فصل هشتم: توبه و پاكسازى
فصل هشتم: توبه و پاكسازى
توبه و پاكسازى
از نشانههاى رحمت و لطف وسيع الهى، نعمت توبه و پذيرش آن از سوى خداوند.
توبه به معنى ترك گناه، بازگشت به سوى خدا و عذرخواهى در پيشگاه خداوند است.
عذرخواهى بر سه گونه است؛
گاهى عذر آورنده مىگويد: من اصلًا فلان كار را انجام ندادهام. گاهى مىگويد: من به آن جهت اين كار را انجام دادم. و گاهى مىگويد: اين كار را انجام دادم ولى خطا كردم و بد كردم و اينك پشيمانم. اين همان توبه است.
توبه در اسلام داراى شرايطى است؛ 1- ترك گناه. 2- پشيمانى از گناه.
3- تصميم بر انجام ندادن دوبارهى گناه. 4- تلافى و جبران گناه. «1»
توبه همچون بيرون آوردن لباس چركين از بدن و پوشيدن لباس پاك و تميز است. توبه همچون شستشوى بدن آلوده و عطر زدن است.
قرآن در آغاز سورهى هود مىفرمايد:
«و ان استغفروا ربكم ثم توبوا اليه» «2»
«و از پرودگار خود آمرزش بطلبيد، سپس به سوى او بازگرديد.»
آوردن استغفار و توبه در يك آيه، حاكى از آن است كه اين دو با هم تفاوت دارند، اولى به معنى شستشو و دومى به معنى كسب كمالات است.
و كه انسان نخست بايد خود را از گناهان پاك سازد و سپس خود را به اوصاف الهى بيارايد، نخست هرگونه معبود باطل را از قلب خود بزدايد و سپس معبود حق را در آن جاى دهد،
به قول حافظ:
تا نفس، مبرّا ز نواهى نكنى-----دل، آئينهى نور الهى نكنى
__________________________________________________
(1). مفردات راغب، ص 76
(2). هود/ 3
RE: فصل هشتم: توبه و پاكسازى
استغفار و توبه در قرآن
در قرآن، ذات پاك خداوند، 91 بار «غفور»، «بسيار آمرزنده» و 5 بار «غفّار»، «بسيار بخشنده» ياد شده و در آيات بسيارى، مردم به استغفار و طلب آمرزش از درگاه خدا دعوت شدهاند. وبيش از 80 بار سخن از توبه و پذيرش توبه به ميان آمده است. در اينجا به ذكر چند آيه مىپردازيم:
1- «و الّذين اذا فَعَلوا فاحِشَة او ظلموا انفُسهم ذكروا اللّه فَاستَغفروا لِذُنوبِهم» «1»
«و از نشانههاى پرهيزكاران آن است كه: هرگاه مرتكب عمل زشتى شوند، يا به خود ستم كنند، به ياد خدا مىافتند و براى گناهان خود از خدا طلب آمرزش مىكنند.»
2- «و من يَعمَل سُوء او يَظلِم نَفسَه ثُمّ يَستغفِرِ اللّه يَجد اللّه غَفوراً رَحيماً» «2»
«كسى كه كار بدى انجام دهد، يا به خود ستم كند، سپس از خداوند طلب آمرزش نمايد، خداوند را آمرزنده و مهربان خواهد يافت.»
__________________________________________________
(1). آل عمران/ 135
(2). نساء/ 110
RE: فصل هشتم: توبه و پاكسازى
3- «وعد اللَّه الّذينَ آمَنوا و عَمِلوا الصّالِحاتِ لَهم مَغفِرةٌ و أجرٌ عظيم» «1»
«خداوند به آنها كه ايمان آورده و عمل صالح انجام دادهاند وعدهى آمرزش و پاداش عظيمى داده است.»
4- «قُل يا عِبادِىَ الَّذينَ أسرفُوا على انفُسهِم لا تَقْنطوا مِن رَحمَة اللّه إنّ اللّه يَغفرُ الذُّنوبَ جَميعاً إنَّه هو الغَفورُ الرّحيم» «2»
«بگو اى بندگان من كه بر خود اسراف و ستم كردهايد، از رحمت خداوند نوميد نشويد كه خدا همه گناهان را مىآمرزد و او بسيار بخشنده و مهربان است.»
تعبيراتى كه در اين آيه آمده مانند: «بندگان من»، «نااميد نشويد»، «رحمت خدا»، «آمرزش همهى گناهان»، «غفور و رحيم بودن خدا»، همه حكايت از وسعت دامنه استغفار و پذيرش توبه و گستردگى رحمت الهى مىكند، بخصوص تعبير به «عبادى» «بندگان من»، كه بيانگر آن است كه همه از خوب و بد، بندگان خدا هستند و خداوند به آنها آنچنان مهربان است كه آنها را بندگان خودش خوانده است. بنابراين چشم انداز اميد به آمرزش، بسيار وسيع و گسترده است.
5- «و اذا سَئَلكَ عِبادِى عَنّى فَانّى قَريبٌ اجيبُ دَعوَةَ الدّاعِ اذا دَعانِ فَليَستجيبوا لِى و ليُؤمِنوا بى لَعلَّهُم يَرشُدون» «3»
«هنگامى كه بندگانم از تو درباره من سوال كنند، (بگو) من نزديكم به دعا كننده به هنگامى كه مرا مىخواند پاسخ مىگويم، پس بايد دعوت مرا بپذيرند و به من ايمان بياورند تا راه يابند و به مقصد برسند.»
از لطايف و نكات بسيار ظريف در نزديك بودن خدا به انسان اينكه در اين آيه خداوند هفت بار، امور را به ذات پاك خود، بدون واسطه نسبت داده است: بندگان من، درباره من، من نزديكم، مرا مىخواند، من پاسخ مىگويم، دعوت مرا اجابت كند، به من ايمان آورد.
يار نزديكتر از من به من است-----وين عجب بين كه من از وى دورم
__________________________________________________
(1). مائده/ 9
(2). زمر/ 53
(3). بقره/ 186
RE: فصل هشتم: توبه و پاكسازى
6- «... و تُوبُوا الى اللّهِ جَمعياً ايُّها المُؤمِنون» «1»
«اى مؤمنان! همگى به سوى خدا باز گرديد.»
7- «وَ هُو الّذى يَقبِلُ التَّوبَة مِن عِبادِه» «2»
«و خدا كسى است كه توبه بندگانش را مىپذيرد.»
8- «... انَّ اللّه يُحِبُّ التَّوّابِين» «3»
«قطعاً خداوند توبه كنندگان را دوست دارد.»
9- «يا ايّها الَّذينَ آمَنوا تُوبُوا الَى اللّهِ تَوبَةً نَصُوحاً» «4»
«اى كسانى كه ايمان آوردهايد توبه حقيقى و خالص كنيد.»
10- «و هُو الَّذى يَقبلُ التَّوبَة عَن عِبادِه و يَعفُوا عَنِ السّيّئات» «5»
«او كسى است كه توبهى بندگانش را مىپذيرد و از گناهان مىگذرد.»
11- «افَلا يَتُوبُونَ الَى اللّه و يَستَغفِروُنَه و اللّهُ غَفُورٌ رَحيم» «6»
«آيا توبه نمىكنند و به سوى خدا باز نمىگردند واز او طلب آمرزش نمىنمايند. خداوند آمرزنده مهربان است.»
در اين آيه با استفهام انكارى كه بيانگر تاكيد است، خداوند انسانها را به سوى توبه و استغفار دعوت مىنمايد و با ذكر دو صفت غفور و رحيم بودنش، عواطف آنها را تحريك مىنمايد تا شايد به سوى خدا باز گردند و با آب استغفار، گناهانشان را بشويند و در پرتو توبه بر كمالات و فضايل انسانى خود بيفزايند.
__________________________________________________
(1). نور/ 31
(2). شورى/ 25
(3). بقره/ 222
(4). تحريم/ 8
(5). تحريم/ 8
(6). مائده/ 74
RE: فصل هشتم: توبه و پاكسازى
توبه از ديدگاه روايات
با بررسى و تجزيه و تحليل روايات مربوط به توبه و استغفار، مطالب متنوع و جامعى، پيرامون توبه به دست مىآيد كه در اينجا به طور خلاصه به بخش مهمى از آن مىپردازيم:
1- توبه راستين
توبهى راستين پنج ركن دارد: 1- ترك گناه. 2- پشيمانى از گناهان سابق.
3- تصميم بر ترك گناه. 4- جبران گناهانى كه قابل جبران است با اداى حق اللَّه و حق النّاس. 5- استغفار با زبان.
*توبه نصوح چيست؟
چنانكه قبلًا ذكر شد در قرآن آمده:
«تُوبُوا الى اللّه تَوبَة نَصُوحاً» «1»
«به درگاه الهى توبه نصوح كنيد.»
امام صادق عليه السلام در تفسير واژه «نصوح» چنين فرمودند:
«هو الذَّنبُ الّذى لا يَعودُ فيه ابداً» «2»
«آن توبهاى است كه هرگز به آن گناه باز نگردد.»
__________________________________________________
(1). تحريم/ 8
(2). كافى، ج 2 ص 432
RE: فصل هشتم: توبه و پاكسازى
و امام هادى عليه السلام در معنى نصوح فرمود:
«ان يكونَ الباطِنُ كالظاهِر و افضِل من ذلك» «1»
«توبهى نصوح، آن است كه باطن انسان مانند ظاهر بلكه بهتر از ظاهر باشد.»
رسول خدا صلى الله عليه و آله در معنى نصوح فرمودند:
«أن يَتُوب التائِب ثمّ لايَرجع فى ذَنبٍ كما لايَعود اللَبن الى الضَّرع» «2»
«توبه كننده، هرگز به گناه باز نگردد، چنانكه شير به پستان باز نمىگردد.»
امام على عليه السلام در معنى نصوح مىفرمايد:
«نَدمٌ بِالقَلب و استِغفار باللّسان و القَصد على ان لا يَعود» «3»
«پشيمانى قلبى و عذرخواهى با زبان، و تصميم جدى و مداوم بر ترك گناه.»
__________________________________________________
(1). بحار، ج 6 ص 22
(2). مجمع البيان، ج 10 ص 318
(3). تحف العقول/ ص 149
RE: فصل هشتم: توبه و پاكسازى
2- شرائط صحت و كمال توبه
شخصى براى خودنمايى در محضر على عليه السلام گفت: «أستغفر اللّه» على عليه السلام به او فرمود: مادرت به عزايت بنشيند آيا مىدانى استغفار (تنها به زبان نيست و) از درجه اعلى است؟ سپس فرمود:
استغفار و توبه داراى شش ركن است:
1- پشيمانى از گناهان قبل. 2- تصميم بر ترك گناه. 3- اداى حق مردم. 4- اداى حق الله. 5- ذوب شدن گوشت بدن كه از غذاى حرام روييده شده با حزن و اندوه. 6- بدن سختى طاعت خدا را بچشد همانگونه كه شيرينى گناه را چشيده است. «1» در اين هنگام بگو: «أستغفر اللّه». «2»
امام سجاد عليه السلام فرمودند:
«انّما تَوبَة، العَمل و الرُّجوع عن الامر و ليستِ التَّوبة بِالكَلام» «3»
«توبه يعنى كار شايسته و بازگشت از انحراف، نه لقلقهى زبان.»
يكى ديگر از شرايط توبه، جبران ضايعات گناه است.
قرآن در اين باره مىفرمايد:
«الّا الَّذينَ تابُوا مِن بَعدِ ذلِك وَ اصْلحوا»
«مگر كسانى كه بعد از اين توبه كنند و به اصلاح و جبران بپردازند.»
جمله «و اصلحوا» بيانگر اين است كه شرط مهم توبه اصلاح و جبران ضايعات گناه است.
يكى ديگر از شرايط كمال توبه اقرار به گناه است، تا آنجا كه امام باقر عليه السلام فرمودند:
«و اللّه ما ينجو من الذّنب الّا من اقربه»
«سوگند به خدا از گناه نجات پيدا نمىكند، مگر كسى كه به گناه اعتراف كند.» «4»
و حضرت على عليه السلام مىفرمايد:
«المُقرّ بالذَّنبِ تائِب» «5»
«اعتراف كننده به گناه، توبه كننده است.»
__________________________________________________
(1). از علامه مجلسى قدس سره نقل شده كه چهار ركن اول شرايط صحت توبه است، و دو ركن بعد دو شرط كمال توبه مىباشد
(2). نهج البلاغه، حكمت 417
(3). كشف الغمه، ج 2 ص 313
(4). وسائل الشيعه، ج 11 ص 347
(5). مستدرك الوسائل، ج 2 ص 345
RE: فصل هشتم: توبه و پاكسازى
3- انواع توبه و مراحل آن
امام صادق عليه السلام در ضمن گفتارى فرمودند:
«و كل فرقة من العباد لهم توبة .... و توبة الخاص، من الاشتغال بغير الله تعالى و توبة العام من الذنوب» «1»
«هر گروهى داراى يك نوع توبه هستند .... توبه بندگان خاص و ممتاز، توبه كردن از لحظات غفلت از خدا و متوجه شدن به غير خداست و توبه تودهى مردم، توبه از گناهان است.»
مطلب ديگر اينكه، پشيمانى از گذشته و تصميم بر ترك گناه، مرحلهى نخستين توبه است، مراحل بعد آن است كه توبهكننده از هر نظر به حالت روحانى قبل از گناه درآيد.
همچون بيمار و كسى كه تب دارد، كه با خوردن دارو، تب او قطع مىشود، ولى بعد از اين مرحله نياز به داروهاى تقويتى دارد تا با استفاده از آنها، بنيهى جسمى او به مرحلهى قبل از بيمارى برسد و شايد سخن امام باقر عليه السلام بر همين اساس باشد كه فرمود:
«التائِبُ من الذَّنب كَمَن لا ذَنبَ له و المُقيم على الذّنب و هو مستغفِرٌ منه كالمُستَهز» «2»
«توبه كننده از گناه همانند كسى است كه گناه ندارد و آنكه در گناه بماند و در عين حال استغفار كند همانند مسخره كننده است.»
__________________________________________________
(1). مصباح الشريعه، ص 97
(2). كافى، ج 2 ص 435، در قرآن 8 بار ذات پاك خدا با عنوان «تَوّاب رَحيم» توصيف شده اين عنوان بيانگر آن است كه: اگر بندهاى توبه خود را شكست، باز نااميد نشود و مجدداً توبه كند، چرا كه خداوند بسيار توبه پذير است
RE: فصل هشتم: توبه و پاكسازى
4- وسعت دامنهى پذيرش توبه
چنانكه قبلًا ذكر شد، خداوند مىفرمايد:
«... لا تَقنطوا مِن رَحمَة اللّه انّ اللّهَ يَغفِرالذُّنوبَ جَميعاً» «1»
«از رحمت خدا نااميد نشويد، خداوند همه گناهان را مىآمرزد.»
اين آيه با صراحت بيان مىدارد كه راه توبه به روى همهكس باز است.
تا آنجا كه نقل شده «وحشى» قاتل حضرت حمزه عليه السلام با شنيدن اين آيه به حضور پيامبر صلى الله عليه و آله آمد و اظهار توبه كرد.
پيامبر صلى الله عليه و آله توبه او را پذيرفت فقط به او فرمود: از من غايب شو، چرا كه من نمىتوانم به تو نگاه كنم.
بعضى سؤال كردند: آيا اين آيه دربارهى وحشى است يا شامل همهى مسلمين مىشود؟ پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود: همه را شامل مىشود «2»
وسعت و دامنهى پذيرش توبه تا آنجا است كه روايت شده: شخصى در محضر حضرت رضا صلى الله عليه و آله گفت: خدا لعنت كند كسى كه با على عليه السلام جنگيد. امام رضا عليه السلام به او فرمود:
«قل الّا مَن تاب و اصلح» «3»
«بگو مگر كسى كه توبه كرد و خود را اصلاح نمود.»
و اين بيانگر لطف الهى نسبت به گنهكاران است اصولًا اسلام راه بازگشت به سوى خدا را به روى هيچ كس نمىبندد، حتى در مورد عذاب سخت شكنجه گران مىفرمايد:
«انّ الَّذينَ فَتَنُوا الْمُؤمِنينَ و المُؤمِناتِ ثُمَّ لَم يَتُوبُوا فَلَهم عَذابُ جَهنَّم» «4»
«براى آنانكه زنان و مردان با ايمان را شكنجه دادند، ولى توبه ننمودند عذاب دوزخ است.»
جمله «ثم لم يتوبوا» حاكى از پذيرش توبهى شكنجهگران است.
__________________________________________________
(1). زمر/ 53
(2). سفينة البحار (وحشى). تفسير فخر رازى، ج 27 ص 4
(3). وسائل الشيعه، ج 11 ص 266
(4). بروج/ 10
RE: فصل هشتم: توبه و پاكسازى
5- محبت خاص خدا به توبهكنندگان
در قرآن مىخوانيم:
«انَّ اللّه يُحِبُّ التَّوّابين» «1»
«خداوند قطعاً توبه كنندگان را دوست مىدارد.»
امام باقر عليه السلام مىفرمايد:
«هر گاه مردى در شب تاريك شتر و توشهاش را در سفر گم كند و سپس پيدا كند، چقدر خوشحال مىشود، خداوند بيشتر از او نسبت به توبه كننده فرحناك مىشود.» «2»
و در سخن ديگر فرمودند:
«الله افرح بتوبة عبده من العقيم الوالد، و من الضال الواجد، و من الظمان الوارد» «3»
«خداوند به توبه بندهاش فرحناكتر است از مرد عقيمى كه داراى فرزند شود و از شخصى كه گمشدهاش را پيدا كند، و از تشنهاى كه به آب مىرسد.»
رسول اكرم صلى الله عليه و آله فرمودند:
«هيچ موجودى در پيشگاه خدا، محبوبتر از مرد يا زن توبه كننده نيست.» «4»
نيز فرمودند:
«التائبُ حَبيب اللّه» «5»
«توبه كننده، محبوب خدا است.»
__________________________________________________
(1). بقره/ 222
(2). كافى، ج 2 ص 435
(3). ميزان الحكمه، ج 1 ص 541
(4). سفينة البحار، ج 1 ص 127، عيون اخبار الرضا، ج 2 ص 29
(5) بحار ج 6 ص 30