موضوع: ناموس غصب شده / نگاهی به حدیث «فرج غصبناه»

نگاهی به حدیث «فرج غصبناه»


چکیده


ماجرای ازدواج خلیفه دوم با ام کلثوم دختر حضرت علی (علیه السلام)، از دیر باز مورد اختلاف بین مورخین و متکلمین شیعه و سنی بوده است که به خاطر داشتن پیامدهای اعتقادی درباره آن سخنهای فراوانی گفته شده است. یکی از روایات این ازدواج را به عنوان «ناموس غصب شده» دانسته است، که این ار خود باعث طعنه‌هایی به شیعیان گشته است. ما در این مقاله به بررسی ایرادات وارده با ین روایات می‌پردازیم و کج فهمی متعصبین را از این آشکار می‌کنیم.


مقدمه

در طول تاریخ اهل بیت پیامبر (صلی الله علیه وآله)، به خاطر شرائطی که در تاریخ رقم خورد، همواره مورد مظلومیت واقع شدند و حقوق ان‌ها مورد غصب غاصبین قرار گرفت. در این میان طرفدارن این بزرگواران و نیز هواداران مخالفین آن‌ها، همواره در صدد دفاع از بزرگان خویش بودند تا در گذر تاریخ نکته‌ای مخفی نماند. شیعیان اهل بیت در صدد دفا از مظلومیت و آشکار کردن بیش از پیش فضائل ائمه خویش بودند و پیروان خلفاء نیز در صدد لایه پوشی بر خلاف‌ها و سنت شکنی‌های بزرگان خویش. در این بین فضیلت سازی و کرامت تراشی برای بزرگان یکی از امور رایجی بود تا بر سر خرابکاری‌ها سایه انداخته و آن‌ها را مخفی نگه دارد.

حمله به خانه و حی و جسارت به دختر پیامبر لکه ننگی بود بر دامن خلفاء، که اعتراضات حضرت علی (علیه السلام) به آن‌ها این امر را شدت می‌ورزید. در این بین اهل تسنن برای اینکه این دو نکته را ساخته و پرداخته شیعیان بدانند نه یک واقعه تاریخی به دنبال جعل وقایعی رفتند تا بگویند رابطه ائمه با خلفاء خوب بوده و این شیعیان هستند که به این اختلاف دامن می‌زنند. بر همین اساس داستان ازدواج عمر با ام کلثوم را پیش کشیدند و به مانور دادن درباره آن پرداختند، که در مقابل نیز ائمه و بزرگان شیعه به مقابله با آن پرداختند و این ازدواج را در صورت صحت تاریخی امری اجباری دانستند که به خاطر شرائط دوران حضرت به ان امری راضی شده بودند. که در این مقاله به بررسی این نکته تاحدودی پرداخته می‌شود.

اصل ماجرا


روایات در باب ازدواج خلیفه دوم با ام کلثوم، دختر حضرت علی (علیه السلام) بسیار متشتت و مختلف نقل گردیده است. به خاطر همین، بیان یک داستان به عنوان قول قاطع و متفق علیه امری بس دشوار است اما خوب است که بدانیم «نخستین کسی که از اهل سنت این افسانه را دامن زد. ابن سعد (متوفای 230 ه) در الطبقات الکبری است.

وی می‌نویسد: ام کلثوم، دختر علی بن أبی طالب... که مادرش فاطمه دختر رسول خدا (صلی الله علیه وآله) بود... عمر بن خطاب با او ازدواج کرد؛ در حالی که هنوز به سن بلوغ نرسیده بود! تا زمانی که عمر کشته نشده بود در کنار او به سر می‌برد و زید بن عمر و رقیه را به دنیا آورد. بعد از عمر، با عون بن جعفر بن أبی طالب و بعد از آن با محمد بن جعفر ازدواج کرد. وقتی محمد بن جعفر از دنیا رفت با برادرش عبد الله بن جعفر بعد از حضرت زینب ازدواج کرد... (1)»(2) که البته در نقد این نقل بیان شده است که «در این حدیث آمده است که‌ام کلثوم بعد از به کشته شدن عمر بن خطاب با پسر عمویش عون بن جعفر ازدواج کرد. بعد که عون فوت کرد، با برادرش محمد ازدواج کرد و بعد از آن که محمد فوت کرد، با عبدالله برادر دیگرش ازدواج کرد؛ در حالی که راوی فراموش کرده که عون و محمد هردو در جنگ شوشتر سال 16 یا 17 هجری در زمان خلیفه دوم کشته شده‌اند؛ یعنی همسر دوم و سوم ام کلثوم قبل از همسر اول فوت کرده‌اند!»(3) به هر حال با صرف نظر از اختلافاتی که در این روایات موجود می‌باشد، این واقعه تاریخی- راست یا دروغ- به گونه‌ای با مباحث اعتقادی گره خورده است که، اهل تسنن از آن به عنوان وسیله‌ای برای کوباندن بحث برائت در شیعیان، استفاده می‌کنند؛ لذا ما ابتدائاً به صورت بسیار اجمالی به برخی از این اشکالات می‌پردازیم تا به موضوع مورد بحث خود، که بررسی یکی از اشکالات بر این ماجرا می‌باشد برسیم.

پی نوشت:
1.(الطبقات الکبری، محمد بن سعد، ج 8، ص 462 – 463)
2. (بررسی شبهه ازدواج ام کلثوم با عمر)
3. (همان)

شکالات وارده بر اصل ماجرا

1- یکی از اشکالات اساسی، که اجمالاً به آن اشاره کردیم وجود اختلافات زیاد در روایاتیست که به این ماجرا اشاره دارد. یعنی در این روایات که از شیعه و سنی نقل شده است آنقدر پراکنده گویی وجود دارد که انسان را در قبول اصل ماجرا به تشکیک می‌اندازد.
«شیخ مفید، استاد عقاید شیعه، به وجود تناقض‌ها و اختلاف‌های عجیب و غریب در نقل این قطعه از تاریخ اشاره می‌کند و می‌گوید: نقل‌های مختلفی در این باره وجود دارد، از جمله این که:»

1. علی (علیه السلام) او را به عقد عمر درآورد.

2. این کار به وسیله عباس عموی علی (علیه السلام) صورت پذیرفت.

3. این کار از روی تهدید انجام گرفت.

4.عروسی صورت پذیرفت و عمر از او دارای فرزندی به نام «زید» شد.

5. خلیفه پیش از مراسم عروسی کشته شد.

6. زید نیز دارای فرزندی بود.

7. او کشته شد و وارثی نداشت.

8. او و مادرش در یک روز کشته شدند.

9. مادرش پس از وی زنده بود.

10. مهریه او چهل هزار درهم بود.

11. مهریه او چهار هزار درهم بود.

12. مهریه او پانصد درهم بود. (گزیده راهنمای حقیقت).

و البته اختلافات دیگری که هر یک قابل توجه می‌باشند.

2- یکی دیگر از اشکالات اساسی به اینگونه روایات، ضعف سندی می‌باشد که بر سر این روایات سایه انداخته است. به عنوان مثال آیت الله مکارم درباره این روایت که «خلیفه دوّم، امّ کلثوم دختر علی (علیه السلام) را خواستگاری کرد و چهل هزار درهم مهر قرار داد» می‌فرمایند: «حدیث را مرحوم ابن ادریس در آخر کتاب سرائر از ابو القاسم بن قولویه (4) نقل کرده است: ... أبی القاسم بن قولویه عن عیسی بن عبد اللّه الهاشمی (کان من رجال الصادق (علیه السلام) و وفات امام صادق (علیه السلام) در سال 148 است، پس ابن قولویه نمی‌تواند از «عیسی بن عبد اللّه» نقل کند، چون زمان این دو به هم نمی‌خورد، پس مرسله است و لو ظاهراً مسند و معنعن است)...این روایت که از دو جهت ارسال دارد، سند معتبری نداشته و نمی‌توان به آن اعتماد کرد؛ علاوه بر این اصل چنین ازدواجی زیر سئوال است و مشکوک، هر چند اهل سنّت روی آن خیلی مانور می‌دهند تا در مسائل مربوط به شهادت حضرت زهرا علیها السّلام تشکیک کنند، ....»(5) علاقه‌مندان برای بررسی بیشتر راویان این احادیث می‌توانند به کتاب «ازدواج ام کلثوم با عمر»، اثر آیت الله میلانی مراجعه کنند.

پی نوشت:
4. (صاحب کتاب کامل الزیارات که تاریخ وفاتش 368 ه. ق است)
5. (کتاب النکاح، مکارم شیرازی ج 6، ص: 18)

نا گفته نماند که در بین بزرگان اهل تسنن نیز هستند کسانی‌که اشکالات سندی بر این روایات دارند؛ به عنوان مثال: «حاکم نیشابوری در نقل ماجرا آن را صحیح، ولی ذهبی در تلخیص المستدرک سند آن را منقطع دانسته است؛ همان‌گونه که بیهقی آن را مرسل می‌داند. هم‌چنین بیهقی با سندهای دیگری این قضیه را نقل کرده که همه آن‌ها ضعیف است. ابن سعد نیز حدیث را در الطبقات الکبری به طور مرسل نقل کرده است. ابن حجر در الاصابه با سند خود نقل کرده که در آن» عبدالرحمن بن زید بن اسلم است که تعداد زیادی از علمای رجال اهل سنت او را تضعیف نموده‌اند. هم‌چنین در سند آن «عبدالله بن وهب» وجود دارد که تضعیف شده است. ابن حجر به سندی دیگر از عطاء خراسانی نقل کرده که ابن عدی و بخاری او را از جمله ضعیفان شمرده‌اند. خطیب بغدادی نیز آن را با سندی نقل کرده که در آن احمد بن حسین صوفی، عقبة بن عامر جهنی و ابراهیم بن مهران مروزی وجود دارد که اوّلی تصریح به ضعف او شده، دوّمی را از لشکریان و امیران معاویه ذکر کرده‌اند و سوّمی نیز مهمل دانسته شده است. در نتیجه می‌توان گفت که هیچ یک از روایات، سند معتبری ندارد. (6)
3- اشکال دیگر، وجود روایاتیست که که به بحث زور و اجبار در این مساله اشاره دارد، که خلیفه دوم با اجبار و تهدید دختر حضرت را به عقد خود در آورد. «ابن سعد نقل می‌کند که علی (علیه السلام) در جواب خواستگاری عمر فرمود: او دختری کوچک است. عمر در جواب گفت: به خدا سوگند تو حقّ نداری که مرا از این کار منع کنی و من می‌دانم که چرا او را به نکاحم در نمی‌آوری... ابن المغازلی نیز از عمر بن خطاب نقل می‌کند که گفت: به خدا سوگند! مرا چیزی بر اصرار این خواستگاری وادار نکرد، مگر آن که از رسول خدا شنیدم... از این حدیث استفاده می‌شود حضرت بنا به اصرار زیاد تن به این درخواست داد. (7)

پی نوشت:
6. (ازدواج ام کلثوم با عمر افسانه یا واقعیت)
7. (شیعه شناسی و پاسخ به شبهات، ج 2)

عالم برزگوار جناب شیخ مفید به این امر تصریح داشته و در رساله خویش می‌فرمایند: »و أمیر المؤمنین ع کان مضطرا إلی مناکحة الرجل لأنه یهدده و یواعده فلم یأمنه أمیر المؤمنین ع علی نفسه و شیعته فأجابه إلی ذلک ضرورة کما قلنا إن الضرورة تشرع إظهار کلمة الکفر قال الله تعالی إِلَّا مَنْ أُکْرِهَ وَ قَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالْإِیمان(8)

4- «برخی از نویسنـدگان معتقدند امّ کلثومی که به تزویج خلیفه درآمد، ربیبه امام علی (علیه السلام) بود، نه دختر صلبی او؛ زیرا اسمـاء بنت عمیس پس از درگذشت جعفر بن ابی‌طالب، با ابوبکر ازدواج کرد و از این ازدواج دختری به نام امّ کلثوم متولد شد. پس از درگذشت خلیفه نخست، اسماء با علی (علیه السلام) ازدواج کرد و دختر خود را به عنوان ربیبه به خانه امام آورد، سپس همین ربیبه به عقد عمر بن خطاب درآمد». (گزیده راهنمای حقیقت) که قطعاً پذیرش این نظریات نیاز به بررسی‌های بیشتری دارد که خارج از حوصله و رسالت این مقاله می‌باشد.
5- برخی دیگر تفاوت سنی زیاد بین ام کلثوم و خلیفه دوم را دلیلی بر عدم صحت این روایات می‌آورند و می‌گویند تفاوت سنی این دو نفر خود حکایت از آن دارد که این واقعه افسانه‌ای بیش نیست و ساخته و پرداخته ذهن جاعلین حدیث می‌باشد. سپس در تبین این مساله می‌فرمایند: «بنا به نقل اهل سنت این ازدواج در سال 17 ه اتفاق افتاده است؛ چنانچه یعقوبی از تاریخ نویسان اهل سنت می‌نویسد: وخرج عمر إلی مکة سنة 17... وفی هذه السنة خطب عمر إلی علی بن أبی طالب أم کلثوم بنت علی... عمر، در سال 17 ه به طرف مکه حرکت و در همین سال از دختر علی بن أبی طالب ((علیه السلام)) خواستگاری کرد.

پی نوشت:
8. (المسائل السرویة، ص 92)

ام کلثوم نیز که در آخرین سال زندگی نبی مکرم به دنیا آمده است در زمان خواستگاری عمر هفت سال بیشتر نداشته است. چنانچه ابن سعد در طبقات به این حقیقت اشاره کرده و می‌نویسد: تزوجها عمر بن الخطاب وهی جاریة لم تبلغ. (9) عمر با ام کلثوم ازدواج کرد؛ در حالی که هنوز ام کلثوم به سن بلوغ نرسیده بود؛ و در روایت دیگری می‌نویسد: لما خطب عمر بن الخطاب إلی علی ابنته أم کلثوم قال یا أمیر المؤمنین إنها صبیة. (10) زمانی که عمر، ام کلثوم را از علی ((علیه السلام)) خواستگاری کرد، علی ((علیه السلام)) فرمود: ای امیر مؤمنان، او کودکی بیش نیست. از طرف دیگر عمر بن الخطاب وقتی در سال 23 ه کشته شد، شصت و سه سال داشته؛ پس در سال 17 ه 57 سال داشته است؛ یعنی بین ام‌کلثوم و عمر بیش از 50 سال فاصله سنی وجود داشته است!».(11) اشکالات دیگری در این زمینه وارد شده است که به خاطر جلوگیری از اطاله کلام از آن صرف‌نظر می‌کنیم و اشکال دیگری را که مد نظر می‌باشد مورد بررسی قرار می‌دهیم.

ناموس غصب شده


6- با توجه به روایاتی که به زور و اجبار و تهدیدات خلیفه دوم نسبت به حضرت علی (علیه السلام)، اشاره دارند، برخی‌ام کلثوم را ناموسی می‌دانند که از اهل بیت پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله)، غصب شده است. البته ین تعبیر از روایت امام صادق (علیه السلام) گرفته شده است. از آن روی که این روایات و جواب به عنوان دست آویزی در کتب اهل تسنن برای خوار کردن و طعنه به شیعیان استفاده شده است به بررسی بیشتر آن می‌پردازیم.

پی نوشت:
9. (طبقات الکبری، ابن سعد، ج 8، ص 462_463)
10. (همان، ص 464)
11. (بررسی شبهه ازدواج ام کلثوم با عمر).

صل روایات

در بین روایات به دو روایتی که در کتاب شریف کافی، وسایل الشیعه و جلد 42 بحارالانوار مجلسی آمده است اشاره می‌کنیم:
«عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ((علیه السلام)) فِی تَزْوِیجِ أُمِّ کُلْثُومٍ فَقَالَ:إِنَّ ذَلِکَ فَرْجٌ غُصِبْنَاه» (12).این ناموسیست که از ما غصب شده است. اما روایت بعدی که علاوه بر مصادر بالا در نوادر الاشعری نیز به آن اشاره شده است، از این قرار است: «وفی روایة أخری عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام) قَالَ لَمَّا خَطَبَ إِلَیْهِ قَالَ لَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ إِنَّهَا صَبِیَّةٌ قَالَ فَلَقِیَ الْعَبَّاسَ فَقَالَ لَهُ مَا لِی؟ أَ بِی بَأْسٌ؟ قَالَ وَ مَا ذَاکَ؟ قَالَ خَطَبْتُ إِلَی ابْنِ أَخِیکَ فَرَدَّنِی أَمَا وَ اللَّهِ لَأُعَوِّرَنَّ زَمْزَمَ وَ لَا أَدَعُ لَکُمْ مَکْرُمَةً إِلَّا هَدَمْتُهَا وَ لَأُقِیمَنَّ عَلَیْهِ شَاهِدَیْنِ بِأَنَّهُ سَرَقَ - یعنی علیاً - وَ لَأَقْطَعَنَّ یَمِینَهُ فَأَتَاهُ الْعَبَّاسُ فَأَخْبَرَهُ وَ سَأَلَهُ أَنْ یَجْعَلَ الْأَمْرَ إِلَیْهِ فَجَعَلَهُ إِلَیْه» (13)


آن گاه که عمر به خواستگاری آمد، امیر مومنان علی (علیه السلام) به او فرمودند:او دختر بچه است. پس از آن عمر، عباس را دید و به او گفت:چه شده؟ آیا من عیبی دارم؟ عباس گفت: چرا می‌پرسی؟ عمر گفت: از پسر برادرت، دخترش را خواستگاری کردم، او مرا رد کرد. به خدا سوگند! چشمه زمزم را پر خواهم کرد، همه کرامت‌های شما را نابود خواهم ساخت و دو شاهد علیه علی اقامه می‌کنم که او دزدی کرده است و دستش را قطع خواهم کرد. عباس به نزد امیرمومنان علی (علیه السلام) آمد و او را از سخنان عمر آگاه کرد و از او خواست تا این موضوع را به او بسپارد، امام (علیه السلام) نیز پذیرفت. روایت اول صراحت به غصب این ناموس علوی اشاره دارد و روایت دوم، وقتی ماجرای زور و اجبار را بیان می‌کند خود تعبیر دیگری از همان غصب می‌باشد. در همین جاست که دشمنان اهل بیت به دست و پا زدن افتاده‌اند تا این روایات را بر علیه شیعه استفده کنند و آنچه را که خود سزاوار آنند به شیعیان نسبت دهند، که به نمونه‌هایی از آن اشاره می‌شود.

پی نوشت:
12. (الکافی، ج 5، ص 346/وسایل الشیعه، ج 20، ص 561/بحارالانوار، ج 42، ص 106)
13. (الکافی، همان/ وسایل الشیعه، همان/ بحارالانوار، ج 42، ص 94 / نوادر الاشعری، ص 129)

اشکالات اهل تسنن به این روایت


دکتر حسین موسوی این روایت را منافی با شجاعت صاحب ذوالفقار دانسته و چنین می‌گوید:

«هنگامی که امیرالمؤمنین – (علیه السلام)- دخترشان ام کلثوم را به نکاح عمر بن خطاب دادند چرا دشمنی با اهل بیت را مانع این وصلت ندانستند!؟، ابو جعفر کلینی از امام صادق- (علیه السلام)- نقل می‌کند که ایشان در باره آن ازدواج فرمودند:»

إن ذلک فرج غصبناه! ....آیا ممکن است ابوعبدالله چنین سخن پوچی در باره بیت طاهرة حضرت علی-(علیه السلام) - بفرمایند؟ وانگهی اگر عمر ام کلثوم را غصب نمود پدرش اسدالله صاحب ذوالفقار و قهرمان قریش چگونه به این ذلت تن داد و از ناموسش دفاع نکرد!؟ (14)

برخی دیگر این روایت را از جعلیات شیعیان می‌دانند و میگویند: وقتی شیعیان دیدند که با قبول این ازدواج خلیفه دوم با ام کلثوم، دشمنی کردن با خلفا و لعن آن‌ها معنی ندارد این روایت را جعل کردند. زیرا وقتی حضرت علی (علیه السلام)، چنان رابطه حسنه‌ای با این افراد داشتند که حتی دختر خویش را به نکاح آن‌ها در می‌آوردند، دیگر بحث لعن و برائت از آنان مسند خود را از دست خواهد داد، لذا این روایت و امثال آن را جعل نمودند.

«لمّا کان زواج عمر بن الخطاب من أم کلثوم بنت علی بن أبی طالب - رضی الله عنهم - دلیلاً علی الألفة والمودّة والمحبّة، وصفعة فی وجوه الروافض المفسدین، وهدماً لما أسسّوه من کفر الصحابة ومعاداتهم لأهل البیت، أسقط فی أیدیهم ...- لأن هذا الزواج مبطلٌ لمذهبهم، ناقض لمعتقدهم -.. فبحثوا لهم عن مخرج!! فقالوا : إن ذلک فرج غصبناه!! قبّح الله الروافض ...»(15)

برخی دیگر نیز در سندیت این روایت اشکال کرده و چنین می‌گویند: «وأما تلک الروایة التی یتمسک بها الرافضة وهی روایة (ذلک فرج غصبناه) وهی لا تزید مذهبهم إلا قبحا ولا تزید أمیر المؤمنین إلا قبحا وتشنیعا فإنها من طریق هشام بن سالم المجسم الذی زعم أن الله جسم له طول وعرض وعمق. ومن طریق زرارة الذی قال عنه جعفر الصادق لعن الله زرارة ... إن الله نکس قلب زرارة ومع ذلک فقد صحح المجلسی إسناده فی مرآة العقول 20/42».(16) که در این کلام اشخاصی همچون هشام بن سالم و زراره نیز مورد اهانت قرار گرفته‌اند؛ و اما برخی از اهل تسنن وجود این روایت را توهین به حضرت علی (علیه السلام) دانسته‌اند و گفته‌اند، پایین‌ترین افراد بشری هم این امر را قبول نمی‌کند که ناموس او غصب شود چه رسد به علی (علیه السلام) که از بزرگان بنی هاشم بوده است.

پی نوشت:
14. (اهل بیت) ع از خود دفاع می‌کنند، دکتر حسین موسوی
15. (الشیعة تعریف وأقوال ...ص 16)
16. (احادیث یحتج بها الشیعه، ص 244)