ضررى به آنها برساند جز به فرمان خدا» (وَ لَيْسَ بِضارِّهِمْ شَيْئاً إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ).

چرا كه هر مؤثرى در عالم هستى است تأثيرش به فرمان خداست.

«پس مؤمنان بايد تنها بر خدا توكل كنند» و از هيچ چيز جز او نترسند و بر غير او دل ننهند (وَ عَلَى اللَّهِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُؤْمِنُونَ).

بدين ترتيب «نجوا» گاه حرام است و اين در صورتى است كه موجب اذيت و آزار و هتك حيثيت مسلمانى گردد و چنين نجوائى نجواى شيطانى است كه هدفش غمگين ساختن مؤمنان است.

در مقابل گاه حكم وجوب به خود مى‏گيرد، و اين در صورتى است كه مسأله سرى لازمى در ميان باشد كه افشاى آن خطرناك، و عدم ذكر آن نيز موجب تضييع حق و يا خطرى براى اسلام و مسلمين است.

و گاه متصف به استحباب مى‏شود و آن در جائى است كه انسان براى انجام كارهاى نيك و بر و تقوا به سراغ آن رود، و همچنين حكم كراهت و اباحه.

ولى اصولا هرگاه هدف مهمترى در كار نباشد نجوا كردن كار پسنديده‏اى نيست، و بر خلاف آداب مجلس است زيرا نوعى بى‏اعتنائى يا بى‏اعتمادى نسبت به ديگران محسوب مى‏شود.

(آيه 11)-
شأن نزول:

نقل كرده‏اند كه: پيامبر صلّى اللّه عليه و آله در يكى از روزهاى جمعه در «صفّه» (سكوى بزرگى كه در كنار مسجد پيامبر صلّى اللّه عليه و آله قرار داشت) نشسته بود و گروهى نزد حضرت حاضر بودند، و جا تنگ بود، پيامبر صلّى اللّه عليه و آله عادتش اين بود كه مجاهدان بدر را اعم از مهاجر و انصار احترام فراوان مى‏كرد، در اين هنگام گروهى از بدريون وارد شدند، در حالى كه ديگران قبل از آنها اطراف پيامبر صلّى اللّه عليه و آله را پر كرده بودند، هنگامى كه مقابل پيامبر صلّى اللّه عليه و آله رسيدند سلام كردند، پيامبر صلّى اللّه عليه و آله پاسخ فرمود سپس به حاضران سلام كردند آنها نيز پاسخ گفتند، آنها روى پاى خود ايستاده بودند، و منتظر بودند حاضران به آنها جا دهند ولى هيچ كس تكان نخورد! اين امر بر پيامبر صلّى اللّه عليه و آله سخت آمد، رو به بعضى از كسانى كه اطراف او نشسته بودند كرد و فرمود: فلان و فلانى برخيزيد، چند نفر را از جا بلند كرد تا واردين بنشينند (و اين در حقيقت نوعى ادب آموزى و درس احترام گذاردن به پيش كسوتان در ايمان و جهاد بود.)
ولى اين مطلب بر آن چند نفر كه از جا برخاستند ناگوار آمد، منافقان گفتند:

پيامبر صلّى اللّه عليه و آله رسم عدالت را رعايت نكرد! در اينجا آيه نازل شد و قسمتى از آداب نشستن در مجالس را براى آنها شرح داد.

تفسير:

احترام به پيش كسوتان در مجالس در تعقيب دستورى كه در آيات گذشته در مورد ترك نجوا در مجالس، و محدود ساختن آن به موارد معين آمده، در اين آيه يكى ديگر از آداب مجلس را بازگو كرده، مى‏فرمايد: «اى كسانى كه ايمان آورده‏ايد! هنگامى كه به شما گفته شود:
مجلس را وسعت بخشيد (و به تازه واردها جا دهيد) وسعت بخشيد» (يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذا قِيلَ لَكُمْ تَفَسَّحُوا فِي الْمَجالِسِ فَافْسَحُوا).

كه اگر چنين كنيد: «خداوند (بهشت را) براى شما وسعت مى‏بخشد» و در اين جهان نيز به قلب و جان و رزق و روزى شما وسعت مى‏دهد (يفسح الله لكم).

و از آنجا كه گاهى مجلس آن چنان مملوّست كه بدون برخاستن بعضى جا براى ديگران پيدا نمى‏شود، و يا اگر جائى پيدا مى‏شود مناسب حال آنها نيست در ادامه آيه مى‏افزايد: «و هنگامى كه گفته شود: برخيزيد برخيزيد» (و اذا قيل انشزوا فانشزوا).

نه تعلل جوئيد و نه به هنگامى كه بر مى‏خيزيد ناراحت شويد، چرا كه گاه تازه واردها از شما براى نشستن سزاوارترند به خاطر خستگى مفرط، يا كهولت سن، و يا احترام خاصى كه دارند، و يا جهات ديگر.

سپس به بيان پاداش انجام اين دستور الهى پرداخته مى‏افزايد: اگر چنين كنيد «خداوند كسانى را كه ايمان آورده‏اند و كسانى را كه علم به آنها داده شده درجات عظيمى مى‏بخشد» (يرفع الله الذين آمنوا منكم و الذين اوتوا العلم درجات).

اشاره به اين كه اطاعت اين دستورات دليل بر ايمان و علم و آگاهى است، و نيز اشاره به اين كه اگر پيغمبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله به بعضى دستور داد از جا برخيزند و به تازه واردان جا دهند براى يك هدف مقدس الهى و احترام به پيشگامان در ايمان و علم بوده است.

و از آنجا كه گروهى اين آداب را با طيب خاطر و از صميم دل انجام مى‏دهند، و گروه ديگرى با كراهت و ناخشنودى، يا براى ريا و تظاهر، در پايان آيه مى‏افزايد:
«و خداوند به آنچه انجام مى‏دهيد آگاه است» (و الله بما تعملون خبير).

اين آيه نشان مى‏دهد آنچه مقام آدمى را نزد خدا بالا مى‏برد، دو چيز است:
ايمان و علم.

(آيه 12)-
شأن نزول:
نقل كرده‏اند: جمعى از اغنياء خدمت پيامبر صلّى اللّه عليه و آله مى‏آمدند و با او نجوا مى‏كردند (اين كار علاوه بر اين كه وقت گرانبهاى پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله را مى‏گرفت مايه نگرانى مستضعفين و موجب امتيازى براى اغنياء بود) در اينجا اين آيه نازل شد و به آنها دستور داد كه قبل از نجوا كردن با پيامبر صلّى اللّه عليه و آله صدقه‏اى به مستمندان بپردازند، اغنياء وقتى چنين ديدند از نجوا خوددارى كردند. آيه بعد نازل شد (و آنها را ملامت كرد و حكم آيه اول را نسخ نمود) و اجازه نجوا به همگان داد- ولى نجوا در مورد كار خير و اطاعت پروردگار.

تفسير:
يك آزمون جالب! در بخشى از آيات گذشته سخن از مسأله نجوا بود، باز همين بحث را ادامه داده، نخست مى‏فرمايد: «اى كسانى كه ايمان آورده‏ايد! هنگامى كه مى‏خواهيد با رسول خدا نجوا كنيد پيش از نجوايتان صدقه‏اى در راه خدا بدهيد» (يا ايها الذين آمنوا اذا ناجيتم الرسول فقدموا بين يدى نجواكم صدقة).

سپس مى‏افزايد: «اين براى شما بهتر و پاكيزه‏تر است» (ذلك خير لكم و اطهر).

اين صدقه هم براى متمكنان «خير» بود، زيرا موجب ثوابى مى‏شد، و هم براى نيازمندان، چرا كه وسيله كمكى به آنها محسوب مى‏گشت.

و اما «اطهر» بودنش از اين نظر بود كه قلوب اغنيا را از حب مال مى‏شست، و قلوب نيازمندان را از كينه و ناراحتى.

ولى از آنجا كه اگر وجوب صدقه قبل از نجوا عموميت مى‏داشت فقرا از طرح مسائل مهم يا نيازهاى خود در برابر پيامبر صلّى اللّه عليه و آله به صورت نجوا محروم مى‏شدند، در ذيل آيه حكم صدقه را از اين گروه برداشته، مى‏فرمايد: «و اگر توانائى نداشته باشيد خداوند آمرزنده و مهربان است» (فان لم تجدوا فان الله غفور رحيم).

و به اين ترتيب آنها كه تمكن مالى داشتند دادن صدقه قبل از نجوا براى آنان واجب بود، و آنها كه نداشتند بدون آن مى‏توانستند با پيامبر صلّى اللّه عليه و آله نجوا كنند.

(آيه 13)- جالب اين كه دستور فوق تأثير عجيبى گذاشت و آزمون جالبى شد و همگى جز يك نفر از دادن صدقه و نجوا خوددارى كردند، و او امير مؤمنان على عليه السّلام بود اينجا بود كه آنچه لازم بود روشن شود شد و آنچه بايد مسلمانان از اين دستور بفهمند و درس گيرند گرفتند.

لذا آيه مورد بحث نازل گرديد و اين حكم را نسخ كرد و فرمود: «آيا ترسيديد فقير شويد كه از دادن صدقات قبل از نجوا خوددارى كرديد»؟! (أ أشفقتم أن تقدموا بين يدى نجواكم صدقات).

معلوم مى‏شود حب مال در دل شما از علاقه به نجواى پيامبر صلّى اللّه عليه و آله بيشتر است، و نيز معلوم مى‏شود در اين نجواها غالبا مسائل حياتى مطرح نمى‏شد، و گر نه چه مانعى داشت كه اين گروه قبل از نجوا صدقه‏اى مى‏دادند و نجوا مى‏كردند، بخصوص اين كه مقدار خاصى براى صدقه نيز تعيين نشده بود و مى‏توانستند با مبلغ كمى اين مشكل را حل كنند.

سپس مى‏افزايد: «اكنون كه اين كار را نكرديد (و خود به تقصير خويشتن پى برديد) و خداوند توبه شما را پذيرفت، نماز را بر پا داريد و زكات را ادا كنيد، و خدا و پيامبرش را اطاعت نماييد، و (بدانيد) خداوند از آنچه انجام مى‏دهيد با خبر است» (فاذ لم تفعلوا و تاب الله عليكم فاقيموا الصلاة و آتوا الزكاة و اطيعوا الله و رسوله و الله خبير بما تعملون).

(آيه 14)- حزب شيطان! در اينجا بخشى از توطئه‏هاى منافقان را بر ملا مى‏سازد، و آنها را با نشانه‏هايشان به مسلمانان معرفى مى‏كند، و ذكر اين معنى بعد از آيات نجوا شايد به اين مناسبت است كه در ميان نجوا كنندگان با پيامبر صلّى اللّه عليه و آله افراد منافقى نيز وجود داشتند كه از اين كار به عنوان پوششى براى توطئه‏هاى خود و اظهار نزديكى به پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله استفاده مى‏كردند همين امر سبب شد كه قرآن به صورت يك امر كلى با آن برخورد كند.

نخست مى‏فرمايد: «آيا نديدى كسانى را كه طرح دوستى با گروهى كه مورد غضب خدا بودند ريختند»؟! (ا لم تر الى الذين تولوا قوما غضب الله عليهم).

سپس مى‏افزايد: «آنها نه از شما هستند و نه از آنان» يهود (ما هم منكم و لا منهم).

نه در مشكلات و گرفتاريها ياور شما هستند، و نه دوست صميمى آنها، بلكه منافقانى هستند كه هر روز چهره عوض مى‏كنند، و هر لمحه به شكلى در مى‏آيند.

باز در ادامه همين سخن مى‏افزايد: «سوگند دروغ ياد مى‏كنند (كه از شما هستند) در حالى كه خودشان مى‏دانند» دروغ مى‏گويند (و يحلفون على الكذب و هم يعلمون).

اين راه و رسم منافقان است كه پيوسته براى پوشانيدن چهره زشت و منفور خود به سوگندهاى دروغ پناه مى‏برند، در حالى كه عملشان بهترين معرف آنهاست.

(آيه 15)- بعد به عذاب دردناك اين منافقان لجوج اشاره كرده، مى‏فرمايد:
«خداوند عذاب شديدى براى آنها فراهم ساخته است» (اعد الله لهم عذابا شديدا).

و بدون شك اين عذاب عادلانه است «چرا كه آنها اعمال بدى انجام مى‏دادند» (انهم ساء ما كانوا يعملون).

(آيه 16)- سپس براى توضيح بيشتر در مورد نشانه‏هاى اين منافقان مى‏گويد: «آنها سوگندهاى خود را سپرى قرار دادند و مردم را از راه خدا باز داشتند» (اتخذوا ايمانهم جنة فصدوا عن سبيل الله).
قسم ياد مى‏كنند كه مسلمانند و هدفى جز اصلاح ندارند در حالى كه زير پوشش اين قسم به انواع فساد و خرابكارى و توطئه مشغولند، و در حقيقت از نام مقدس خدا براى جلوگيرى از راه خدا بهره مى‏گيرند.

و در پايان آيه مى‏افزايد: «از اين رو براى آنان عذاب خوار كننده‏اى است» (فلهم عذاب مهين).
آنها مى‏خواستند با اين سوگندهاى دروغين آبرو براى خود فراهم كنند ولى خدا آنها را به عذاب خوار كننده و شديدى مبتلا مى‏سازد.

(آيه 17)- و از آنجا كه منافقان غالبا به اموال و فرزندان (سرمايه‏هاى اقتصادى و نيروهاى انسانى) خود براى حل مشكلات تكيه مى‏كنند قرآن در اين آيه مى‏گويد، «هرگز اموال و اولادشان، آنها را از عذاب الهى حفظ نمى‏كند» (لن تغنى عنهم اموالهم و لا اولادهم من الله شيئا).

بلكه همين اموال طوق لعنتى برگردن آنها مى‏شود و مايه عذاب دردناكشان.
و باز در پايان آيه آنها را با اين جمله تهديد مى‏كند: «آنها اهل آتشند و جاودانه در آن مى‏مانند» (اولئك اصحاب النار هم فيها خالدون).

(آيه 18)- و عجب اين كه اين منافقان در قيامت هم دست از منافقگرى خود بر نمى‏دارند چنانكه در اين آيه مى‏فرمايد: به خاطر بياوريد «روزى را كه خداوند همه آنها را بر مى‏انگيزد (و اعمالشان را بر آنها عرضه مى‏دارد و در دادگاه عدلش از آنها سؤال مى‏كند) ولى آنان براى خدا نيز سوگند (دروغ) ياد مى‏كنند همان گونه كه (امروز) براى شما ياد مى‏كنند» (يوم يبعثهم الله جميعا فيحلفون له كما يحلفون لكم).

قيامت تجليگاه اعمال و روحيات انسان در اين دنياست، و از آنجا كه منافقان اين روحيه را همراه خود به قبر و برزخ برده‏اند در صحنه قيامت نيز آشكار مى‏شود، و بر طبق عادت گذشته سوگند دروغين ياد مى‏كنند.

سپس مى‏افزايد: «و گمان مى‏كنند كارى مى‏توانند انجام دهند» (و يحسبون انهم على شى‏ء). ولى اين يك پندار موهوم و خيالى خام بيش نيست! و سر انجام آيه را با اين جمله پايان مى‏دهد: «بدانيد آنها دروغگويانند» (الا انهم هم الكاذبون).
و به اين ترتيب كوس رسوائى آنها را همه جا مى‏زنند.

(آيه 19)- در اين آيه سرنوشت نهائى اين منافقان تيره‏دل را چنين بيان مى‏كند: «شيطان بر آنها مسلط شده، و ياد خدا را از خاطر آنها برده است» (استحوذ عليهم الشيطان فانساهم ذكر الله).

به همين دليل «آنان حزب شيطانند» (اولئك حزب الشيطان).

«بدانيد حزب شيطان زيانكارانند» (ألا ان حزب الشيطان هم الخاسرون).

آرى! منافقان دروغگو و مغرور به مال و مقام سرنوشتى جز اين ندارند كه دربست در اختيار شيطان و وسوسه‏هاى او قرار مى‏گيرند، و خدا را بكلى فراموش مى‏كنند، نه تنها منحرف مى‏شوند كه در زمره عمّال شيطان و اعوان و انصار لشكر و حزب او براى گمراه ساختن ديگران قرار مى‏گيرند.

(آيه 20)- در ادامه بيان صفات و نشانه‏هاى منافقان در اينجا كه آخرين آيات سوره مجادله است نشانه‏هاى ديگرى از آنها را مطرح مى‏كند، و سرنوشت حتمى آنها را كه شكست و نابودى است روشن مى‏سازد.

نخست مى‏فرمايد: «كسانى كه با خدا و رسولش دشمنى مى‏كنند آنها در زمره ذليل‏ترين افرادند» (ان الذين يحادون الله و رسوله اولئك فى الاذلين).

(آيه 21)- اين آيه در حقيقت دليلى است براى اين معنى، مى‏فرمايد: «خدا چنين مقرّر داشته كه من و رسولانم پيروز مى‏شويم» (كتب الله لاغلبن انا و رسلى).
و هيچ شك و ترديدى در آن نيست.

«چرا (چنين نباشد، در حالى) كه خداوند قوى و شكست ناپذير است» (ان الله قوى عزيز).
به همان اندازه كه خداوند قدرتمند است دشمنانش ضعيف و ذليلند، و اگر مى‏بينيم در آيه قبل تعبير به «اذلّين» (ذليل‏ترين افراد) شده دليلش همين بوده است.

در طول تاريخ اين پيروزى فرستادگان الهى در چهره‏هاى گوناگونى نمايان شده: در عذابهاى مختلفى همچون طوفان نوح، و صاعقه عاد و ثمود، و زلزله‏هاى ويرانگر قوم لوط، و مانند آن، و در پيروزى در جنگهاى مختلف، مانند غزوات «بدر» و «حنين» و فتح «مكه» و ساير غزوات پيامبر اسلام صلّى اللّه عليه و آله.

و از همه مهمتر پيروزى منطقى آنها بر مكاتب شيطانى و دشمنان حق و عدالت بوده است.

(آيه 22)- در اين آيه كه آخرين آيه از سوره مجادله، و از كوبنده‏ترين آيات قرآن است، به مؤمنان هشدار مى‏دهد كه جمع ميان «محبت خدا» و «محبت دشمنان خدا» در يك دل ممكن نيست، و بايد از ميان اين دو يكى را برگزينند، اگر راستى مؤمنند بايد از دوستى دشمنان خدا بپرهيزند و الا ادعاى مسلمانى نكنند! مى‏فرمايد: «هيچ گروهى را كه ايمان به خدا و روز قيامت دارند نمى‏يابى كه با دشمنان خدا و رسولش دوستى كنند، هر چند پدران يا فرزندان يا برادران يا خويشاوندانشان باشند» (لا تجد قوما يؤمنون بالله و اليوم الآخر يوادون من حاد الله و رسوله و لو كانوا آباءهم او ابناءهم او اخوانهم او عشيرتهم).

محبت پدران و فرزندان و برادران و اقوام بسيار خوب است، و نشانه زنده بودن عواطف انسانى است، اما هنگامى كه اين محبت رو در روى محبت خدا قرار گيرد ارزش خود را از دست مى‏دهد.

سپس به پاداشهاى بزرگ اين گروه كه قلبشان بطور كامل در اختيار عشق خداست پرداخته، و پنج موضوع را كه بعضى به صورت امداد و توفيق است، و بعضى به صورت نتيجه و سر انجام كار بيان مى‏كند.

در بيان قسمت اول و دوم مى‏فرمايد: «آنها كسانى هستند كه خدا ايمان را بر صفحه دلهايشان نوشته، و با روحى از ناحيه خودش آنان را تقويت فرموده است» (اولئك كتب فى قلوبهم الايمان و ايدهم بروح منه).

و در سومين مرحله مى‏فرمايد: «خداوند آنها را در باغهائى از بهشت داخل مى‏كند كه نهرها از زير (درختانش) جارى است، جاودانه در آن مى‏مانند» (و يدخلهم جنات تجرى من تحتها الانهار خالدين فيها).

و در چهارمين مرحله مى‏افزايد: «خداوند از آنها خشنود است و آنها نيز از خداوند خشنودند» (رضى الله عنهم و رضوا عنه).

در برابر مواهب مادّى قيامت و جنات و حور و قصور اين بزرگترين پاداش روحانى است كه به اين گروه از مؤمنان داده مى‏شود.

احساس رضايت مولا و معبودشان كه آنها را پذيرفته، لذتبخش‏ترين احساسى است كه به آنها دست مى‏دهد، و نتيجه‏اش خشنودى كامل آنها از خداست.

و در آخرين مرحله به صورت يك اعلام عمومى- كه حاكى از نعمت و موهبت ديگرى است- مى‏فرمايد: «آنها حزب اللّه‏اند، بدانيد حزب اللّه پيروزان و رستگارانند» (اولئك حزب الله الا ان حزب الله هم المفلحون).

نه تنها پيروزى در سراى ديگر و نيل به انواع نعمتهاى مادى و معنوى در قيامت، بلكه همان گونه كه در آيات قبل آمد در اين دنيا نيز به لطف الهى بر دشمنان پيروزند، و در پايان جهان نيز حكومت حق و عدالت در دست آنهاست.

«پايان سوره مجادله»