موضوع: تقویت اراده از نگاه روایات

تقویت اراده از نگاه روایات

اراده در ساختار وجود و شخصیت انسان، جایگاه اساسی و مهمی دارد. انسانیت انسان به آن است که دارای اراده قوی باشد و با این اراده قوی از اسارت‌های بیرونی و درونی مثل شهوات و غرایز آزاد شود و بتواند کاری را که درست تشخیص داد، انجام دهد. اراده ضعیف انسان سبب می‌شود بدون هرگونه تعقل و سنجش، تابع غرایز و امیال و اسیر چنگال جاذبه‌های بیرونی شود.

تنها با اراده قوی است که انسان به مدارج عالی و کمالات بلند می‌رسد. ارادة قوی، همه کمبودها و نارسایی‌ها و ضعف‌ها را جبران می‌کند. چه بسا اراده‌های قوی که جسم‌های ناتوان و ضعیف و ناقص را هم به دنبال خود کشانده و به مقصد می‌رساند. روح و نفس الهی آن قدر می‌تواند قوی و متعالی باشد که با اراده خود کارهای خدایی و غیر قابل تصور بکند؛ مانند جا به جا کردن تخت عظیم ملکه سبا توسط یکی از اصحاب حضرت سلیمان از کشوری به کشور دیگر، آن هم در یک چشم به هم زدن۱، این اراده‌های قوی همان جلوه‌های خلیفة الله بودن انسان است. همان‌طور که خداوند هرگاه چیزی را اراده کند، به او می‌گوید: «باش» و آن چیز محقق می‌شود، آدمی هم که خلیفه او است می‌تواند اراده الهی خود را آن قدر تقویت کند که به اذن او به هر چیزی بگوید:«کُن» فَیَکُون۲؛ «باش، پس باشد.»

پی نوشت:
۱ . سوره نمل: ۴۰٫
۲٫ بحارالانوار، علامه مجلسی، مؤسسة الوفاء بیروت – لبنان،‌ ۱۴۰۴ ق، ج ۹۰، ص ۳۷۶

راهکار رسیدن به اراده قوی

با نظر به آیات و روایات به دو دسته راهکار بر می‌خوریم:


الف. راهکارهای شناختی و معرفتی تقویت اراده:


۱٫ هستی شناسی و خودشناسی


هرچه شناخت انسان از جهانی که از آن آمده و دنیایی که در آن زندگی می‌کند و آخرتش که به آن پا می‌گذارد، بیشتر باشد و بزرگی هدف آفرینشش را بیشتر بشناسد، قدر خود را بهتر دانسته و اراده قوی‌تری خواهد داشت.
امیر مؤمنان حضرت علی علیه‌السلام با بیانی کوتاه به همین نکته بزرگ چنین اشاره می‌کند: «علی قدر الرأی تکون العزیمة»۳؛ «اراده و عزیمت در کارها، به اندازه شناخت و تفکر افراد است».


معمولاً اراده کسانی که اسیر شهواتند، قدرت مقابله با آن جاذبه‌ها را ندارد. چنین افرادی به عظمت و بزرگی خود و قابلیت‌های خویش پی نبرده و شناخت کافی را ندارند و به همین دلیل خود را خیلی ارزان می‌فروشند؛ بنابراین نخستین توصیه ما این است که سعی کنید با مطالعه بیشتر، به شناخت کافی از دنیا و آخرت و هدف خلقت انسان و عظمت و بزرگی آن پی ببرید، آن‌گاه یک نیروی جدید به نام کرامت نفس در شما تولید می‌شود و در پی آن، دیگر شهوت‌ها و جاذبه‌ها حقیر می‌شوند؛ چرا که امیر علم حضرت علی علیه‌السلام فرمود: «من کرمت علیه نفسه هانت علیه شهواته»۴؛ «هر کس خود را ارزشمند شمارد، خواهش‌های نفسانی‌اش نزد وی خوار و بی‌ارزش شوند».

پی نوشت:
۳ . غررالحکم، عبدالواحد بن محمد تمیمی آمدی، قم، دفتر تبلیغات، ۱۳۶۶ ش، ح ۶۱۷۳٫
۴٫ نهج البلاغه، ص ۵۵۵ .

اگر انسان، خود را به درستی بشناسد و بداند عمری محدود و اهداف بلند و وظایف بسیاری دارد، آن‌گاه برای انجام کارهای لازم، سر از پا نمی‌شناسد و از هر گونه تنبلی، سستی و اتلاف وقت پرهیز می‌کند؛ همانطور که امیرالمؤمنین علیه‌السلام می‌فرماید: «تو چند صباحی بیش نیستی، هر روزی که بر تو می‌گذرد، بخشی از تو را می‌برد»۵

یکی از اموری که در تقویت اراده بسیار مؤثر است، کسب آگاهی کامل درباره امری است که می‌خواهیم آن را انجام دهیم یا ترک کنیم. اگر پیش از اراده کردن، به خوبی جوانب کار را بسنجیم و آثار و پیامدهای مثبت آن را به خوبی درک کنیم – چون فطرتاً منفعت طلب هستیم- ناخودآگاه برای کسب آن آثار و پیامدها، اراده انجام آن کار در ما پدید می‌آید.
مولای متقیان حضرت علی علیه‌السلام می‌فرماید: «در امور تحقیق کن، تا تمام جوانب آن برای تو روشن شود و هنگامی که امر برای تو واضح شد، انجام آن کار را اراده بکن»۶ و در روایت دیگری می‌فرماید: «تا زمانی که از مفید بودن کاری اطلاع کافی پیدا نکرده‌ای، انجام آن کار را اراده نکن»۷٫

پی نوشت:
۵ . تنبیه الخواطر، ورام بن ابی فراس، قم، مکتبة الفقیه، ج ۲، ص ۲۱۸٫

۶ . بحارالانوار، ج ۶۸، ص ۳۴۱٫
۷ . غررالحکم، ص ۴۷۶

بسیاری اوقات علت تهییج نشدن اراده ما به طرف انجام کار این است که آثار و نتایج فراوان آن را نمی‌دانیم یا اطلاع کافی و کاملی نداریم و با کم‌ترین اطلاعات انجام آن را اراده می‌کنیم؛ ولی وقتی با سختی‌های آن رو به رو می‌شویم در انجام آن سستی می‌کنیم؛‌ از این رو هم قبل از عمل باید آگاهی کامل را کسب کنیم و هم در طول انجام آن، باید اطلاعات قبلی را با خود مرور و تداعی و آن را تکمیل کنیم.

در همین راستا از امیر مؤمنان علی علیه‌السلام حکایت شده است: «من الحزم قوة العزم»۸؛ «قوت اراده‌ها از دوراندیشی در کارها نشأت می‌گیرد».


* خودباوری و اعتماد به نفس


یکی از عوامل ضعف اراده، ضعیف و ناتوان پنداشتن خود و کارها را بزرگ‌تر از خود دانستن است. هرچه انسان توانایی‌ها و استعدادهای خود را بهتر بشناسد و بهتر معنای خلیفة الله بودن خود را درک کند، احساس قدرت بیشتری می‌کند و خود را برای اراده کردن امور بزرگ آماده‌تر می‌بیند.


* مثبت اندیشی


یکی از موانع شکل‌گیری اراده‌های بزرگ، روحیه یأس و ناامیدی و توجه بیش از حد به مشکلات و کم‌توجهی به داشته‌ها و توانایی‌ها است، خداوند با قدرت بی‌انتهای خود، فرموده است: «هر کس بر

من توکل کند، او را کفایت می‌کنم»۹ و نیز: «ما انسان‌ها را در رسیدن به مقاصد خود یاری

می‌کنیم»۱۰، همچنین فرموده است: «من نزد گمان بنده مؤمن به خود هستم، اگر او به من

خوش گمان باشد که کمکش می‌کنم؛ پس یاری‌اش می‌کنم و اگر او گمانش این باشد که

کمکش نمی‌کنم، پس من هم او را رها می‌کنم»۱۱

پی نوشت:

8 غررالحکم، ص ۴۷۶٫



۹٫ سوره طلاق: ۳٫
۱۰٫ سوره اسراء: ۲۰٫
۱۱٫ کافی، کلینی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۶۵ ش، ج ۲، ص ۷۲

با وجود قدرت و لطف بی‌منتهای خداوند و حقایقی که عرض شد، جا دارد انسان‌ها عینک سیاه به چشم نزنند و به موفقیت خود امیدوار باشند و خداوند و همه خلقت را پشتیبان خود بدانند.


ب. راهکارهای رفتاری و عملی تقویت اراده


۱٫ هدف‌داری و برنامه‌ریزی برای آن


برای تقویت اراده، باید در زندگی خود هدف داشته باشیم و برای رسیدن به آن برنامه‌ریزی کنیم. انسان بدون هدف، دچار هرج و مرج و پوچی می‌شود. هدف، باعث تحریک قوا و تهییج انسان می‌شود و به رفتار شخص، جهت و نیرو می‌دهد، هر چه اهداف بلندتر و متعالی‌تر باشد، در شخصیت انسان، بهتر تأثیر می‌گذارد؛ از این رو:


اولاً / هدف کلی خلقت خود را خوب بشناسید و هر روز و هر شب حرکت‌های خود را با آن هدف بسنجید و هر روز مقدار راه باقی ‌مانده را بررسی کنید. همین که انسان بداند هدف بسیار مقدس و بلند و ارزشمندی دارد، خود به خود برای انجام کارهای بزرگ تحریک می‌شود.

ثانیاً: برای زندگی خود، اهداف کوتاه‌ مدت، متوسط و بلند مدت تعریف کنید. برای هر سال و هر ماه و هر هفته و هر روز خود هدف داشته باشید و برای رسیدن به آن‌ها برنامه‌ریزی کنید که در تقویت اراده تأثیر بسزایی دارد.


۲٫ رعایت نظم و انضباط


نفس آدمی، راحت طلب و قالب گریز و خواهان بی‌قیدی است. هر چه انسان بتواند نفس را در قالب و محدوده‌های معقول مورد تأیید عقل و شرع قرار دهد، کم کم نفس قوت می‌یابد. حضرت نبی اکرم صلی الله علیه وآله و سلم می‌فرماید: «الشدید من غلب نفسه»؛«قوی، کسی است که بر نفس خود غلبه کند»، لذا برای هر روز خود برنامه منظم و جامع و کاملی داشته باشید. نیازهای متعدد خود را در نظر بگیرید و در برنامه خود برای پاسخ گویی به آن‌ها برنامه داشته باشید.


۳٫ تمرین و تکرار


مسائل روحی نیز مانند قوای بدن، با تکرار و تمرین قوت می‌یابد و با ترک و انجام ندادن‌ها، تنبلی و سستی ایجاد می‌شود. همان‌طور که قوی شدن جسم به تمرین‌های منظم و مداوم و حساب شده جسمی و ورزش نیاز دارد، نفس و اراده هم با تکرار و تمرین، قوی می‌شود.

اگر کارهایی را که می‌توانیم و اراده انجام آن را داریم به طور مداوم انجام دهیم، قوت اراده پیدا می‌کنیم و اراده و توان کارهایی که قبلاً نمی‌توانستیم انجام دهیم در ما پدید می‌آید. حضرت امیر علیه‌السلام این نکته اساسی را چنین بیان می‌کند: «من یَعْمَلْ یزدَدْ قوةً»۱۲؛ «هر کس عمل کند، قوت او زیاد می‌شود»، «من یُقَصِّر فی العمل یزدد فرَةً»۱۳، «هر کس در عمل کوتاهی کند، سستی او افزون شود».


در برنامه‌ریزی خود، کارهایی را که راحت‌تر است در اولویت قرار دهید. ترجیحاً کارهایی را که زود بازده است انتخاب کنید و هر روز تکرار کنید. بعد از مدتی، کارهای بهتر و بالاتر و بیشتر را هدف گذاری کنید؛ برای مثال، سعی کنید اغلب اوقات با وضو باشید. هر روز مقدار مشخصی قرآن بخوانید و مطالعه کنید.

به خصوص انجام تکالیف دینی مثل نماز اول وقت، رعایت آداب و مستحبات، روزه‌های مستحبی در حد امکان، در تقویت اراده بسیار مؤثر است، هرگاه صدای اذان را شنیدید، حتماً نماز را بر امور دیگر مقدم بدارید. با این کار، بعد از مدت کوتاهی، اراده شما قوی می‌شود.
قرآن کریم می‌فرماید: «وَ اسْتَعینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ»۱۴؛ مستحباتی را که در حد توان شماست انتخاب کنید و به انجام آن‌ها مقید شوید؛ برای مثال قبل از خوردن غذا، دست‌های خود را بشویید. اول هر کار بسم الله بگویید و مسواک بزنید و …

پی نوشت:
۱۲٫ غررالحکم، ص ۱۵۲٫

۱۳ . همان، ص ۱۵۸٫
۱۴ . سوره بقره: ۴۵

۴٫ جلوگیری از افراط در تأمین نیازها


یکی از اموری که اراده انسان را ضعیف کرده و سستی و تنبلی را بر انسان غالب می‌کند، زیاده‌روی در تأمین نیازها است. پرخوابی، پرخوری، زیاده‌روی در شهوات هر چند حلال باشد، نشست و برخاست‌های طولانی و بی‌فایده، استفاده زیاد از رسانه‌ها و … همه این‌ها آدمی را سست و غافل کرده و جدیت را از انسان دور می‌کند؛ لذا با جلوگیری از این امور، موانع موفقیت خود را برطرف کنید.

حضرت علی علیه‌السلام می‌فرماید: «لَا تَجْتَمِعُ عَزِیمَةٌ وَ وَلِیمَةٌ مَا أَنْقَضَ النَّوْمَ لِعَزَائِمِ الْیَوْمِ وَ أَمْحَى الظُّلَمَ لِتَذَاکِیرِ الْهِمَمِ»۱۵؛ «عزم و تصمیم برای رسیدن به کمالات، با سورچرانی و راحت‌طلبی سازگار نیست، چه بسیار خواب‌هایی که تصمیمات روز را بر هم می‌زند و چه بسیار تاریکی‌هایی که یاد همت‌های بلند را از خاطره‌ها زدوده است».


۵٫ رفاقت با انسان‌های با اراده و مصمم


انسان، ناخودآگاه از افرادی که با آن‌ها رفاقت و همنشینی دارد، رنگ می‌پذیرد؛ لذا هر چه دوستان و همنشینان ما افراد با اراده، منظم، معقول، جدی و مصمم باشند، ما هم به همین حالات نزدیک می‌شویم. از طرف دیگر، اگر همنشینان و دوستان ما اهل بطالت و اتلاف وقت، سستی و بی‌برنامگی باشند، ناخودآگاه ما هم به همین خصلت‌ها دچار می‌شویم.

حضرت رسول اکرم صلی الله علیه وآله وسلم می‌فرماید: «المرء علی دین خلیله و قرینه»۱۶؛ «انسان، بر دین و مرام دوستان و نزدیکانش است».

پی نوشت:
۱۵ . نهج البلاغه، ص ۳۵۸، کلام ۲۴۱٫
۱۶ . کافی، ج ۲، ص ۳۷۵

ورزش و فعالیت جسمی مناسب

همان گونه که قبلاً اشاره کردیم، نفس انسان به دنبال راحتی است. هر چیزی که باعث شود انسان مقداری سختی بکشد و نفس را به تحمل وادارد، باعث قوت نفس و اراده می‌شود. فعالیت ورزشی مناسبی که موجب عرق ریختن و تحرک شود در این راستا تأثیر بسزایی دارد. پس از کم تحرکی و گوشه‌نشینی پرهیز کنید و حتماً ساعتی را در روز به ورزش و فعالیت جسمی حتی در حد پیاده‌روی ساده بپردازید. بهترین نوع ورزش که تأثیر بهتری در تقویت اراده دارد، کوهنوردی است که طی آن، در هر قدمی که انسان برمی‌دارد و بالاتر می‌رود، اراده‌اش تقویت می‌شود.


۷٫ آگاهی از زندگینامه انسان‌های موفق


حتماً در برنامه خود، مطالعه چنین کتاب‌هایی را قرار دهید. بسیاری از این انسان‌ها نیز مانند ما زمانی موفق نبودند و حتی خواندن و نوشتن را هم نمی‌دانستند؛ اما با پشتکار و تلاش به درجات بلند رسیدند. ما هم می‌توانیم چنین باشیم؛ به ویژه آشنایی با زندگینامه علما و بزرگان اخلاق و معنویت، تأثیر بیشتری برای تقویت اراده معنوی انسان دارد.

تذکرات مهم پایانی

۱٫ آنچه مهم است، اراده انجام وظیفه و تلاش در جهت آن است، نه نتیجه؛ لذا اگر وظیفه را انجام دادید و نتیجه دلخواه را نگرفتید، احساس شکست به خود راه ندهید و خود را پیروز بدانید. مهم این است که شما اراده کرده و وظیفه خود را انجام داده‌اید.


۲٫ توکل بر خدا و گفتن لفظ «توکلتُ علی الله» را فراموش نسازید که در انجام امور و موفقیت شما تأثیر مهمی دارد.


۳٫ کارهایی را اراده کنید که توان و ظرفیت آن را دارید. بلندپروازی نکنید که موجب شکست و احساس ناتوانی است.


۴٫ هر کاری وقتی دارد: «الامور مرهونة باوقاتها»۱۷؛ «کارها و امور در گرو زمان خودشان هستند»، انجام هر کاری را به وقت خود واگذارید.


۵٫ کارها را نیمه تمام رها نکنید. هرکاری را شروع کردید، سعی کنید با حوصله و دقت به آخر برسانید. تا کارهای قبلی را تمام نکرده‌اید، تا حد امکان، کار جدید را شروع نکنید؛ چرا که خود تمام کردن کارها و چشیدن طعم موفقیت، در تقویت اراده مؤثر است.


۶٫ فکر خود را به چند کار مشغول نسازید و سعی کنید همواره روی یک کار متمرکز باشید.


۷٫ همواره از کارهای سخت و دشوار استقبال کنید.


۸٫ افسوس گذشته و فرصت‌های از دست رفته را نخورید. این‌گونه افسوس‌ها، خراب کننده آینده است. مهم این است که شما زمان و آینده را در اختیار دارید و می‌توانید با تکیه بر قدرت و لطف الهی، تمام گذشته را جبران کنید.


۹٫ انتظار نداشته باشید همه آنچه را اراده می‌کنید، به دست آورید که این، خلاف سنت عالم است. حضرت علی علیه‌السلام می‌فرماید: «من خدا را به وسیله فسخ اراده‌ها شناختم»۱۸٫

مواردی که ذکر شد عواملی بود که موجب تقویت اراده می‌شود و بدیهی است به هر نسبت که از هر کدام از موارد فوق بی‌بهره باشیم، اراده ما ضعیف می‌شود.


پی نوشت‌:
۱۷ . بحارالانوار، ج ۷۷، ص ۱۶۵٫
۱۸ . بحارالانوار، ج ۳، ‌ص ۴۲٫