موضوع: سوره زمر [39]

سوره زمر [39]

اين سوره در «مكّه» نازل شده و 75 آيه است‏.

محتواى سوره:
اين سوره از چند بخش مهم تشكيل يافته است:
1- چيزى كه بيش از همه در سراسر اين سوره منعكس است مسأله دعوت به توحيد خالص مى‏باشد، توصيه در تمام ابعاد و شاخه‏هايش و تعبيراتش در اين زمينه آن چنان مؤثر است كه قلب انسان را به سوى اخلاص مى‏كشاند و جذب مى‏كند.
2- مسأله ديگر مسأله «معاد» و دادگاه بزرگ عدالت خداست، مسأله ثواب و جزا، غرفه‏هاى بهشتى، و سايبانهاى آتشين دوزخى، مسأله ترس و وحشت روز قيامت، و آشكار شدن نتايج اعمال، و ظاهر شدن خود آنها در آن صحنه بزرگ.
اين مسائل كه بر محور معاد دور مى‏زند آن چنان با مسائل توحيدى آميخته است كه گوئى تار و پود يك پارچه را تشكيل مى‏دهد.
3- بخش ديگرى از اين سوره كه تنها قسمت كوتاهى از آن را اشغال مى‏كند اهميت قرآن مجيد است.
4- بخش ديگرى كه آن هم نسبتا كوتاه است بيان سرنوشت اقوام پيشين و مجازات دردناك الهى نسبت به تكذيب كنندگان آيات حق مى‏باشد.
5- بالاخره بخشى از اين سوره نيز پيرامون مسأله توبه و باز بودن درهاى بازگشت به سوى خداست.

اين سوره به نام سوره «زمر» معروف است كه از آيه 71 و 73 اين سوره گرفته شده.

فضيلت تلاوت سوره:
در حديثى از پيامبر اسلام صلّى اللّه عليه و اله مى‏خوانيم: «كسى كه سوره زمر را قرائت كند خداوند اميدش را (از رحمت خود) قطع نخواهد كرد، و پاداش كسانى را كه از خدا مى‏ترسند به او عطا مى‏كند».

و در حديث ديگرى از امام صادق عليه السّلام چنين نقل شده: «كسى كه سوره زمر را تلاوت كند خداوند شرف دنيا و آخرت به او مى‏دهد، و بدون داشتن مال و قبيله قدرت و عزت به او مى‏بخشد، آن چنان كه هر كس او را ببيند از او حساب مى‏برد، و بدن او را بر آتش دوزخ حرام مى‏كند».

مقايسه فضيلت‏هاى فوق با محتواى اين سوره به خوبى نشان مى‏دهد كه اين پاداشها از آن كسانى است كه «تلاوت» را مقدمه‏اى براى «انديشه» و «انديشه» را وسيله‏اى براى «ايمان و عمل» قرار مى‏دهند.

بسم اللّه الرّحمن الرّحيم به نام خداوند بخشنده بخشايشگر
(آيه 1)- اين سوره با دو آيه در باره نزول قرآن مجيد آغاز شده كه در يك آيه مبدأ نزول قرآن يعنى ذات پاك خدا مطرح است، و در آيه ديگر محتوا و هدف قرآن.

نخست مى‏گويد: «اين كتابى است كه از سوى خداوند عزيز و حكيم نازل شده است» (تَنْزِيلُ الْكِتابِ مِنَ اللَّهِ الْعَزِيزِ الْحَكِيمِ).

(آيه 2)- سپس به محتواى اين كتاب آسمانى و هدف آن پرداخته، مى‏گويد: «ما اين كتاب را به حق بر تو نازل كرديم» (إِنَّا أَنْزَلْنا إِلَيْكَ الْكِتابَ بِالْحَقِّ).

چيزى جز «حق» در آن نيست، و مطلبى جز «حق» در آن مشاهده نمى‏كنى از همين رو حق طلبان به دنبال آن مى‏روند و تشنه كامان وادى حقيقت در جستجوى محتواى آنند.

و از آنجا كه هدف از نزول آن دادن دين خالص به انسانهاست در پايان آيه مى‏افزايد: «پس خدا را پرستش كن و دين خود را براى او خالص گردان» (فَاعْبُدِ اللَّهَ مُخْلِصاً لَهُ الدِّينَ).

«دين» مجموعه حيات معنوى و مادى انسان را در بر مى‏گيرد، و بندگان خالص خدا بايد تمام شؤن زندگى خود را براى او خالص گردانند.

(آيه 3)- در اين آيه بار ديگر روى مسأله «اخلاص» تأكيد كرده، مى‏گويد:
«آگاه باشيد كه دين خالص از آن خداست»! (أَلا لِلَّهِ الدِّينُ الْخالِصُ).

اين عبارت تاب دو معنى دارد:
نخست اين كه: آنچه را خدا مى‏پذيرد تنها دين خالص و تسليم بى‏قيد و شرط در برابر فرمان اوست.
ديگر اين كه: دين و آئين خالص را تنها از خدا بايد گرفت، چرا كه هر چه ساخته و پرداخته افكار انسانهاست نارساست، و آميخته با خطا و اشتباه است.

اين آيه در حقيقت بيان دليل براى آيه قبل است، در آنجا مى‏گويد: خدا را روى اخلاص عبادت كن، و در اينجا مى‏افزايد: بدانيد خدا تنها عمل خالص را مى‏پذيرد.

سپس به ابطال منطق سست و واهى مشركان كه راه اخلاص را رها كرده و در بيراهه شرك سرگردان شده‏اند پرداخته، چنين مى‏گويد: «و آنها كه غير خدا را اولياى خود قرار دادند و دليلشان اين بود كه: اينها را نمى‏پرستيم مگر به خاطر اين كه ما را به خداوند نزديك كنند، خداوند روز قيامت ميان آنان در آنچه اختلاف داشتند داورى مى‏كند» و آنجاست كه فساد و تباهى اعمال و افكارشان بر همگان آشكار مى‏شود (وَ الَّذِينَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِهِ أَوْلِياءَ ما نَعْبُدُهُمْ إِلَّا لِيُقَرِّبُونا إِلَى اللَّهِ زُلْفى‏ إِنَّ اللَّهَ يَحْكُمُ بَيْنَهُمْ فِي ما هُمْ فِيهِ يَخْتَلِفُونَ).

اين آيه در حقيقت تهديدى است قاطع براى مشركان كه در روز قيامت كه روز بر طرف شدن اختلافات و آشكار شدن حقائق است در ميان آنها داورى مى‏كند، و آنان را به كيفر اعمالشان مى‏رساند، علاوه بر اين كه در صحنه محشر در برابر همگان رسوا مى‏شوند.

قرآن مجيد مخصوصا روى اين نكته تأكيد مى‏كند كه انسان بدون هيچ واسطه‏اى مى‏تواند با خداى خود تماس گيرد.

نه او از ما دور است، و نه ما از او دوريم، تا نيازى به واسطه باشد، او از هر كس ديگر به ما نزديكتر است، در همه جا حضور دارد، و در درون قلب ما جاى اوست.

بنابر اين پرستش واسطه‏ها- خواه فرشتگان و جن و مانند آنها باشند، و خواه پرستش بتهاى سنگى و چوبى- يك عمل بى‏اساس و دروغين است، به علاوه كفران نعمتهاى پروردگار محسوب مى‏شود، چرا كه بخشنده نعمت سزاوار پرستش است نه اين موجودات بى‏جان يا سراپا نياز.

لذا در پايان آيه مى‏گويد: «خداوند آن كس را كه دروغگو و كفران كننده است هرگز هدايت نمى‏كند» (إِنَّ اللَّهَ لا يَهْدِي مَنْ هُوَ كاذِبٌ كَفَّارٌ).

چرا كه خود مقدمات بسته شدن درهاى هدايت را فراهم ساخته است.

(آيه 4)- او حاكم بر همه چيز است، چه نيازى به فرزند دارد؟
مشركان علاوه بر اين كه بتها را واسطه و شفيعان نزد خدا مى‏دانستند عقيده ديگرى در باره بعضى از معبودان خود مانند فرشتگان داشتند كه آنها را دختران خدا مى‏پنداشتند.

آيه شريفه به پاسخ اين پندار زشت پرداخته، مى‏گويد: «اگر (به فرض محال) خدا مى‏خواست فرزندى انتخاب كند از ميان مخلوقاتش آنچه را مى‏خواست بر مى‏گزيد» (لَوْ أَرادَ اللَّهُ أَنْ يَتَّخِذَ وَلَداً لَاصْطَفى‏ مِمَّا يَخْلُقُ ما يَشاءُ).

«منزه است (از اين كه فرزندى داشته باشد) او خداوند يكتاى پيروز است» (سُبْحانَهُ هُوَ اللَّهُ الْواحِدُ الْقَهَّارُ).

آيه در صدد بيان اين مطلب است كه فرزند لابد براى «كمك» يا «انس روحى» است، به فرض محال كه خداوند نياز به چنين چيزى داشت فرزند لزومى نداشت، بلكه از ميان مخلوقات شريف خود كسانى را بر مى‏گزيد كه اين هدف را تأمين كنند چرا فرزند انتخاب كند؟

ولى از آنجا كه او واحد و يگانه و قاهر و غالب بر همه چيز و ازلى و ابدى است نه نيازى به كمك كسى دارد، و نه وحشتى در او تصور مى‏شود كه از طريق انس گرفتن با چيزى بر طرف گردد و نه احتياج به ادامه نسل دارد، بنابر اين او منزه و پاك است از داشتن فرزند خواه فرزند حقيقى باشد و يا فرزند انتخابى.

(آيه 5)- سپس براى تثبيت اين واقعيت كه خدا هيچ نيازى به مخلوقات ندارد، و نيز براى بيان نشانه‏هائى از توحيد و عظمتش مى‏فرمايد: «آسمانها و زمين را به حق آفريد» (خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ بِالْحَقِّ).

حق بودن آنها دليل بر اين است كه هدفى بزرگ در كار بوده كه آن چيزى جز تكامل موجودات، و در پيشاپيش آنها انسان، و سپس منتهى شدن به رستاخيز نيست.

بعد از بيان اين آفرينش بزرگ به گوشه‏اى از تدبير عجيب و تغييرات حساب شده و نظامات شگرف حاكم بر آنها اشاره كرده، مى‏گويد: «شب را بر روز مى‏پيچد و روز را بر شب» (يُكَوِّرُ اللَّيْلَ عَلَى النَّهارِ وَ يُكَوِّرُ النَّهارَ عَلَى اللَّيْلِ).

نكته لطيفى كه در اين تعبير قرآنى، نهفته اين است كه زمين كروى است و به دور خود گردش مى‏كند و بر اثر اين گردش، نوار سياه شب و نوار سفيد روز دائما گرد آن مى‏گردند، گوئى از يكسو نوار سفيد بر سياه و از سوى ديگر نوار سياه بر سفيد پيچيده مى‏شود.

به هر حال قرآن مجيد در مورد نظام «نور» و «ظلمت» پيدايش شب و روز تعبيرات گوناگونى دارد كه هر كدام به نكته‏اى اشاره مى‏كند و از زاويه خاصى به آن مى‏نگرد.

سپس به گوشه ديگرى از تدبير و نظم اين جهان پرداخته، مى‏گويد:

«و خورشيد و ماه را مسخر فرمان خويش قرار داد كه هر كدام تا سر آمد معينى به حركت خود ادامه مى‏دهند» (وَ سَخَّرَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ كُلٌّ يَجْرِي لِأَجَلٍ مُسَمًّى).

نه خورشيد در حركتى كه به گرد خود دارد، يا حركتى كه با مجموع منظومه شمسى به سوى نقطه خاصى از كهكشان پيش مى‏رود كمترين بى‏نظمى از خود نشان مى‏دهد، و نه ماه در حركت خود به دور زمين و به دور خودش، و در همه حال سر بر فرمان او دارند، «مسخر قوانين آفرينش» اويند، تا سر آمد عمرشان به وضع خود ادامه مى‏دهند.

در پايان آيه به عنوان تهديد مشركان در عين گشودن راه بازگشت و لطف و عنايت مى‏فرمايد: «آگاه باشيد كه او قادر و آمرزنده است»! (أَلا هُوَ الْعَزِيزُ الْغَفَّارُ).

به مقتضاى عزت و قدرت بى‏انتهايش هيچ گنهكار و مشركى نمى‏تواند از چنگال عذابش بگريزد، و به مقتضاى غفاريتش پرده بر روى عيوب و گناهان توبه كاران مى‏افكند و آنها را در سايه رحمتش قرار مى‏دهد.

(آيه 6)- همه شما را از نفس واحدى آفريد: باز در اينجا سخن از آيات عظمت آفرينش خداوند و بيان قسمت ديگرى از نعمتهاى گوناگون او در مورد انسانهاست.

نخست از آفرينش انسان سخن مى‏گويد، مى‏فرمايد: «او شما را از يك نفس آفريد، و همسرش را از (باقيمانده گل) او خلق كرد» (خَلَقَكُمْ مِنْ نَفْسٍ واحِدَةٍ ثُمَّ جَعَلَ مِنْها زَوْجَها).

آفرينش همه انسانها از «نفس واحد» اشاره به مسأله آفرينش آدم جد نخستين ماست، كه اين همه افراد بشر با تنوع خلقت، و خلق و خوى متفاوت، و استعدادها و ذوقهاى مختلف، همه به يك ريشه باز مى‏گردد كه آن «آدم» است.

تعبير به «ثُمَّ جَعَلَ مِنْها زَوْجَها» در واقع اشاره به اين است كه خدا آدم را آفريد سپس همسرش را از باقيمانده گل او خلق كرد.

لازم به يادآورى است كه آفرينش همسر آدم از اجزاى وجود خود آدم نبوده بلكه از باقيمانده گل او صورت گرفته است، چنانكه در روايات اسلامى به آن تصريح شده.

بعد از آن به مسأله آفرينش چهار پايان كه از وسائل مهم زندگى انسانهاست- از يك سو براى تغذيه خود از شير و گوشت آنها استفاده مى‏كنند، و از سوى ديگر از پوست و پشم آنها لباس و انواع وسائل زندگى مى‏سازند، و از سوى سوم به عنوان مركب و وسيله حمل و نقل از آنها بهره مى‏گيرند- اشاره كرده، مى‏فرمايد: «و براى شما هشت زوج از چهار پايان ايجاد كرد» (وَ أَنْزَلَ لَكُمْ مِنَ الْأَنْعامِ ثَمانِيَةَ أَزْواجٍ).

منظور از «هشت زوج» گوسفند و بز نر و ماده، شتر و گاو نر و ماده است.

سپس به حلقه ديگرى از حلقه‏هاى آفرينش پروردگار كه تطورات خلقت جنين بوده باشد پرداخته، مى‏گويد: «او شما را در شكم مادرانتان آفرينشى بعد از آفرينش ديگر در ميان تاريكيهاى سه گانه مى‏بخشد» (يَخْلُقُكُمْ فِي بُطُونِ أُمَّهاتِكُمْ خَلْقاً مِنْ بَعْدِ خَلْقٍ فِي ظُلُماتٍ ثَلاثٍ).

ظلمتهاى سه گانه اشاره به ظلمت شكم مادر، و ظلمت رحم، و مشيمه (كيسه مخصوصى كه جنين در آن قرار گرفته است) مى‏باشد كه در حقيقت سه پرده ضخيم است كه بر روى جنين كشيده شده.

سيد الشهدا، امام حسين عليه السّلام در دعاى معروف «عرفه» به هنگام برشمردن نعمت و قدرت خداوند به پيشگاه او چنين عرض مى‏كند: «آغاز آفرينش مرا از قطرات ناچيز منى قرار دادى، سپس مرا در ظلمتهاى سه گانه، در ميان گوشت و پوست و خون ساكن نمودى، آفرينش مرا آشكار نساختى، و در آن مخفيگاه به تطورات خلقتم ادامه دادى، و هيچيك از امور حياتى مرا به من واگذار نكردى، سپس مرا به دنيا كامل و سالم منتقل ساختى».

در پايان آيه و بعد از ذكر حلقه‏هاى سه گانه توحيدى پيرامون خلقت انسان، و چهارپايان، و تطورات جنين، مى‏گويد: «اين است خداوند، پروردگار شما كه حكومت (عالم هستى) از آن اوست، هيچ معبودى جز او نيست پس چگونه از راه حق منحرف مى‏شويد»؟! (ذلِكُمُ اللَّهُ رَبُّكُمْ لَهُ الْمُلْكُ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ فَأَنَّى تُصْرَفُونَ).

گوئى انسان را بعد از مشاهده اين آثار بزرگ توحيدى به مقام شهود ذات پروردگار رسانده، سپس به ذات مقدسش اشاره كرده، مى‏گويد: «اين است خداوند و معبود و پروردگار شما»

با صد هزار جلوه برون آمدى كه من-----با صد هزار ديده تماشا كنم تو را

(آيه 7)- بعد از ذكر اين نعمتهاى بزرگ پروردگار، در اين آيه به مسأله «شكر و كفران» پرداخته و جوانب آن را مورد بررسى قرار مى‏دهد.

نخست مى‏گويد: نتيجه كفران و شكر شما به خودتان باز مى‏گردد «اگر كفران كنيد، خداوند از شما بى‏نياز است» و همچنين اگر شكر نعمت او را به جا آوريد نيازى به آن ندارد (إِنْ تَكْفُرُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَنِيٌّ عَنْكُمْ).

سپس مى‏افزايد: اين غنا و بى‏نيازى پروردگار مانع از آن نيست كه شما را مكلف به شكر و ممنوع از كفران سازد، چرا كه «تكليف» خود لطف و نعمت ديگرى است، آرى «او هرگز كفران را براى بندگانش نمى‏پسندد، و اگر شكر او را به جا آوريد آن را براى شما مى‏پسندد» (وَ لا يَرْضى‏ لِعِبادِهِ الْكُفْرَ وَ إِنْ تَشْكُرُوا يَرْضَهُ لَكُمْ).

بعد از بيان اين دو مطلب به مسأله سومى در اين رابطه مى‏پردازد، و آن «مسؤوليت هر كس در برابر عمل خويش است» چرا كه مسأله «تكليف» بدون اين معنى كامل نمى‏شود، مى‏فرمايد: «و هيچ گنهكارى گناه ديگرى را بر دوش نمى‏كشد»! (وَ لا تَزِرُ وازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرى‏).

و از آنجا كه تكليف بدون كيفر و پاداش معنى ندارد، در مرحله چهارم به مسأله معاد اشاره كرده، مى‏گويد: «سپس بازگشت همه شما به سوى پروردگارتان است، و او شما را از آنچه انجام مى‏داديد آگاه مى‏سازد» (ثُمَّ إِلى‏ رَبِّكُمْ مَرْجِعُكُمْ فَيُنَبِّئُكُمْ بِما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ).

و چون مسأله محاسبه و جزا بدون علم و آگاهى از اسرار نهان امكان پذير نيست، آيه را با اين جمله پايان مى‏دهد: «چرا كه او به آنچه در سينه‏هاست آگاه است» (إِنَّهُ عَلِيمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ).

و به اين ترتيب مجموعه‏اى از فلسفه تكليف و خصوصيات آن، و همچنين مسؤوليت انسانها و مسأله جزا و پاداش و كيفر را در جمله‏هايى كوتاه و منسجم بيان مى‏دارد.

(آيه 8)- در آيات گذشته سخن از توحيد استدلالى و معرفت پروردگار از طريق مطالعه آيات عظمت او در آفاق و انفس بود. در اينجا از توحيد فطرى سخن به ميان مى‏آورد و روشن مى‏سازد آنچه را كه انسان از طريق عقل و خرد و مطالعه نظام آفرينش درك مى‏كند به صورت فطرى در اعماق جانش وجود دارد كه در طوفانهاى حوادث، خود را نشان مى‏دهد.

مى‏فرمايد: «و هنگامى كه انسان را زيانى رسد (نور توحيد در قلبش درخشيدن مى‏گيرد) پروردگار خود را مى‏خواند در حالى كه به سوى او باز مى‏گردد» و از گناه و غفلت خود پشيمان است (وَ إِذا مَسَّ الْإِنْسانَ ضُرٌّ دَعا رَبَّهُ مُنِيباً إِلَيْهِ).

«اما هنگامى كه نعمتى از خود به او عطا كند، آنچه را به خاطر آن قبلا خدا را مى‏خواند از ياد مى‏برد» (ثُمَّ إِذا خَوَّلَهُ نِعْمَةً مِنْهُ نَسِيَ ما كانَ يَدْعُوا إِلَيْهِ مِنْ قَبْلُ).

«و براى خداوند همتايانى قرار مى‏دهد تا (علاوه بر گمراهى خويش) مردم را از راه او منحرف سازد» (وَ جَعَلَ لِلَّهِ أَنْداداً لِيُضِلَّ عَنْ سَبِيلِهِ).

منظور از «انسان» در اينجا انسانهاى عادى و تربيت نايافته در پرتو تعليمات انبياء است، و گر نه دست پروردگان مردان حق همچون خود آنان در «سرّاء» و «ضرّاء» در ناراحتيها و راحتيها، در ناكاميها و كاميابيها همواره به ياد او هستند، و دست به دامن لطف او دارند.

در پايان آيه اين گونه افراد را با تهديدى صريح و قاطع مخاطب ساخته، مى‏گويد: «به او بگو: از كفرت بهره گير (و چند روزى را به غفلت و غرور طى كن اما بدان) كه از دوزخيانى» (قُلْ تَمَتَّعْ بِكُفْرِكَ قَلِيلًا إِنَّكَ مِنْ أَصْحابِ النَّارِ).

مگر چنين انسان كوته فكر گمراه و گمراه كننده سرنوشتى غير از اين مى‏تواند داشته باشد.