سوره همزه [104]

سوره همزه [104]

اين سوره در «مكّه» نازل شده و داراى 9 آيه است‏.

محتوا و فضيلت سوره:
در اين سوره از كسانى سخن مى‏گويد كه تمام همّ خود را متوجه جمع مال كرده، و تمام ارزشهاى وجودى انسان را در آن خلاصه مى‏كنند، سپس نسبت به كسانى كه دستشان از آن خالى است به ديده حقارت مى‏نگرند و آنها را به باد استهزا مى‏گيرند.

و در پايان سوره از سرنوشت دردناك آنها سخن مى‏گويد كه چگونه به صورت حقارت آميزى در دوزخ پرتاب مى‏شوند، و آتش سوزان جهنم قبل از هر چيز بر قلب آنها مسلط مى‏گردد، و روح و جان آنها را به آتش مى‏كشد.

در فضيلت تلاوت اين سوره در حديثى از پيغمبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله آمده است:
«هر كس اين سوره را تلاوت كند به عدد هر يك از كسانى كه محمد و يارانش را استهزا كردند ده حسنه به او داده مى‏شود».

و در حديثى از امام صادق عليه السّلام مى‏خوانيم: «هر كس آن را در نماز فريضه‏اى بخواند فقر از او دور مى‏شود، روزى به او رو مى‏آورد، و مرگهاى زشت و بد از او قطع مى‏گردد».

بسم الله الرحمن الرحيم به نام خداوند بخشنده بخشايشگر

شأن نزول:
جمعى از مفسران چنين گفته‏اند كه آيات اين سوره در باره وليد بن مغيره نازل شده است كه پشت سر پيغمبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله غيبت مى‏كرد، و در پيش رو طعن و استهزا مى‏نمود.
بعضى ديگر آن را در باره افرادى ديگرى از سران شرك و دشمنان كينه‏توز و سرشناس اسلام مانند «اخنس بن شريق» و «امية بن خلف» و «عاص بن وائل» دانسته‏اند.

ولى چنانچه اين شأن نزولها را بپذيريم باز عموميت مفهوم آيات شكسته نمى‏شود، بلكه شامل تمام كسانى است كه داراى اين صفاتند.

(آيه 1)- واى بر عيبجويان و غيبت كنندگان! اين سوره با تهديدى كوبنده آغاز مى‏شود، مى‏فرمايد: «واى بر هر عيبجوى مسخره كننده‏اى!» (ويل لكل همزة لمزة).

آنها كه با نيش زبان و حركات، دست و چشم و ابرو در پشت سر و پيش رو، ديگران را استهزا كرده، يا عيبجوئى و غيبت مى‏كنند، يا آنها را هدف تيرهاى طعن و تهمت قرار مى‏دهند.

از مجموع كلمات ارباب لغت استفاده مى‏شود كه دو واژه «همزه» و «لمزه» به يك معنى است، و مفهوم وسيعى دارد كه هرگونه عيبجوئى و غيبت و طعن و استهزا به وسيله زبان و علائم و اشارات و سخن چينى و بدگوئى را شامل مى‏شود.
اصولا آبرو و حيثيت اشخاص از نظر اسلام بسيار محترم است، و هر كارى كه موجب تحقير مردم گردد گناه بزرگى است.

در حديثى از پيغمبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله آمده است: «ذليل‏ترين مردم كسى است كه به مردم توهين كند»! در حديث ديگرى پيغمبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله فرمود: «من در شب معراج گروهى از دوزخيان را ديدم كه گوشت از پهلويشان جدا مى‏كردند و به آنها مى‏خوراندند! از جبرئيل پرسيدم اينها كيانند؟
گفت: اينها عيبجويان و استهزاكنندگان از امت تواند»!

(آيه 2)- سپس به سر چشمه اين عمل زشت (عيبجوئى و استهزا) كه غالبا از كبر و غرور ناشى از ثروت مايه مى‏گيرد پرداخته، مى‏افزايد: «همان كسى كه مال فراوانى جمع آورى و شماره كرده» بى‏آنكه مشروع و نامشروع آن را حساب كند (الذى جمع مالا و عدده).

آنقدر به مال و ثروت علاقه دارد كه پيوسته آنها را مى‏شمرد، و هر درهم و دينارى براى او بتى است، نه تنها شخصيت خويش كه تمام شخصيتها را در آن خلاصه مى‏بيند، و طبيعى است كه چنين انسان گمراه و ابلهى مؤمنان فقير را پيوسته به باد سخريه بگيرد.

به هر حال آيه ناظر به ثروت اندوزانى است كه مال را نه به عنوان يك وسيله بلكه به عنوان يك هدف مى‏نگرند، و در جمع آورى آن هيچ قيد و شرطى قائل نيستند، از حلال و حرام و تجاوز بر حقوق ديگران، از طريق شرافتمندانه و يا طرق پست و رذيلانه آن را جمع‏آورى مى‏كنند، و آن را تنها نشانه عظمت و شخصيت مى‏دانند.

آنها مال را براى رفع نيازهاى زندگى نمى‏خواهند، و به همين دليل هر قدر بر اموالشان افزوده شود حرصشان بيشتر مى‏گردد، و گر نه مال در حدود معقول و از طرق مشروع نه تنها مذموم نيست، بلكه در قرآن مجيد گاهى از آن به عنوان «فضل اللّه» تعبير شده، آنجا كه مى‏فرمايد: «و ابتغوا من فضل الله و از فضل خدا بطلبيد» (جمعه/ 10) و در جاى ديگر از آن تعبير به خير مى‏كند: «بر شما مقرر شده كه وقتى مرگ يكى از شما فرا رسد اگر خيرى از خود به يادگار گذارده وصيت كند».
(بقره/ 180).

چنين مالى مسلما نه مايه طغيان است، نه وسيله تفاخر، نه بهانه استهزاى ديگران، اما مالى كه معبود است و هدف نهائى ننگ است و ذلت، و مصيبت است و نكبت، و مايه دورى از خدا و خلود در آتش دوزخ است.
و غالبا جمع آورى مقدار زيادى از اين مال جز با آلودگيهاى فراوان ممكن نمى‏شود.

لذا در حديثى از امام على بن موسى الرضا عليه السّلام مى‏خوانيم كه فرمود: «مال جز با پنج خصلت در يكجا جمع نمى‏شود: بخل شديد، آرزوهاى دور و دراز، حرص غالب، قطع رحم، و مقدم داشتن دنيا بر آخرت».

(آيه 3)- در اين آيه مى‏افزايد: اين انسان زر اندوز و مال پرست «گمان مى‏كند اموالش او را جاودانه مى‏سازد» (يحسب ان ماله اخلده).

چه پندار غلط و خيال خامى؟ اموالى كه آنقدر در اختيار قارون بود كه كليد گنجهايش را چندين مرد زورمند به زحمت بر مى‏داشت، ولى به هنگام حمله عذاب الهى نتوانستند مرگ او را ساعتى به تأخير اندازند، و خداوند او و گنجهايش را در يك لحظه با يك زمين لرزه مختصر در زمين فرو برد (قصص/ 81).

اموالى كه نمونه كاملش در دست فراعنه مصر بود، همان‏گونه كه قرآن مى‏فرمايد: «چه بسيار باغها و چشمه‏ها از خود به جاى گذاشتند و زراعتها و قصرهاى جالب و گران قيمت و نعمتهاى فراوان ديگر كه در آن متنعم بودند» (دخان/ 25 تا 27) ولى همه اينها به آسانى در عرض ساعتى به ديگران رسيد (دخان/ 28).

و لذا در قيامت كه پرده‏ها كنار مى‏رود آنها به اشتباه بزرگشان پى مى‏برند و فريادشان بلند مى‏شود: «مال و ثروتم هرگز مرا بى‏نياز نكرد، قدرت من نيز از دست رفت». (حاقه/ 28 و 29) از اين بيان روشن شد كه پندار جاودانگى به وسيله مال دليلى براى جمع مال، و جمع مال نيز عاملى براى استهزاء و سخريه ديگران در نظر اين كوردلان محسوب مى‏شود.

(آيه 4)- قرآن در پاسخ اين گروه مى‏فرمايد: «چنين نيست» كه مى‏پندارد (كلا).
«به زودى در حطمه [- آتشى خردكننده‏] پرتاب مى‏شود»! (لينبذن فى الحطمة).

(آيه 5)- «و تو چه مى‏دانى حطمه چيست»؟! (و ما ادراك ما الحطمة).

(آيه 6)- «آتش برافروخته الهى است» (نار الله الموقدة).

(آيه 7)- «آتشى كه از دلها سر مى‏زند» و نخستين جرقه‏هايش در قلوب ظاهر مى‏شود! (التى تطلع على الافئدة).
يعنى خداوند، اين مغروران خود خواه برتربين را در آن روز به صورت موجوداتى ذليل و بى‏ارزش در آتش دوزخ پرتاب مى‏كند، تا نتيجه كبر و غرور خود را ببينند.

عجب اين كه اين آتش برخلاف تمام آتشهاى دنيا اول بر دلها شراره مى‏زند، و درون را مى‏سوزاند، نخست قلب را، و بعد مغز و استخوان را، و سپس به خارج سرايت مى‏كند.

چرا چنين نباشد؟ در حالى كه قلبهاى آنها كانون كفر و كبر و غرور بود و مركز حب دنيا و ثروت و مال.
آرى! آنها دل مؤمنان را در اين دنيا با سخريه‏ها و عيبجوئى و غيبت و تحقير سوزاندند، عدالت الهى ايجاب مى‏كند كه آنها كيفرى همانند اعمالشان را ببينند.

(آيه 8)- در آخرين آيات اين سوره مى‏فرمايد: «اين آتش بر آنها فرو بسته شده»! (انها عليهم مؤصدة).
در حقيقت همان‏گونه كه آنها اموال خود را در گاو صندوقها و مخازن در بسته نگاه مى‏داشتند خداوند هم آنها را در عذاب در بسته دوزخ كه راه خلاص و نجاتى از آن نيست زندانى مى‏كند.

(آيه 9)- و سر انجام مى‏گويد: «در ستونهاى كشيده و طولانى» قرار خواهند داشت (فى عمد ممددة).
جمعى از مفسران اين تعبير را اشاره به ميخهاى عظيم آهنين دانسته‏اند كه درهاى جهنم محكم با آن بسته مى‏شود، به گونه‏اى كه راه خروج مطلقا از آن وجود ندارد، و بنابر اين تأكيدى است بر آيه قبل كه مى‏گويد: درهاى جهنّم را بر آنها مى‏بندند و از هر طرف محصورند.

«پايان سوره همزه»