موضوع: سوره قدر [97]

سوره قدر [97]

اين سوره در «مكّه» نازل شده و داراى 5 آيه است‏.

محتوا و فضيلت سوره:

محتواى اين سوره چنانكه از نامش پيداست بيان نزول قرآن مجيد در شب قدر است، و سپس بيان اهميت شب قدر و بركات و آثار آن.

در فضيلت تلاوت اين سوره از پيغمبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله نقل شده كه فرمود: «هر كس آن را تلاوت كند پاداش كسى را دارد كه ماه رمضان را روزه گرفته، و شب قدر را احيا داشته است».

واضح است اين همه فضيلت از آن كسى است كه مى‏خواند و مى‏فهمد و به محتوايش جامه عمل مى‏پوشاند، قرآن را بزرگ مى‏شمرد و آياتش را در زندگى پياده مى‏كند.

بسم الله الرحمن الرحيم به نام خداوند بخشنده بخشايشگر

(آيه 1)- شب قدر شب نزول قرآن! از آيات قرآن به خوبى استفاده مى‏شود كه قرآن مجيد در ماه مبارك رمضان نازل شده است: «شهر رمضان الذى انزل فيه القرآن» (بقره/ 185).

و ظاهر اين تعبير آن است كه تمام قرآن در اين ماه نازل گرديد.

و در نخستين آيه سوره قدر مى‏فرمايد: «ما آن [- قرآن‏] را در شب قدر نازل كرديم» (انا انزلناه فى ليلة القدر).

تعبير به «انا انزلناه» (ما آن را نازل كرديم) اشاره به عظمت اين كتاب بزرگ آسمانى است كه خداوند نزول آن را به خودش نسبت داده است.

نزول آن در شب «قدر» همان شبى كه مقدرات و سرنوشت انسانها در تمام سال در آن شب تعيين مى‏شود دليل ديگرى بر سرنوشت ساز بودن اين كتاب بزرگ آسمانى است .

از ضميمه كردن اين آيه با آيه سوره بقره نتيجه‏گيرى مى‏شود كه شب قدر در ماه مبارك رمضان است، اما كدام شب است؟

از قرآن چيزى در اين مورد استفاده نمى‏شود، ولى مشهور و معروف در روايات اين است كه در دهه آخر ماه رمضان و شب بيست و يكم، يا بيست و سوم است البته در روايات متعددى بيشتر روى شب بيست و سوم تكيه شده.

در حديثى از امام صادق عليه السّلام نيز نقل شده كه فرمود: «تقدير مقدرات در شب نوزدهم و تحكيم آن در شب بيست و يكم، و امضا در شب بيست و سوم است» و به اين ترتيب بين روايات جمع مى‏شود.

(آيه 2)- در اين آيه براى بيان عظمت شب قدر، مى‏فرمايد: «و تو چه مى‏دانى شب قدر چيست؟» (و ما ادراك ما ليلة القدر).

اين تعبير نشان مى‏دهد كه عظمت اين شب به قدرى است كه حتى پيامبر با آن علم وسيع و گسترده‏اش قبل از نزول اين آيات به آن واقف نبود.

(آيه 3)- و بلافاصله مى‏گويد: «شب قدر بهتر از هزار ماه است» (ليلة القدر خير من الف شهر).

بهتر بودن اين شب از هزار ماه به خاطر ارزش عبادت و احياى آن شب است، و روايات فضيلت ليلة القدر و فضيلت عبادت آن، كه در كتب شيعه و اهل سنت فراوان است اين معنى را كاملا تأييد مى‏كند.

علاوه بر اين نزول قرآن در اين شب، و نزول بركات و رحمت الهى در آن سبب مى‏شود كه از هزار ماه برتر و بالاتر باشد.

در بعضى از تفاسير آمده است كه پيغمبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله فرمود: يكى از بنى اسرائيل لباس جنگ در تن كرده بود و هزار ماه از تن بيرون نياورد و پيوسته مشغول (يا آماده) جهاد فى سبيل اللّه بود! اصحاب و ياران تعجب كردند و آرزو داشتند چنان فضيلت و افتخارى براى آنها نيز ميسر مى‏شد، آيه فوق نازل گشت و بيان كرد كه «شب قدر از هزار ماه برتر است».

(آيه 4)- سپس به توصيف بيشترى از آن شب بزرگ پرداخته، مى‏افزايد:

«فرشتگان و روح در آن شب به اذن پروردگارشان براى (تقدير) هر كارى نازل مى‏شوند» (تنزل الملائكة و الروح فيها باذن ربهم من كل امر).

با توجه به اين كه «تنزّل» فعل مضارع است، و دلالت بر استمرار دارد روشن مى‏شود كه شب قدر مخصوص به زمان پيغمبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله و نزول قرآن مجيد نبوده، بلكه امرى است مستمر و شبى است مداوم كه در هر سال تكرار مى‏شود.

منظور از «روح» مخلوق عظيمى است ما فوق فرشتگان، چنانكه در حديثى از امام صادق عليه السّلام نقل شده است كه شخصى از آن حضرت سؤال كرد: «آيا روح همان جبرئيل است»؟

امام عليه السّلام در پاسخ فرمود: «جبرئيل از ملائكه است، و روح اعظم از ملائكه است، مگر خداوند متعال نمى‏فرمايد: ملائكه و روح نازل مى‏شوند»؟

منظور از «من كل امر» اين است كه فرشتگان براى تقدير و تعيين سرنوشتها و آوردن هر خير و بركتى در آن شب نازل مى‏شوند، و هدف از نزول آنها انجام اين امور است.

(آيه 5)- و در آخرين آيه مى‏فرمايد: «شبى است سرشار از سلامت (و بركت و رحمت) تا طلوع سپيده» (سلام هى حتى مطلع الفجر). هم قرآن در آن نازل شده، هم عبادت و احياء آن معادل هزار ماه است، هم خيرات و بركات الهى در آن شب نازل مى‏شود، هم رحمت خاصش شامل حال بندگان مى‏گردد، و هم فرشتگان و روح در آن شب نازل مى‏گردند.

بنابر اين شبى است سر تا سر سلامت و نور و رحمت از آغاز تا پايان، حتى طبق بعضى از روايات در آن شب شيطان در زنجير است و از اين نظر نيز شبى است سالم و توأم با سلامت.

در داستان ابراهيم ع آمده است كه چند نفر از فرشتگان الهى نزد او آمدند و بشارت تولد فرزند براى او آوردند و بر او سلام كردند (هود- 69) مى‏گويند لذتى كه ابراهيم ع از سلام اين فرشتگان برد با تمام دنيا برابرى نداشت، اكنون بايد فكر كرد كه وقتى گروه گروه فرشتگان در شب قدر نازل مى‏شوند و بر مؤمنان سلام مى‏كنند چه لذت و لطف و بركتى دارد؟! وقتى ابراهيم ع را در آتش نمرودى افكندند فرشتگان آمدند و بر او سلام كردند، و آتش بر او گلستان شد، آيا آتش دوزخ به بركت سلام فرشتگان بر مؤمنان در شب قدر" برد" و" سلام" نمى‏شود؟

آرى اين نشانه عظمت امت محمد ص است كه در آنجا بر خليل ع نازل مى‏شوند و در اينجا بر اين امت اسلام .

نكته‏ها:

1- چه امورى در شب قدر مقدر مى‏شود؟

در پاسخ اين سؤال، كه چرا اين شب، شب قدر ناميده شده؟ سخن بسيار گفته‏اند، از جمله اينكه:

1: شب قدر به اين جهت" قدر" ناميده شده كه جميع مقدرات بندگان در تمام سال در آن شب تعيين مى‏شود، شاهد اين معنى سوره دخان است كه مى‏فرمايد:

إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِي لَيْلَةٍ مُبارَكَةٍ إِنَّا كُنَّا مُنْذِرِينَ فِيها يُفْرَقُ كُلُّ أَمْرٍ حَكِيمٍ:

" ما اين كتاب مبين را در شبى پر بركت نازل كرديم، و ما همواره انذار كننده بوده‏ايم، در آن شب كه هر امرى بر طبق حكمت خداوند تنظيم و تعيين مى‏گردد" (دخان- 3 و 4).

اين بيان هماهنگ با روايات متعددى است كه مى‏گويد: در آن شب، مقدرات يك سال انسانها تعيين مى‏گردد، و ارزاق و سرآمد عمرها، و امور ديگر، در آن ليله مباركه تفريق و تبيين مى‏شود.

البته اين امر هيچگونه تضادى با آزادى اراده انسان و مساله اختيار ندارد، چرا كه تقدير الهى به وسيله فرشتگان بر طبق شايستگيها و لياقتهاى افراد، و ميزان ايمان و تقوى و پاكى نيت و اعمال آنها است.

يعنى براى هر كس آن مقدر مى‏كنند كه لايق آن است، يا به تعبير ديگر زمينه‏هايش از ناحيه خود او فراهم شده، و اين نه تنها منافاتى با اختيار ندارد و بلكه تاكيدى بر آن است.

2: بعضى نيز گفته‏اند آن شب را از اين جهت شب قدر ناميده‏اند كه داراى قدر و شرافت عظيمى است (نظير آنچه در آيه 74 سوره حج آمده است ما قَدَرُوا اللَّهَ حَقَّ قَدْرِهِ" آنها قدر خداوند را نشناختند").

3: گاه نيز گفته‏اند به خاطر آن است كه قرآن با تمام قدر و منزلتش بر رسول والا قدر، و به وسيله فرشته صاحب قدر نازل گرديد.

4: يا اينكه شبى است كه مقدر شده قرآن در آن نازل گردد.

5: يا اينكه كسى كه آن شب را احيا بدارد صاحب قدر و مقام و منزلت مى‏شود.

6: يا اينكه در آن شب، آن قدر فرشتگان نازل مى‏شوند كه عرصه زمين بر آنها تنگ مى‏شود، چون تقدير به معنى- تنگ گرفتن نيز آمده است مانند وَ مَنْ قُدِرَ عَلَيْهِ رِزْقُهُ (طلاق- 7).

جمع ميان تمام اين تفسيرها در مفهوم گسترده" ليلة القدر" كاملا ممكن است هر چند تفسير اول از همه مناسبتر و معروفتر است.

2- شب قدر كدام شب است؟

در اينكه" ليلة القدر" در ماه رمضان است ترديدى نيست، چرا كه جمع ميان آيات قرآن همين معنى را اقتضا مى‏كند، از يك سو مى‏گويد: قرآن در ماه رمضان نازل شده (بقره- 185) و از سوى ديگر مى‏فرمايد: در شب قدر نازل گرديده (آيات مورد بحث).

ولى در اينكه كدام شب از شبهاى ماه رمضان است؟ گفتگو بسيار است، و در اين زمينه تفسيرهاى زيادى شده، از جمله شب اول، شب هفدهم، شب نوزدهم، شب بيست و يكم، شب بيست و سوم، شب بيست و هفتم، و شب بيست و نهم.

ولى مشهور و معروف در روايات اين است كه در دهه آخر ماه رمضان و شب بيست و يكم يا بيست و سوم است، لذا در روايتى مى‏خوانيم كه در دهه آخر ماه مبارك پيغمبر اكرم ص تمام شبها را احيا مى‏داشت و مشغول عبادت بود.

و در روايتى از امام صادق ع آمده است كه" شب قدر شب بيست و يكم يا بيست و سوم است"، حتى هنگامى كه راوى اصرار كرد كداميك از اين دو شب است و گفت: اگر من نتوانم هر دو شب را عبادت كنم كداميك را انتخاب نمايم؟! امام ع تعيين نفرمود، و افزود، ما ايسر ليلتين فيما تطلب:" چه آسان است دو شب براى آنچه مى‏خواهى"! .

ولى در روايات متعددى كه از طرق اهل بيت ع رسيده است بيشتر روى شب بيست و سوم تكيه شده، در حالى كه روايات اهل سنت بيشتر روى" شب بيست و هفتم" دور مى‏زند.

در روايتى از امام صادق ع نيز نقل شده كه فرمود:

التقدير فى ليلة القدر تسعة عشر، و الإبرام فى ليلة احدى و عشرين و الامضاء فى ليلة ثلاث و عشرين.

" تقدير مقدرات در شب نوزدهم، و تحكيم آن در شب بيست و يكم، و امضاء در شب بيست و سوم است و به اين ترتيب بين روايات جمع مى‏شود.

ولى به هر حال هاله‏اى از ابهام شب قدر را به خاطر جهتى كه بعدا به آن اشاره مى‏شود، فرا گرفته است.

3- چرا شب قدر مخفى است؟

بسيارى معتقدند مخفى بودن شب قدر در ميان شبهاى سال، يا در ميان شبهاى‏ ماه مبارك رمضان براى اين است كه مردم به همه اين شبها اهميت دهند، همانگونه كه خداوند رضاى خود را در ميان انواع طاعات پنهان كرده تا مردم به همه طاعات روى آورند، و غضبش را در ميان معاصى پنهان كرده تا از همه بپرهيزند، دوستانش را در ميان مردم مخفى كرده تا همه را احترام كنند، اجابت را در ميان دعاها پنهان كرده تا به همه دعاها رو آورند، اسم اعظم را در ميان اسمائش مخفى ساخته تا همه را بزرگ دارند، و وقت مرگ را مخفى ساخته تا در همه حال آماده باشند.

و اين فلسفه مناسبى به نظر مى‏رسد.

4- آيا شب قدر در امتهاى پيشين نيز بوده است؟

ظاهر آيات اين سوره نشان مى‏دهد كه شب قدر مخصوص زمان نزول قرآن و عصر پيامبر اسلام ص نبوده، بلكه همه سال تا پايان جهان تكرار مى‏شود.

تعبير به فعل مضارع (تنزل) كه دلالت بر استمرار دارد، و همچنين تعبير به جمله اسميه" سَلامٌ هِيَ حَتَّى مَطْلَعِ الْفَجْرِ" كه نشانه دوام است نيز گواه بر اين معنى است.

بعلاوه روايات بسيارى كه شايد در حد تواتر باشد نيز اين معنى را تاييد مى‏كند.

ولى آيا در امتهاى پيشين نيز بوده است يا نه.

صريح روايات متعددى اين است كه اين از مواهب الهى بر اين امت مى‏باشد، چنان كه در حديثى از پيغمبر اكرم ص آمده است كه فرمود:

ان اللَّه وهب لامتى ليلة القدر لم يعطها من كان قبلهم‏: خداوند به امت من شب قدر را بخشيده و احدى از امتهاى پيشين از اين موهبت برخوردار نبودند" .

در تفسير آيات فوق نيز بعضى از روايات دلالت بر اين مطلب دارد.

5- چگونه شب قدر برتر از هزار ماه است؟

ظاهر اين است كه بهتر بودن اين شب از هزار ماه، به خاطر ارزش عبادت و احياى آن شب است، و روايات فضيلت ليلة القدر و فضيلت عبادت آن كه در كتب شيعه و اهل سنت فراوان است اين معنى را كاملا تاييد مى‏كند.

علاوه بر اين، نزول قرآن در اين شب، و نزول بركات و رحمت الهى در آن، سبب مى‏شود كه از هزار ماه برتر و بالاتر باشد.

در حديثى از" امام صادق" ع آمده است كه به" على بن ابى حمزه ثمالى" فرمود:" فضيلت شب قدر را در شب بيست و يكم و بيست و سوم بطلب، و در هر كدام از اين دو يكصد ركعت نماز بجاى آور، و اگر بتوانى هر دو شب را تا طلوع صبح احيا بدار و در آن شب غسل كن".

" ابو حمزه" مى‏گويد: عرض كردم:" اگر نتوانم ايستاده اينهمه نماز بخوانم؟

فرمود: نشسته بخوان، عرض كردم: اگر نتوانم؟ فرمود: در بستر بخوان، و مانعى ندارد در آغاز شب خواب مختصرى بكنى و بعد مشغول عبادت شوى، درهاى آسمان در ماه رمضان گشوده است، و شياطين در غل و زنجيرند، و اعمال مؤمنين مقبول است و چه ماه خوبى است ماه رمضان"؟!.

6- چرا قرآن در شب قدر نازل شد؟

از آنجا كه در شب قدر سرنوشت انسانها براى يك سال، بر طبق لياقتها وشايستگيهاى آنها، تعيين مى‏شود، بايد آن شب را بيدار بود، و توبه كرد و خودسازى نمود و به درگاه خدا رفت و لياقتى بيشتر و بهتر براى رحمت او پيدا كرد.

آرى در لحظاتى كه سرنوشت ما تعيين مى‏شود نبايد انسان در خواب باشد، و از همه چيز غافل و بيخبر كه در اين صورت سرنوشت غم‏انگيزى خواهد داشت! قرآن چون يك كتاب سرنوشت‏ساز است، و خط سعادت و خوشبختى و هدايت انسانها در آن مشخص شده است بايد در شب قدر،! شب تعيين سرنوشتها، نازل گردد، و چه زيبا است رابطه ميان" قرآن" و" شب قدر"؟ و چه پر معنى است پيوند اين دو با يكديگر؟

«پايان سوره قدر»