موضوع: سوره فاطر [35]

(آيه 29)- معامله پرسود با پروردگار! از آنجا كه در آيه قبل به مقام خوف و خشيت عالمان اشاره شده بود در اين آيه به مقام «اميد و رجاء» آنها اشاره كرده، مى‏فرمايد: «كسانى كه كتاب الهى را تلاوت مى‏كنند، و نماز را بر پا مى‏دارند، و از آنچه به آنها روزى داده‏ايم در پنهان و آشكار انفاق مى‏كنند، آنها اميد تجارتى دارند كه نابودى و فساد و كساد در آن نيست» (إِنَّ الَّذِينَ يَتْلُونَ كِتابَ اللَّهِ وَ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ أَنْفَقُوا مِمَّا رَزَقْناهُمْ سِرًّا وَ عَلانِيَةً يَرْجُونَ تِجارَةً لَنْ تَبُورَ).

بديهى است كه «تلاوت» در اينجا به معنى قرائت سرسرى و خالى از تفكر و انديشه نيست، خواندنى است كه سر چشمه فكر باشد، فكرى كه سر چشمه عمل صالح گردد، عملى كه از يك سو انسان را به خدا پيوند دهد كه مظهر آن نماز است، و از سوى ديگر به خلق خدا ارتباط دهد كه مظهر آن انفاق است.

اين انفاق گاهى مخفيانه صورت مى‏گيرد تا نشانه اخلاص كامل باشد «سرّا».

و گاه آشكارا تا مشوق ديگران گردد و تعظيم شعائر شود «علانية».

آرى! علمى كه چنين اثرى دارد مايه رجاء و اميدوارى است.

(آيه 30)- اين آيه هدف اين مؤمنان راستين را چنين بيان مى‏كند: «آنها (اين اعمال صالح را انجام مى‏دهند) تا خداوند اجر و پاداششان را بطور كامل بپردازد، و از فضلش بر آنها بيفزايد كه او آمرزنده و شكور است» (لِيُوَفِّيَهُمْ أُجُورَهُمْ وَ يَزِيدَهُمْ مِنْ فَضْلِهِ إِنَّهُ غَفُورٌ شَكُورٌ).

اين جمله در حقيقت اشاره به نهايت اخلاص آنهاست كه در اعمال نيك خود جز به پاداش الهى نظر ندارند، و خداوند علاوه بر پاداش معمولى كه آن خود گاهى صدها يا هزاران برابر عمل است از فضل خود بر آنان مى‏افزايد، و مواهبى، از فضل گسترده‏اش به آنها مى‏بخشد.

(آيه 31)- از آنجا كه در آيات گذشته سخن از مؤمنان پاكدلى در ميان بود كه آيات كتاب الهى را تلاوت مى‏كنند و به كار مى‏بندند، در اين آيه از اين كتاب آسمانى و دلائل صدق آن و همچنين حاملان واقعى كتاب سخن مى‏گويد، و بحثى را كه در آيات پيشين پيرامون توحيد بود با اين بحث كه پيرامون نبوت است تكميل كرده، مى‏فرمايد: «و آنچه از كتاب بر تو وحى فرستاديم حق است، و آنچه را در كتب پيشين آمده تصديق مى‏كند، خداوند نسبت به بندگانش آگاه و بيناست» (وَ الَّذِي أَوْحَيْنا إِلَيْكَ مِنَ الْكِتابِ هُوَ الْحَقُّ مُصَدِّقاً لِما بَيْنَ يَدَيْهِ إِنَّ اللَّهَ بِعِبادِهِ لَخَبِيرٌ بَصِيرٌ).

جمله (إِنَّ اللَّهَ بِعِبادِهِ لَخَبِيرٌ بَصِيرٌ) بيانگر علت حقانيت قرآن و هماهنگى آن با واقعيتها و نيازهاست، چرا كه از سوى خداوندى نازل شده كه بندگان خود را به خوبى مى‏شناسد و نسبت به نيازهايشان بصير و بيناست.

«خبير» به معنى آگاهى از بواطن و عقائد و نيات و ساختمان روحى انسان، و «بصير» به معنى بينايى نسبت به ظواهر و پديده‏هاى جسمانى اوست.

(آيه 32)- وارثان حقيقى ميراث انبيا: اين آيه به موضوع مهمى در اين رابطه- يعنى حاملان اين كتاب بزرگ آسمانى، همان كسانى كه بعد از نزول قرآن بر قلب پاك پيامبر صلّى اللّه عليه و اله اين مشعل فروزان را در آن زمان و قرون و اعصار ديگر حفظ و پاسدارى نمودند- اشاره كرده، مى‏فرمايد: «سپس اين كتاب آسمانى را به گروهى از بندگان برگزيده خود به ارث داديم» (ثُمَّ أَوْرَثْنَا الْكِتابَ الَّذِينَ اصْطَفَيْنا مِنْ عِبادِنا).

منظور از «كتاب» در اينجا قرآن مجيد است.

«ارث» به چيزى گفته مى‏شود كه بدون داد و ستد و زحمت به دست مى‏آيد، و خداوند اين كتاب بسيار بزرگ را اين گونه در اختيار مسلمانان قرار دارد.

سپس به يك تقسيم‏بندى مهم در اين زمينه پرداخته، مى‏گويد: «از ميان آنها عده‏اى به خويشتن ستم كردند، و گروهى راه ميانه را در پيش گرفتند، و گروهى به فرمان خدا در نيكيها بر ديگران پيشى گرفتند، و اين فضيلت بزرگى است» (فَمِنْهُمْ ظالِمٌ لِنَفْسِهِ وَ مِنْهُمْ مُقْتَصِدٌ وَ مِنْهُمْ سابِقٌ بِالْخَيْراتِ بِإِذْنِ اللَّهِ ذلِكَ هُوَ الْفَضْلُ الْكَبِيرُ).

خداوند پاسدارى اين كتاب آسمانى را بعد از پيامبرش بر عهده اين امت گذاشته، امتى كه برگزيده خداست، ولى در ميان اين امت گروههاى مختلفى يافت مى‏شوند: بعضى به وظيفه بزرگ خود در پاسدارى از اين كتاب و عمل به احكامش كوتاهى كرده، و در حقيقت بر خويشتن ستم نمودند.
گروهى ديگر تا حد زيادى به اين وظيفه پاسدارى و عمل به كتاب قيام نموده‏اند، هر چند لغزشها و نارسائيهايى در كار خود نيز داشته‏اند.

و بالأخره گروه ممتازى وظائف سنگين خود را به نحو احسن انجام داده، و در اين ميدان مسابقه بزرگ بر همگان پيشى گرفته‏اند كه در رأس اين گروه امامان معصوم عليهم السّلام قرار دارند.

(آيه 33)- آنجا كه نه غمى است، نه رنجى، و نه درماندگى! اين آيات در حقيقت نتيجه‏اى است براى آنچه در آيات گذشته آمده بود، مى‏فرمايد: پاداش پيشگامان در خيرات و نيكيها «باغهاى جاويدان بهشت است كه همگى در آن وارد مى‏شوند» (جَنَّاتُ عَدْنٍ يَدْخُلُونَها).

سپس به سه بخش از نعمتهاى بهشتى كه بعضى جنبه مادى دارد و ظاهرى، و بعضى جنبه معنوى و باطنى، و قسمتى نيز ناظر به نفى و طرد هر گونه مانع و مزاحم است اشاره كرده، مى‏گويد: «اين پيشگامان در خيرات در آن بهشت جاويدان به دستبندهايى از طلا و مرواريد آراسته‏اند و لباسشان در آنجا حرير است»! (يُحَلَّوْنَ فِيها مِنْ أَساوِرَ مِنْ ذَهَبٍ وَ لُؤْلُؤاً وَ لِباسُهُمْ فِيها حَرِيرٌ).

آنها در اين دنيا به زرق و برقها بى‏اعتنايى كردند، در بند لباسهاى فاخر نبودند، خداوند به جبران اينها در جهان ديگر بهترين لباسها و زيورها را بر آنها مى‏پوشاند.

(آيه 34)- بعد از ذكر اين نعمت مادى به نعمت معنوى خاصى اشاره كرده، مى‏فرمايد: «آنها مى‏گويند: حمد (و ستايش) براى خداوندى است كه اندوه را از ما بر طرف ساخته» (وَ قالُوا الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي أَذْهَبَ عَنَّا الْحَزَنَ).

سپس اين مؤمنان بهشتى مى‏افزايند: «پروردگار ما آمرزنده و سپاسگزار است» (إِنَّ رَبَّنا لَغَفُورٌ شَكُورٌ).

با وصف غفوريتش اندوه سنگين لغزشها و گناهان را بر طرف ساخته، و با وصف شكوريتش مواهب جاودانى كه هرگز سايه شوم غم بر آنها نمى‏افتد به ما ارزانى داشته.

(آيه 35)- سر انجام به سراغ آخرين نعمت كه نبودن عوارض ناراحتى و عوامل مشقت و خستگى و رنج و تعب است رفته، از قول آنها مى‏گويد: ستايش براى «آن كسى است كه با فضل خود ما را در اين سراى اقامت (جاويدان) جاى داد كه نه در آنجا رنجى به ما مى‏رسد و نه سستى و واماندگى»! (الَّذِي أَحَلَّنا دارَ الْمُقامَةِ مِنْ فَضْلِهِ لا يَمَسُّنا فِيها نَصَبٌ وَ لا يَمَسُّنا فِيها لُغُوبٌ).

و به اين ترتيب در آنجا نه عوامل مشقت‏بار جسمانى وجود دارد، نه از اسباب رنج روحى خبرى است.

(آيه 36)- معمولا قرآن در كنار «بشارتها» به «انذارها» مى‏پردازد تا دو عامل خوف و رجا را كه انگيزه حركت تكاملى است تقويت كند. لذا در اينجا سخن از مجازاتهاى مادى و معنوى است.

نخست مى‏فرمايد: «آنها كه راه كفر را پيش گرفتند آتش دوزخ براى آنهاست» (وَ الَّذِينَ كَفَرُوا لَهُمْ نارُ جَهَنَّمَ).

همان گونه كه بهشت دار مقام و سراى جاويدان است، دوزخ نيز براى اين گروه جايگاه ابدى است.

سپس مى‏افزايد: «هرگز فرمان مرگ آنها صادر نمى‏شود تا بميرند» و از اين رنج و الم رهايى يابند (لا يُقْضى‏ عَلَيْهِمْ فَيَمُوتُوا).

مرگ براى اين گونه اشخاص يك دريچه نجات است، اما با جمله گذشته اين دريچه بسته شده، باقى مى‏ماند دريچه ديگر و آن اين كه زنده بمانند و مجازاتشان تدريجا تخفيف يابد، و يا تحمل آنها را بيفزايد تا نتيجه آن تخفيف درد و رنج باشد، اين دريچه را نيز با جمله ديگرى مى‏بندد، مى‏گويد: «چيزى از عذاب دوزخ از آنها تخفيف داده نخواهد شد» (وَ لا يُخَفَّفُ عَنْهُمْ مِنْ عَذابِها).

و در پايان آيه به عنوان تأكيد بر قاطعيت اين وعيد الهى مى‏فرمايد: «اين گونه هر كفران كننده‏اى را جزا مى‏دهيم»! (كَذلِكَ نَجْزِي كُلَّ كَفُورٍ).

آرى! جزاى كفران كننده سوختن در عذاب دردناك آتش است، آتشى كه با دست خود افروخته و هيزمش را افكار و اعمال و وجود او تشكيل مى‏دهد.

(آيه 37)- ما را بازگردانيد تا عمل صالح انجام دهيم! اين آيه به قسمت ديگرى از عذاب دردناك آنها پرداخته، و انگشت روى بعضى از نكات حساس در اين زمينه گذارده، مى‏گويد: «آنها در دوزخ فرياد مى‏زنند: پروردگارا! ما را خارج كن تا عمل صالحى به جا بياوريم غير از آنچه انجام مى‏داديم» (وَ هُمْ يَصْطَرِخُونَ فِيها رَبَّنا أَخْرِجْنا نَعْمَلْ صالِحاً غَيْرَ الَّذِي كُنَّا نَعْمَلُ).

آرى! آنها با مشاهده نتايج اعمال سوء خود در ندامت عميقى فرو مى‏روند، و تقاضاى بازگشت به دنيا مى‏كنند براى انجام اعمال صالح.

به هر حال در برابر اين تقاضا يك پاسخ قاطع از سوى خداوند به آنها داده مى‏شود، مى‏فرمايد: «آيا شما را به اندازه‏اى كه هر كس اهل تذكر است در آن متذكر مى‏شود عمر نداديم»؟! (أَ وَ لَمْ نُعَمِّرْكُمْ ما يَتَذَكَّرُ فِيهِ مَنْ تَذَكَّرَ).

«و (آيا) بيم دهنده الهى به سراغ شما نيامد»؟! (وَ جاءَكُمُ النَّذِيرُ).

اكنون كه چنين است و تمام وسائل نجات در اختيارتان بوده و از آن بهره نگرفتيد بايد در همين جا گرفتار باشيد «اكنون بچشيد كه براى ستمگران ياورى نيست»! (فَذُوقُوا فَما لِلظَّالِمِينَ مِنْ نَصِيرٍ).

(آيه 38)- در اين آيه به تقاضايى كه كفّار در دوزخ براى بازگشت به دنيا دارند پاسخ داده، مى‏گويد: «خداوند غيب آسمانها و زمين را مى‏داند، چنين خدايى مسلما از آنچه در درون دلهاست آگاه است» (إِنَّ اللَّهَ عالِمُ غَيْبِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ إِنَّهُ عَلِيمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ).

آرى! او مى‏داند اگر به درخواست دوزخيان پاسخ مثبت گفته شود و باز به دنيا برگردند همان اعمال گذشته را ادامه خواهند داد.

علاوه بر اين، آيه هشدارى است به همه مؤمنان كه در اخلاص نيّات خويش بكوشند و جز خدا كسى را در نظر نداشته باشند.

(آيه 39)- به دنبال بحثهايى كه در آيات گذشته پيرامون سرنوشت كفار و مشركان آمده بود، در اينجا از طريق ديگرى آنها را مورد بازخواست قرار داده، بطلان طريقه آنها را با دلائل آشكارى روشن مى‏سازد.

نخست مى‏گويد: «او كسى است كه شما را جانشينان در زمين قرار داد» (هُوَ الَّذِي جَعَلَكُمْ خَلائِفَ فِي الْأَرْضِ).

او عقل و شعور و فكر و هوش داده، و طريقه استفاده كردن از اين امكانات را به شما انسانها آموخته است، با اين حال چگونه ولى نعمت اصلى خود را فراموش كرديد.

اين جمله، هشدارى است به همه انسانها كه بدانند دوران آنها ابدى و جاودانى نيست، همان گونه كه آنها جانشين اقوام ديگر شدند پس از چند روزى آنها نيز مى‏روند و اقوام ديگرى جانشين آنها خواهند شد.

به همين دليل بلا فاصله مى‏گويد: «پس هر كس كافر شود كفر او به زيان خودش خواهد بود» (فَمَنْ كَفَرَ فَعَلَيْهِ كُفْرُهُ).

«و كفر كافران در نزد پروردگارشان چيزى جز خشم و غضب نمى‏افزايد» (وَ لا يَزِيدُ الْكافِرِينَ كُفْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ إِلَّا مَقْتاً). خشم الهى به معنى بر چيدن دامنه رحمت و دريغ داشتن لطف از كسانى است كه مرتكب اعمال زشتى شده‏اند.

و به هر حال «كفرشان چيزى جز زيان و خسران به آنان نمى‏افزايد» (وَ لا يَزِيدُ الْكافِرِينَ كُفْرُهُمْ إِلَّا خَساراً).

(آيه 40)- اين آيه پاسخ قاطع ديگرى به مشركان مى‏دهد و به آنها خاطر نشان مى‏سازد كه اگر انسان از چيزى تبعيت مى‏كند يا به آن دل مى‏بندد بايد دليلى از عقل بر آن داشته باشد، يا دليلى از نقل قطعى، شما كه هيچ يك از اين دو را در اختيار نداريد تكيه گاهى جز فريب و غرور نخواهيد داشت.

مى‏فرمايد: «بگو: اين معبودانى را كه جز خدا مى‏خوانيد به من نشان دهيد چه چيزى از زمين را آفريده‏اند»! (قُلْ أَ رَأَيْتُمْ شُرَكاءَكُمُ الَّذِينَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَرُونِي ما ذا خَلَقُوا مِنَ الْأَرْضِ).
«يا اين كه در آفرينش آسمان شريكند»؟! (أَمْ لَهُمْ شِرْكٌ فِي السَّماواتِ).

با اين حال پرستش آنها چه دليلى دارد؟! معبود بودن فرع بر خالق بودن است، حال كه ثابت شد هيچ دليل عقلى براى مدعاى شما نيست، آيا دليلى از نقل در اختيار داريد؟ «آيا كتابى (آسمانى) در اختيار آنها گذارده‏ايم و آنها دليل روشنى از آن بر كار خود دارند»؟ (أَمْ آتَيْناهُمْ كِتاباً فَهُمْ عَلى‏ بَيِّنَةٍ مِنْهُ).

نه آنها هيچ دليل و بينه و برهان روشنى از كتب الهى در اختيار ندارند.

پس سرمايه آنها چيزى جز مكر و فريب نيست «بلكه اين ستمگران به يكديگر جز وعده‏هاى دروغين نمى‏دهند» (بَلْ إِنْ يَعِدُ الظَّالِمُونَ بَعْضُهُمْ بَعْضاً إِلَّا غُرُوراً).

(آيه 41)- آسمانها و زمين با دست قدرت او برپاست! در اين آيه سخن از حاكميت خدا بر مجموعه آسمانها و زمين است، و در حقيقت بعد از نفى دخالت معبودهاى ساختگى در جهان هستى به اثبات توحيد خالقيت و ربوبيت پرداخته، مى‏فرمايد: «خداوند آسمانها و زمين را نگاه مى‏دارد تا از نظام خود منحرف نشوند» (إِنَّ اللَّهَ يُمْسِكُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ أَنْ تَزُولا).

نه تنها آفرينش در آغاز با خداست كه نگهدارى و تدبير و حفظ آنها نيز به دست قدرت اوست، بلكه آنها هر لحظه آفرينش جديدى دارند و فيض هستى لحظه به لحظه به آنها مى‏رسد، كه اگر لحظه‏اى رابطه آنها با آن مبدأ بزرگ قطع شود راه فنا و نيستى را پيش مى‏گيرند.

اگر نازى كند يكدم-----فرو ريزند قالبها!

سپس به عنوان تأكيد مى‏افزايد: «و هرگاه منحرف گردند، كسى جز او نمى‏تواند آنها را نگاه دارد» (وَ لَئِنْ زالَتا إِنْ أَمْسَكَهُما مِنْ أَحَدٍ مِنْ بَعْدِهِ).

نه بتهاى ساختگى شما، نه فرشتگان، و نه غير آنها، هيچ كس قادر بر اين كار نيست.

در پايان آيه براى اين كه راه توبه را به روى مشركان گمراه نبندد و اجازه بازگشت در هر مرحله به آنها دهد مى‏فرمايد: «او بردبار و غفور است» (إِنَّهُ كانَ حَلِيماً غَفُوراً).

به مقتضاى حلمش در مجازات آنها تعجيل نمى‏كند و به مقتضاى غفوريتش توبه آنها را با شرائطش در هر مرحله كه باشد پذيرا مى‏شود.

(آيه 42)-
شأن نزول:

«مشركان عرب هنگامى كه مى‏شنيدند بعضى از امتهاى پيشين همچون يهود، پيامبران الهى را تكذيب كردند، و آنها را به شهادت رساندند، مى‏گفتند: ولى ما چنين نيستم! اگر فرستاده الهى به سراغ ما بيايد ما هدايت پذيرترين امتها خواهيم بود! ولى همانها هنگامى كه آفتاب عالمتاب اسلام از افق سرزمينشان طلوع كرد و پيامبر اسلام صلّى اللّه عليه و آله همراه بزرگترين كتاب آسمانى به سراغشان آمد نه تنها نپذيرفتند بلكه در مقام تكذيب و مبارزه و انواع مكر و فريب برآمدند.

اين آيه و دو آيه بعد نازل شد و آنها را بر اين ادعاهاى تو خالى و بى‏اساس مورد ملامت و سرزنش قرار داد.

تفسير:
استكبار و حيله‏گرى، سر چشمه بدبختيهاى آنها بود در آيات پيشين سخن از مشركان و سرنوشت آنها در دنيا و آخرت در ميان بود.

در اين آيه مى‏فرمايد: «آنها با نهايت تأكيد سوگند ياد كردند اگر انذار كننده‏اى به سراغشان بيايد بطور مسلم از همه امتها هدايت يافته‏تر خواهند بود» (وَ أَقْسَمُوا بِاللَّهِ جَهْدَ أَيْمانِهِمْ لَئِنْ جاءَهُمْ نَذِيرٌ لَيَكُونُنَّ أَهْدى‏ مِنْ إِحْدَى الْأُمَمِ).

آرى! آنها هنگامى كه تماشاگر صفحات تاريخ گذشته بودند، بسيار تعجب مى‏كردند و همه گونه ادعا در باره خود داشتند و لافها مى‏زدند.

اما هنگامى كه «محك تجربه آمد به ميان» و كوره امتحان سخت داغ شد و خواسته آنها عملى شد نشان دادند كه آنها نيز از همان قماشند، بطوريكه قرآن در دنباله همين آيه فرموده: «پس هنگامى كه انذار كننده الهى آمد جز فرار و فاصله گرفتن از حق چيزى بر آنها نيفزود»! (فَلَمَّا جاءَهُمْ نَذِيرٌ ما زادَهُمْ إِلَّا نُفُوراً).

اين تعبير نشان مى‏دهد كه آنها قبلا نيز بر خلاف ادعاهايشان طرفدار حق نبودند، قسمتى از آيين ابراهيم را كه در ميان آنها وجود داشت محترم نمى‏شمردند.