موضوع: شرح حال اصحاب حضرت امیر المومنین علی علیه السلام : مقداد

مقداد فرزند «اسود بن عمرو بن ثعلبه کندی بهرایی» معروف به مقداد بن اسود و مقداد کندی است؛ زیرا او در اصل فرزند مردی به نام عمرو بهرایی از قبیله بهراء بود، ولی چون در میان بهراء قوم خود مرتکب قتلی شد، فرار کرد و به قبیله کنده پناه برد و با آنها هم قسم گردید و به همین جهت او را مقداد کندی نامیدند. وی در آن قبیله هم مرتکب قتل دیگری شد و برای رهایی از کیفر و عقوبت عمل خود، به شهر مکه گریخت و در قبیله بنی زهره، با مردی به نام اسود فرزند عبد یغوث هم پیمان شد و اسود هم به رسم جاهلیت او را پسر خود خواند و مقداد از آن پس به مقداد بن اسود شهرت یافت.(۱) اما زمانی که مسلمان شد و آیه شریفه «ادعوهم لآبایهم هو اقسط عندالله؛ پسر خوانده ها را به نام پدرانشان بخوانید که آن نزد خدا به عدالت نزدیک تر است». نازل گردید و مسلمانان مکلف شدند که پسر خوانده ها را فقط به نام پدرانشان بخوانند او مجددا شهرت و نسب اولیه خود را باز یافت و به مقداد بن عمرو معروف گردید.(۲).

مقداد از نظر جسمی مردی بلند قامت و گندم گون و دارای محاسن بلند و از جذابیت خاصی برخوردار بود(۳) و در شجاعت و دلاوری از دلاوران و شجاعان اصحاب به شمار می آمد.(۴).

مقداد از پیش گامان در اسلام و از اصحاب جلیل القدر رسول خدا صلی الله علیه و آله بود. وی از مهاجرین به حبشه است که به مکه بازگشت ولی نتوانست با پیامبر خدا صلی الله علیه و آله به مدینه هجرت نماید و بعدها با عبیده بن حارث که به نمایندگی پیامبر صلی الله علیه و آله به مکه آمد و با مشرکان ملاقات داشت، توانست با او به مدینه مهاجرت نماید.(۵) وی در جنگ های بدر و احد و سایر غزوه های اسلام شرکت کرد و در دیانت و ایمان بسیار محکم و ثابت قدم بود. ا.
پی نوشت:

*****

ر. ک: اسد الغابه، ج ۴، ص ۴۰۹؛ سیر اعلام النبلاء، ج ۳، ص ۳۴۰؛ مستدرک حاکم، ج ۳، ص ۳۹۱ و به اختصار رجال شیخ طوسی ص ۵۷؛ رجال برقی ص ۳٫

مستدرک حاکم، ج ۳، ص ۳۹۲؛ طبقات الکبری، ج ۳، ص ۱۶۱٫

همان؛ سیر اعلام النبلاء، ج ۳، ص ۲۴۱٫

مستدرک حاکم، ج ۳، ص ۳۹۲٫

اسد الغابه، ج ۴، ص ۴۰۹؛ الغدیر، ج ۹، ص ۱۱۶٫

ابن مسعود نقل می کند: نخستین مسلمانانی که اسلام خود را اظهار کردند، هفت نفر بودند که مقداد بن اسود، عمار و بلال از جمله آنان هستند.(۶).

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در مدینه میان او و جبار بن صخر(۷) عقد برادری بست و ضباعه دختر زبیر بن عبدالمطلب (دختر عموی خود را) به ازدواج او در آورد.

او پسر و دختری به نام عبدالله و کریمه به دنیا آورد، عبدالله در جنگ جمل در لشکر عایشه بود و به قتل رسید. و چون امیرمومنان علیه السلام بر کشته اش عبور کرد فرمود: «بیس ابن الاخت انت؛ تو بد خواهرزاده ای بودی.»(۸).

مقداد از ارکان اربعه(۹) است که پس از رحلت پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در صراط مستقیم باقی ماند و هرگز به انحراف نرفت و از اصحاب باوفا و یاران مخلص امیرالمومنین علی علیه السلام گردید(۱۰) و تا عصر عثمان که زنده بود در خلافت بلافصل آن حضرت تلاش بی وقفه می نمود و در ماجرای خلافت ابوبکر در سقیفه و خلافت عمر و عثمان صریحا به مخالفت برخاست و از ولایت حضرت علی علیه السلام دفاع نمود.
پی نوشت:

همان، ص ۴۱۰؛ مستدرک حاکم، ج ۳، ص ۳۹۳٫

در مستدرک حاکم، ج ۳، ص ۳۹۲ نام او را «جبر بن عتیک» آورده است.

طبقات الکبری، ج ۸، ص ۴۶٫

ر. ک: همین کتاب، ج ۱، ص ۸۱٫

رجال طوسی، ص ۵۷، ش ۱٫

: دفاع از حریم ولایت

مقداد پس از رحلت رسول اکرم صلی الله علیه و آله با خلافت ابی بکر صریحا و علنا مخالفت نمود، حجت او سوابق درخشان و شخصیت ممتاز امیرالمومنین علیه السلام و احادیثی مانند حدیث غدیر و امثال آن بود. با وجود این شرایط، وی فرد دیگر را برای این سمت، شایسته نمی دانست.

او به افق روشنی چشم دوخته بود که در پرتو آن، سخنان به حق پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله توسط وارث شایسته و به حق او،امیرالمومنین علیه السلام به گوش سنگین جهانیان برسد و قلمرو دولت کریمه اش به همه آفاق عالم گسترش یابد. در یک کلام او در فراق پیامبر صلی الله علیه و آله، به علی دل بسته بود. اگر گفته شود مقداد یگانه مرد این میدان بود، مبالغه نشده است؛ زیرا برخی اخبار به این نکته تصریح کرده اند که تنها افرادی که بعد از رحلت پیامبر صلی الله علیه و آله دچار هیچ وسوسه و تردید و تزلزلی نشدند، فقط سلمان، ابوذر و مقداد و بعد هم عمار و… بودند.

بعد از غصب خلافت امیر مومنان علیه السلام توسط اصحاب سقیفه، مقداد جزو معدد افرادی بود که مورد وثوق خاندان پیامبر صلی الله علیه و آله و به ویژه حضرت زهرا علیهاالسلام بود و به منزل آن حضرت رفت و آمد داشت و هنگامی که حضرت زهرا علیهاالسلام و علی علیه السلام برای گرفتن حق خود (خلافت) به مردم مدینه مراجعه می کردند، تنها او و سه نفر دیگر ابوذر سلمان و زبیر بودند که با تراشیدن سر خود اعلام فداکاری می کردند.

او نیز جزو معدود افرادی بود که در تشییع جنازه و کفن و دفن حضرت زهرا علیهاالسلام حضور داشت.(۱).

*****

ر. ک: شرح ابن ابی الحدید، ج ۲، ص ۴۵ و ج ۱۱، ص ۱۴؛ بحارالانوار، ج ۴۳، ص ۱۹۹ و ج ۴۲، ص ۳۵۱؛ تجلی امامت، بحث هجوم به خانه فاطمه و علی (ع)؛ رجال کشی، ص ۷، ح ۱۳٫

: حمایت شجاعانه از امام در شورا

پس از مرگ عمر و تعیین شورای شش نفره طبق وصیت او که عبارت بودند از: طلحه، زبیر، سعد بن ابی وقاص، عبدالرحمان بن عوف، عثمان و امیرمومنان علیه السلام سه نفر اولی به نفع سه نفر بعدی کنار رفتند و چون عبدالرحمان می دانست لیاقت رهبری را ندارد لذا باید به نفع عثمان یا امیر مومنان کنار می رفت. او برای تعیین خلیفه به مشورت با مردم پرداخت. در این موقع مقداد صریحا اعلام کرد: ای مردم، آنچه می گویم بشنوید، من مقداد بن عمرو هستم، اگر شما با علی بیعت کنید می شنویم و از او اطاعت می کنیم، و اگر با عثمان بیعت کنید می شنویم ولی سرپیچی و عصیان خواهیم کرد.

آن گاه عمار هم در تایید سخنان مقداد مردم را به خلیفه قرار دادن امیر مومنان تشویق نمود، اما طرف داران عثمان از او حمایت کردند و در نهایت عبدالرحمان هم به خاطر آن که امیر مومنان روش دو خلیفه پیشین را تایید نکرد ولی عثمان پذیرفت! لذا به نفع عثمان کنار رفت و او خلیفه مسلمانان شد.(۱).

*****

ر. ک: شرح ابن ابی الحدید، ج ۹، ص ۵۲-۵۱ و ۵۴٫

: پیشنهاد جهاد

پس از آن که عبدالرحمان به نفع عثمان کنار رفت، مقداد او را (عبدالرحمان) سرزنش کرد(۱) و آن گاه نزد امیر مومنان رفت و گفت: ای علی برخیز و جنگ کن که ما به همراه تو با آنان می جنگیم. امام علیه السلام فرمود: با چه کسانی جنگ کنم؟ در این هنگام عمار رسید و گفت:

یا ناعی الاسلام قم فانعه

قد مات عرف و بدا نکْر

- ای خبر دهنده مرگ، برخیز و خبر مرگ اسلام را بگو که معروف مرد و منکر آشکار گشت.

سپس عمار گفت: به خدا سوگند، اگر برای من یارانی بود به کمک آنها با این گروه می جنگیدم، به خدا قسم اگر یک تن با ایشان بجنگد، من نفر دوم آنان خواهم بود.

امام علیه السلام به او فرمود: «یا ابا الیقظان، و الله لا اجد علیهم اعوانا، و لا احب ان اعرضکم لما لا تطیقون؛ ای ابا یقطان (کنیه عمار) به خدا سوگند، من برای جنگ با آنان یارانی برای خود نمی یابم و دوست ندارم شما را به کاری که توان آن را ندارید وادار نمایم».

از آن پس علی علیه السلام در خانه خود باقی ماند و تنی چند از افراد خانواده اش پیش او بودند، و بعدها هیچ کس از بیم عثمان جرات نمی کرد حتی نزد علی علیه السلام رفت و آمد کند!(۲).

*****

ر. ک: همان ص ۵۷٫

ر. ک: همان ص ۵۵٫

فضائل مقداد در آینه روایات

مقداد دارای مقامی بس ارجمند است و در روایات و تواریخ از فضایل او بسیار نقل شده است که برخی از آن فضایل گذشت و در این جا به پاره ای دیگر از آنها می پردازیم.

۱- پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود:

ان الله عزوجل امرنی بحب اربعه و اخبرنی انه یحبه، قیل: یا رسول الله سمهم لنا. قال: علی منهم، یقول ذلک ثلاثا و ابوذر و المقدار و سلمان؛

خداوند مرا فرمان داده تا چهار نفر را دوست بدارم و او خود نیز آنان را دوست می دارد. پرسیدند: آنچه ار نفر کیانند؟ فرمود: علی از آنان است، سه مرتبه مکرر فرمود: علی از آنان است. تا مرتبه چهارم فرمود: ابوذر غفاری، مقداد و سلمان فارسی.(۱).

۲- رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

علیکم بحب اربعه: علی و ابی ذر و سلمان و المقداد؛

بر شما باد به دوستی چهار نفر: علی، ابوذر، سلمان و مقداد.(۲).

۳- رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

… ان الجنه لتشتاق الی اربعه: علی و عمار و ابی ذر و المقداد؛

همه مردم مشتاق بهشتند تا به زیور های آن بیارایند اما بهشت مشتاق چهار نفر است تا مزین شود به زینت وجود آنان: عمار، سلمان، مقداد و (در راس آنها) علی بن ابی طالب.(۳).

*****

اسد الغابه، ج ۴، ص ۴۱۰؛ ر. ک: الاختصاص، ص ۹٫

سیر اعلام النبلاء، ج ۳، ص ۲۴۲٫

شرح ابن ابی الحدید، ج ۷، ص ۲۹۶٫

4- از موسی بن جعفر علیه السلام روایتی نقل شده راجع به حواریون پیامبر صلی الله علیه و آله و علی علیه السلام و دیگر امامان علیهم السلام که بخشی از آن روایت این است:

اذا کان یوم القیامه نادی مناد: این حواری محمد بن عبدالله رسول الله الذین لم ینفضوا العهد و مضوا علیه؟ فیقوم سلمان و المقداد و ابوذر؛

در روز قیامت منادی پروردگار ندا می دهد، کجایند حواریون محمد بن عبدالله، رسول الله، آنان که پیمان خود نشکستند و بر صراط مستقیم راه خود را ادامه دادند کجایند ایشان؟ سلمان، مقداد و ابوذر برمی خیزند و خود را معرفی می کنند.(۴).

۵- امام صادق علیه السلام می فرماید:

انما منزله المقداد بن الاسود فی هذه الامه کمنزله الف فی القرآن، لا یلزق بها شی ء؛

همانا که جایگاه مقداد در میان این امت همانند جایگاه الف در قرآن است که چیزی به آن ملحق نمی شود و به چیزی هم نمی پیوندد.(۵).
********
رجال کشی، ص ۹، ح ۲۰؛ الاختصاص، ص ۶۱٫

الاختصاص، ص ۱۰٫

حضرت زهرا سلام الله علیها : اِنَّ السَّعیدَ، کُلَّ السَّعیدَ، حَقَّ السَّعیدَ مَن أَحَب َّعَلَّیاً فِی حَیاتِهِ وَ بَعدَ مَوتِهِ؛

همانا سعادتمند(به معنای) کامل و حقیقی کسی است که امام علی(ع) را در دوران زندگی و پس از مرگش دوست داشته باشد.

(مجمع‌ الزوائد علامه‌ هیثمى‌ ، ج‌ 9 ، ص‌ 132)

وفات مقداد

سرانجام این شخصیت کم نظیر و حامی فداکار امیرالمومنین علی علیه السلام در سال ۳۳ هجری مقارن با خلافت عثمان، در سن هفتاد سالگی در محلی به نام «جرف»(۱) در حومه مدینه چشم از جهان فرو بست و به حبیب خود پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله پیوست، و با وفاتش امیرالمومنین علیه السلام را از پشتوانه بسیار محکمی محروم ساخت.

مردم هم پیکر مطهر او را به دوش گذاشتند و به مدینه منوره آوردند و عثمان بر او نماز خواند(۲) و در قبرستان بقیع به خاک سپردند. رحمت و رضوان خداوند بر او باد.(۳).

*****

جرف در سه میلی مدینه بود.

در صدر اسلام رسم بر این بود که اگر شخصیت ممتازی از دنیا می رفت، خلیفه یا حاکم بر مسلمانان به عنوان امام جماعت بر او نماز می خواند و دیگران هم به همراه او بر جنازه نماز می گزاردند و زمان ما در میان شیعیان چنین سنتی تا حدودی برقرار است.

اسد الغابه، ج ۴، ص ۴۱۱؛ سیر اعلام النبلاء، ج ۳، ص ۲۴۱؛ مستدرک حاکم ج ۳، ص