موضوع: فصل هشتم: توبه و پاكسازى‏

6- سرزنش از تاخير توبه‏

انسان، هر لحظه مامور به توبه است و فرمان «توبوا»، «توبه كنيد» او را به تعجيل در توبه دعوت مى‏نمايد، بنابراين تاخير در توبه تاخير در انجام فرمان الهى است و چنين كسى در هر لحظه به عنوان ترك كننده‏ى فرمان خدا به حساب مى‏آيد.
امام جواد عليه السلام مى‏فرمايد:
«تَاخير التُّوبَة اغتِرار، و طُول التَسويف حَيرَة» «1»
«تاخير توبه نوعى غرور و بى‏خبرى و طولانى نمودن آن نوعى حيرت و سرگردانى است.»

مردى از اميرمؤمنان على عليه السلام درخواست موعظه كرد، آن حضرت به او فرمود:
«لا تَكُن ممّن يَرجوا الآخِرة بِغَير العَمَل و يُرَجِّى التَّوبَة بِطُول الامَل» «2»
«از كسانى مباش كه بدون عمل، اميد سعادت آخرت را دارند، و توبه را با آرزوهاى دراز به تاخير مى‏اندازند.»

نيز فرمودند:
«لا دينَ لِمُسَوّف بِتَوبته»
«آنكس كه توبه را به آينده موكول مى‏كند، دين ندارد.»
__________________________________________________
(1) نهج البلاغه حكمت 150
(2). غرر الحكم، ميزان الحكمة، ج 4 ص 589

امام باقر عليه السلام مى‏فرمايد:
«ايّاكَ و التَّسويف فَانَّه بَحرٌ يُغرَقُ فيه الهَلْكى‏» «1»
«از تاخير انداختن (توبه) بپرهيز، زيرا تاخير انداختن (همچون) دريايى است كه درمانده در آن غرق مى‏گردد.»

بايد توجه داشت كه توبه هنگام مرگ، ارزشى ندارد، چنانكه ايمان و توبه فرعون هنگام غرق شدن پذيرفته نشد و در آيه 18 سوره نساء به اين مطلب تصريح شده است.

محمد همدانى مى‏گويد، از حضرت رضا عليه السلام پرسيدم: چرا خدا، فرعون را غرق كرد، با اينكه ايمان آورد و به توحيد اعتراف كرد؟
آن حضرت در پاسخ فرمود:
«لانَّه آمَنَ عند رُؤيَة البَأس، و الايمانُ عِند رؤيَةِ البَأسِ غَير مَقبُول» «2» «3»
«زيرا فرعون هنگام ديدن عذاب، ايمان آورد. و ايمان در اين هنگام پذيرفته نيست.»

و اين را نيز نبايد از نظر دور داشت كه در روايات متعدد آمده هرگاه مؤمن گناهى مرتكب شود، تا هفت ساعت به او مهلت داده مى‏شود كه اگر در اين هفت ساعت توبه كرد، گناه او در نامه عمل ثبت نمى‏گردد، در بعضى از روايات به جاى هفت ساعت از صبح تا شب ذكر شده است، امام صادق عليه السلام فرمودند:

«إنّ العبد اذا أذنب ذنباً اجِّل من غَدوَةٍ الى الليل فانْ استغفر الله‏ لم يكتب عليه» «4»
«بنده وقتى كه گناه كند، از بامداد تا شب مهلت دارد اگر در اين مدت از درگاه خدا طلب آمرزش كرد، آن گناه بر او نوشته نشود.»
__________________________________________________
(1). بحار، ج 78 ص 164
(2). بحار، ج 6 ص 23
(3). از آيات 50 و 51 سوره يونس استفاده مى‏شود كه به هنگام نزول عذاب درهاى توبه بسته است، چرا كه توبه در چنين حالى شبيه توبه اجبارى و اضطرارى است و چنين توبه‏اى بى‏ارزش است‏
(4). كافى، ج 2 ص 437

7- نتايج درخشان توبه‏

توبه و قبولى آن از نعمت‏ها و مواهب كم نظير الهى است و داراى آثار و نتايج بسيار درخشانى است.

توبه حقيقى آنچنان انسان گنهكار را دگرگون مى‏كند، كه گويى اصلًا گناه نكرده است. چنانكه امام باقر عليه السلام مى‏فرمايد:
«التائب من الذنب كمن لا ذنب له» «1»
«توبه كننده از گناه مانند آن است كه گناهى نكرده است.»

توبه‏ى حقيقى موجب پرده‏پوشى و نابودى آثار گناه مى‏گردد، امام صادق عليه السلام فرمودند:
هنگامى كه بنده توبه‏ى حقيقى كرد، خداوند او را دوست مى‏دارد، و در دنيا و آخرت گناهان او را مى‏پوشاند، هرچه از گناهان كه دو فرشته موكل بر او برايش نوشته‏اند از يادشان ببرد و به اعضاى بدن وحى مى‏كند كه گناهان او را پنهان كنيد. و به نقاط زمين (كه او در آن گناه كرده) فرمان مى‏دهد گناهان او را پنهان كنيد.

«فيلقى اللّه حين القاه و ليس شَيى يَشهد عليه بشى‏ء من الذّنوب» «2»
«پس توبه كننده با خدا ملاقات كند به گونه‏اى كه هيچ چيز نيست كه در پيشگاه خدا گواهى بدهد كه او چيزى از گناه را انجام داده است.»
__________________________________________________
(1). كافى، ج 2 ص 435
(2). كافى، ج 2 ص 431

در آيه‏ى 8 سوره تحريم كه به توبه نصوح امر شده، به پنج ثمره و نتيجه‏ى توبه حقيقى اشاره شده كه عبارتند از:

1- بخشودگى گناهان.
2- ورود در بهشت پر نعمت الهى.
3- عدم رسوايى در قيامت.
4- نور ايمان و عمل، در قيامت به سراغ توبه كنندگان آمده و پيشاپيش آنها حركت نموده و ايشان را به سوى بهشت، هدايت مى‏كنند. «1»
5- توجه آنها به خدا بيشتر مى‏گردد، و تقاضاى تكميل نور و آمرزش كامل گناه خود مى‏كنند.
بطور خلاصه، توبه‏ى حقيقى انسان را محبوب خدا مى‏كند، آن هم به عنوان محبوبترين بندگان، چنانكه امام كاظم عليه السلام مى‏فرمايد:
«و احَبّ العِباد الى اللّه تعالى المُفَتَّنون التَّوابون» «2»
«و محبوب‏ترين بندگان در پيشگاه خدا، آنهايى هستند كه در فتنه (گناه) واقع شوند و بسيار توبه كنند.»

و در روايت ديگرى از امام معصوم نقل شده «3» كه خداوند به توبه كنندگان، سه موهبت عطا كرده كه اگر يكى از آنها را به همه‏ى اهل آسمان‏ها و زمين مى‏داد همه‏ى آنها نجات مى‏يافتند:
1- بشارت به آنها كه خداوند آنانرا دوست دارد، «4» و كسى كه خدا او را دوست بدارد او را عذاب نمى‏كند.
__________________________________________________
(1). نمونه، ج 24 ص 292
(2). كافى، ج 2 ص 432
(3). كافى، ج 2 ص 432
(4). بقره، 222

2- حاملين عرش خدا و ره يافتگان در جوار عرش كبريايى خداوند براى توبه‏كنندگان، طلب آمرزش مى‏كنند و مقامات عالى را براى آنها آرزو مى‏نمايند. «1»

3- گناهان توبه‏كنندگان به حسنات و پاداش‏ها، تبديل مى‏گردد و خداوند به آنها نويد رحمت و امن داده است. «2»
در پايان بحث توبه، با امام سجاد عليه السلام همنوا شويم كه در فرازى از مناجات خود از مناجات‏هاى پانزده گانه‏اش به پيشگاه خداوند چنين عرض مى‏كند:

«الهى أنت فَتَحت لِعبادك باباً الى عَفوِك، سمّيتَه التّوبه، فقلت:
توبوا الى اللّه توبة نصوحاً، فما عذر مَن أغفل دخول الباب بعد فتحه؟» «3»

«اى خداى من! تو آن كسى هستى كه درى به سوى عفوت براى بندگانت گشوده‏اى و نام آن را توبه نهاده‏اى و (در قرآن) فرموده‏اى:
به سوى خدا باز گرديد و توجه خالص كنيد، اكنون عذر كسانى كه از وارد شدن به اين در گشوده غفلت كرده‏اند، چيست؟»
__________________________________________________
(1). مؤمن/ 7- 9
(2). فرقان/ 68- 70
(3). بحار، ج 94 ص 142

جبران گناه‏

قبلًا يادآورى شد كه در توبه يكى از اركان مهم، جبران گناه است، كه موجب شستن آثار گناه شده و زدودن رسوبات گناه مى‏گردد.
از اين جبران، در اسلام با عنوان «كفارات و تكفير» «پوشاندن و پاك كردن» ياد مى‏شود.

«تكفير» در مقابل «احباط» است، احباط يعنى انسان با ارتكاب گناه، كارهاى نيك خود را پوچ و بى‏اثر كند، ولى تكفير يعنى انسان با كارهاى نيك، آثار گناهان از چهره جان خود بزدايد، به عبارت روشنتر توبه داراى دو مرحله است:

1- قطع و ترك گناه (پاكسازى).

2- تقويت جان با اعمال نيك (بهسازى).
همانند بيمارى كه درمان او داراى دو بعد است، يكى خوردن داروى‏هاى درمان كننده، دوم خوردن داروهاى نيروبخش، تا آثار و ضايعات بيمارى را از بين ببرد.

چنانكه خواهيم گفت: جبران گناهان گاهى به مرحله‏اى مى‏رسد، كه بايد گناهان سابق را تبديل به نيكى‏ها كند. يعنى نه تنها آثار گناه را از لوح دل بشويد، بلكه آثار درخشان كارهاى نيك را جايگزين آن بنمايد. به عنوان مثال اگر كسى مدت‏ها پدر يا مادرش را آزرده و اكنون توبه كرده، تنها قطع آزار كافى نيست. بلكه بايد با شيرينى محبت خود، تلخى آزار را جبران كند.

جبران گناه از ديدگاه قرآن‏
1- «و يَدْرؤُونَ بِالحَسَنَةِ السَّيّئة» «1»
« (انديشمندان) با كارهاى نيك، كارهاى بد خود را از بين مى‏برند.»

2- «الّا مَن تابَ و آمن و عَمل صالِحاً اولئِك يُبدِّل اللّه سيِّئاتِهم حَسَنات» «2»
«مگر كسى كه توبه كند و ايمان آورد و عمل صالح انجام دهد، كه خداوند گناهان اين گروه را به حسنات تبديل مى‏كند.»

3- «و اقِم الصَّلوةَ طَرَفَى النَّهار و زُلَفاً مِنَ الليل انَّ الحَسَنات يُذهِبْن السَّيّئات» «3»
«نماز را در دو طرف روز و اوايل شب برپادار، چرا كه نيكى‏ها، بدى‏ها را بر طرف مى‏سازد.»

4- «انْ تَجتَنِبُوا كَبائِرَ ما تَنهَون عَنه نُكَفِّر عَنكُم سيِّئاتِكم» «4»
«اگر از گناهان كبيره‏اى كه از آن نهى شده‏ايد، اجتناب كنيد گناهان كوچك شما را مى‏پوشانيم.»

5- «و الَّذينَ آمَنوا و عَمِلوا الصّالِحاتِ لَنُكَفِّرنَّ عَنهُم سَيِّئاتِهم» «5»
«كسانى كه ايمان آورده و عمل صالح انجام دادند، قطعاً گناهان آنان را مى‏پوشانيم.»
منظور از پوشاندن گناه محو آثار آن است.
__________________________________________________
(1). رعد/ 22
(2). فرقان/ 70
(3). هود/ 114
(4). نساء/ 31
(5). عنكبوت/ 7

6- «... فَالَّذينَ هاجروا وَ اخرِجوا مِن دِيارِهم و اوذوا فى سَبيلى و قاتَلوا وَ قُتلوا لُاكَفِّرنَّ عَنهم سَيِّئاتهم» «1»
«پس آنها كه در راه خدا هجرت كردند و از خانه‏هاى خود بيرون رانده شدند، و در راه من آزار ديدند و جنگ كردند و كشته شدند سوگند ياد مى‏كنم كه گناهان آنها را مى‏پوشانم و محو مى‏كنم.»

*از آيات فوق چنين نتيجه مى‏گيريم كه:

توبه‏اى مورد قبول است و موجب محو گناهان مى‏گردد كه با ايمان، عمل صالح، نماز، هجرت، جهاد و شهادت همراه باشد و گرنه ضايعات گناهان سابق، جبران نخواهد شد.

جبران گناه از ديدگاه روايات‏
در روايات بطور صريح تاكيد شده كه در توبه ترك گناه و پشيمانى، كفايت نمى‏كند. بلكه بايد آثارى را كه گناهان در زندگى انسان پديد آورده‏اند با كارهاى نيك، جبران و اصلاح نمود.

اين جبران در چهره‏هاى مخصوصى بروز مى‏كند، تا عامل تربيت و تكامل انسان گردد. براى تكميل اين بحث، به روايات زير توجه كنيد:

1- رسول اكرم صلى الله عليه و آله مى‏فرمايد:
«اتَّقِ اللّه حيث كنت و خالط الناس بخلق حسن و اذا عملت سيئة فاعمل حسنة تمحوها» «2»
«در هر جا هستى از خدا بترس و با مردم با خلق نيك بر خورد كن، و هرگاه گناهى كردى كار نيكى انجام بده كه آن گناه را محو كند.»
__________________________________________________
(1). آل عمران/ 195
(2). بحار، ج 71 ص 242. وسائل الشيعه، ج 11 ص 384

2- امام صادق عليه السلام در گفتارى فرمودند:
«... مَن عَمل سيّئة فى السّر فليعمل حسنة فى السّر و من عمل سيّئة فى العَلانية فَليَعمل حَسنة فى العلانية» «1»
«كسى كه در پنهانى گناه كند، پس در پنهانى كارنيكى انجام بدهد، و كسى كه آشكارا گناه كرد، پس آشكارا كار نيك انجام دهد.»

3- امام باقر عليه السلام مى‏فرمايد:
«التّائب إذا لم يَستبن أثر التّوبة فلَيس بِتائب: يرضى الخصماء و يُعيد الصّلوات ويتواضع بين الخَلق يتّقى نفسه عن الشهوات ..» «2»
«هرگاه نشانه‏هاى توبه، از توبه‏كننده آشكار نگردد، او توبه كننده حقيقى نيست. (آشكار شدن نشانه‏هاى توبه اين است كه:) آنها را كه ادعاى حقى بر او دارند راضى كند، نمازهاى قضا شده‏اش را اعاده نمايد، در برابر مؤمنان متواضع باشد، و خود را از طغيان هوس‏هاى نفسانى حفظ نمايد ...»

4- اميرمؤمنان على عليه السلام فرمودند:
«ثَمَرة التّوبة إستدراك فَوارط النّفس» «3»
«ميوه و اثر توبه، جبران ضايعات نفس است.»

5- امام باقر عليه السلام مى‏فرمايد:
«ما أحسن الحَسنات بَعد السّيئات» «4»
«چقدر كارهاى نيك، بعد از گناهان شايسته و زيبا است.»
__________________________________________________
(1). وسائل الشيعه، ج 11 ص 383
(2). بحار، ج 6 ص 35، ميزان الحكمة، ج 1 ص 548
(3). مستدرك الوسائل، ج 2 ص 348
(4). وسائل الشيعه، ج 11 ص 384

6- امام كاظم عليه السلام فرمودند:
«من كفارات الذّنوب العِظام إغاثة المَلهوف و التّنفيس عن المَكروب» «1»
«از كفارات گناهان بزرگ، پناه دادن به انسان‏هاى پريشان و گرفتار و زدودن اندوه از اندوهگين است.»

7- شخصى از رسول خدا صلى الله عليه و آله پرسيد: كفاره‏ى گناه غيبت چيست؟
حضرت فرمودند:
«تَستَغفر لِمَن إغتَبته» «2»
«براى كسى كه او را غيبت كرده‏اى، از خدا طلب آمرزش كن.»

8- امام باقر عليه السلام مى‏فرمايد:
«ثلاث كفّارات: إفشاء السّلام و إطعام الطّعام و التّهجُد باللّيل و النّاس نيام» «3»
«سه كار كفاره و جبران كننده‏ى گناه است: 1- بلند سلام كردن 2- اطعام دادن 3- نماز شب و عبادت در آن هنگام كه مردم خوابيده‏اند.»

9- امام باقر عليه السلام فرمودند:
«أربع مَن كنّ فيه و كان مِن قَرنه الى قَدمه ذُنوباً بَدّلها اللّه حَسنات: الصِّدق و الحَياء و حُسنُ الخُلق و الشّكر» «4»
«اگر كسى داراى چهار خصلت باشد هر چند از سر تا قدمش را گناه فرا گرفته باشد خداوند آن گناهان را به نيكى تبديل مى‏كند:

1- راستگويى. 2- شرم وحيا. 3- نيك خلقى. 4- روحيه‏ى شكرگزارى.»
__________________________________________________
(1). شرح نهج البلاغه (حديدى)، ج 18 ص 135
(2). وسائل الشيعه، ج 15 ص 583
(3). بحار، ج 77 ص 52
(4). بحار، ج 71 ص 332