سوره بقره [2]

(آيه 233)- هفت دستور در باره شير دادن نوزادان! اين آيه كه در واقع ادامه بحثهاى مربوط به مسائل ازدواج و زناشويى است، به سراغ يك مسأله مهم يعنى مسأله «رضاع» (شير دادن) رفته و جزئيات آن را باز گو مى‏كند.

1- نخست مى‏گويد: «مادران فرزندان خود را دو سال تمام شير مى‏دهند» (وَ الْوالِداتُ يُرْضِعْنَ أَوْلادَهُنَّ حَوْلَيْنِ كامِلَيْنِ).
بنابراين، هر چند ولايت بر اطفال صغير به عهده پدر گذاشته شده است اما حق شير دادن در دو سال شير خوارگى به مادر داده شده و او است كه مى‏تواند در اين مدت از فرزند خود نگاهدارى كند و به اصطلاح حق حضانت در اين مدت از آن مادر است. و اين يك حق دو جانبه است كه هم براى رعايت حال فرزند است و هم رعايت عواطف مادر.

2- سپس مى‏افزايد: «اين براى كسى است كه بخواهد دوران شيرخوارگى را كامل كند» (لِمَنْ أَرادَ أَنْ يُتِمَّ الرَّضاعَةَ).
يعنى مدت شير دادن طفل لازم نيست، همواره دو سال باشد، دو سال براى كسى است كه مى‏خواهد شير دادن را كامل كند، ولى مادران حق دارند با توجه به وضع و رعايت سلامت او اين مدت را كمتر كنند.

3- هزينه زندگى مادر از نظر غذا و لباس در دوران شير دادن بر عهده پدر نوزاد است تا مادر با خاطرى آسوده بتواند فرزند را شير دهد. لذا در ادامه آيه مى‏فرمايد:
«و بر آن كسى كه فرزند براى او متولد شده (پدر) لازم است، خوراك و پوشاك مادران را بطور شايسته بپردازد» (وَ عَلَى الْمَوْلُودِ لَهُ رِزْقُهُنَّ وَ كِسْوَتُهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ).
در اينجا تعبير به «الْمَوْلُودِ لَهُ» (كسى كه فرزند براى او متولد شده) به جاى تعبير به «اب» (پدر) قابل توجه است، گويى مى‏خواهد عواطف پدر را در راه انجام وظيفه مزبور، بسيج كند، يعنى اگر هزينه كودك و مادرش در اين موقع بر عهده مرد گذاشته شده به خاطر اين است كه فرزند او و ميوه دل اوست، نه يك فرد بيگانه.

توصيف به «معروف» (بطور شايسته) نشان مى‏دهد كه پدران در مورد لباس و غذاى مادر، بايد آنچه شايسته و متعارف و مناسب حال او است را در نظر بگيرند، نه سختگيرى كنند و نه اسراف.
و براى توضيح بيشتر مى‏فرمايد: «هيچ كس موظف نيست بيش از مقدار توانايى خود را انجام دهد» (لا تُكَلَّفُ نَفْسٌ إِلَّا وُسْعَها).

4- سپس به بيان حكم مهم ديگرى پرداخته، مى‏فرمايد: «نه مادر (بخاطر اختلاف با پدر) حق دارد به كودك ضرر زند، و نه پدر (بخاطر اختلاف با مادر)» (لا تُضَارَّ والِدَةٌ بِوَلَدِها وَ لا مَوْلُودٌ لَهُ بِوَلَدِهِ).
يعنى هيچ يك از اين دو حق ندارند سرنوشت كودك را مال المصالحه اختلاف خويش قرار دهند و بر جسم و روح نوزاد، ضربه وارد كنند.

5- سپس به حكم ديگرى مربوط به بعد از مرگ پدر مى‏پردازد مى‏فرمايد:
«و بر وارث او نيز لازم است اين كار را انجام دهد» (وَ عَلَى الْوارِثِ مِثْلُ ذلِكَ).
يعنى: آنها بايد نيازهاى مادر را در دورانى كه به كودك شير مى‏دهد تأمين كنند.

6- در ادامه آيه، سخن از مسأله باز داشتن كودك از شير به ميان آمده اختيار آن را به پدر و مادر واگذاشته، هر چند در جمله‏هاى سابق، زمانى براى شير دادن كودك تعيين شده بود ولى پدر و مادر با توجه به وضع جسمى و روحى او، و توافق با يكديگر مى‏توانند كودك را در هر موقع مناسب از شير باز دارند، مى‏فرمايد: «اگر آن دو با رضايت و مشورت يكديگر بخواهند كودك را (زودتر از دو سال يا بيست و يك ماه) از شير باز گيرند گناهى بر آنها نيست» (فَإِنْ أَرادا فِصالًا عَنْ تَراضٍ مِنْهُما وَ تَشاوُرٍ فَلا جُناحَ عَلَيْهِما).

7- گاه مى‏شود كه مادر از حق خود در مورد شير دادن و حضانت و نگاهدارى فرزند خوددارى مى‏كند و يا به راستى مانعى براى او پيش مى‏آيد، در اين صورت بايد راه چاره‏اى انديشيد و لذا در ادامه آيه مى‏فرمايد: «اگر (با عدم توانايى يا عدم موافقت مادر) خواستيد دايه‏اى براى فرزندان خود بگيريد، گناهى بر شما نيست، هر گاه حق گذشته مادر را بطور شايسته بپردازيد» (وَ إِنْ أَرَدْتُمْ أَنْ تَسْتَرْضِعُوا أَوْلادَكُمْ فَلا جُناحَ عَلَيْكُمْ إِذا سَلَّمْتُمْ ما آتَيْتُمْ بِالْمَعْرُوفِ).
بنابراين، انتخاب دايه به جاى مادر، بى‏مانع است مشروط بر اين كه اين امر سبب از بين رفتن حقوق مادر، نسبت به گذشته نشود.

و در پايان آيه به همگان هشدار مى‏دهد كه «تقواى الهى پيشه كنيد و بدانيد خدا به آنچه انجام مى‏دهيد بيناست» (وَ اتَّقُوا اللَّهَ وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ بِما تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ).
مبادا كشمكش ميان مرد و زن، روح انتقامجويى را در آنها زنده كند و سرنوشت يكديگر و يا كودكان مظلوم را به خطر اندازد، همه بايد بدانند خدا دقيقا مراقب آنها است.

(آيه 234)- خرافاتى كه زنان را بيچاره مى‏كرد!

يكى از مسائل و مشكلات اساسى زنان ازدواج بعد از مرگ شوهر است. از طرفى رعايت حريم زندگانى زناشويى حتى بعد از مرگ همسر موضوعى است فطرى، و لذا هميشه در قبايل مختلف آداب و رسوم گوناگونى براى اين منظور بوده است گر چه گاهى در اين رسوم آن چنان افراط مى‏كردند كه عملا زنان را در بن بست و اسارت قرار مى‏دادند و گاهى جنايت‏آميزترين كارها را در مورد او مرتكب مى‏شدند به عنوان نمونه!

بعضى از قبايل پس از مرگ شوهر، زن را آتش زده و يا بعضى او را با مرد دفن مى‏كردند، برخى زن را براى هميشه از ازدواج مجدد محروم ساخته و گوشه‏نشين مى‏كردند و در پاره‏اى از قبايل زنها موظف بودند مدتى كنار قبر شوهر زير خيمه سياه و چركين با لباسهاى مندرس و كثيف دور از هر گونه آرايش و زيور و حتى شستشو به سر برده و بدين وضع شب و روز خود را بگذرانند.

اين آيه بر تمام اين خرافات و جنايات خط بطلان كشيده و به زنان بيوه اجازه مى‏دهد بعد از نگاهدارى عدّه و حفظ حريم زوجيت گذشته اقدام به ازدواج كنند، مى‏فرمايد: «كسانى كه از شما مى‏ميرند و همسرانى از خود باقى گذارند، آنها بايد چهار ماه و ده روز انتظار بكشند و هنگامى كه مدّتشان سر آمد، گناهى بر شما نيست كه هر چه مى‏خواهند در باره خودشان بطور شايسته انجام دهند» و با مرد دلخواه خود ازدواج كنند. (وَ الَّذِينَ يُتَوَفَّوْنَ مِنْكُمْ وَ يَذَرُونَ أَزْواجاً يَتَرَبَّصْنَ بِأَنْفُسِهِنَّ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ وَ عَشْراً فَإِذا بَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَلا جُناحَ عَلَيْكُمْ فِيما فَعَلْنَ فِي أَنْفُسِهِنَّ بِالْمَعْرُوفِ).

و از آنجا كه گاه اولياء و بستگان زن، دخالتهاى بى‏مورد در كار او مى‏كنند و يا منافع خويش را در ازدواج آينده زن در نظر مى‏گيرند، در پايان آيه خداوند به همه هشدار مى‏دهد و مى‏فرمايد: «خداوند از هر كارى كه انجام مى‏دهيد آگاه است» و هر كس را به جزاى اعمال نيك و بد خود مى‏رساند (وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ خَبِيرٌ).

(آيه 235)- در اين آيه به يكى از احكام مهم زنانى كه در عدّه هستند (به تناسب بحثى كه در باره عدّه وفات گذشت) اشاره كرده، مى‏فرمايد: «گناهى بر شما نيست كه از روى كنايه (از زنانى كه در عدّه وفات هستند) خواستگارى كنيد، و يا در دل تصميم داشته باشيد، خدا مى‏دانست شما به ياد آنها خواهيد افتاد، ولى با آنها در تنهايى با صراحت وعده ازدواج نگذاريد، مگر اين كه به طرز شايسته‏اى (با كنايه) اظهار كنيد» (وَ لا جُناحَ عَلَيْكُمْ فِيما عَرَّضْتُمْ بِهِ مِنْ خِطْبَةِ النِّساءِ أَوْ أَكْنَنْتُمْ فِي أَنْفُسِكُمْ عَلِمَ اللَّهُ أَنَّكُمْ سَتَذْكُرُونَهُنَّ وَ لكِنْ لا تُواعِدُوهُنَّ سِرًّا إِلَّا أَنْ تَقُولُوا قَوْلًا مَعْرُوفاً).

در حقيقت اين يك امر طبيعى است كه با فوت شوهر، زن به سرنوشت آينده خود فكر مى‏كند و مردانى نيز ممكن است- بخاطر شرايط سهلتر كه زنان بيوه دارند- در فكر ازدواج با آنان باشند.
سپس در ادامه آيه مى‏فرمايد: « (ولى در هر حال) عقد نكاح را نبنديد تا عدّه آنها به سر آيد» (وَ لا تَعْزِمُوا عُقْدَةَ النِّكاحِ حَتَّى يَبْلُغَ الْكِتابُ أَجَلَهُ).

و بطور مسلم اگر كسى در عدّه، عقد ازدواج ببندد باطل است، بلكه اگر آگاهانه اين كار را انجام دهد سبب مى‏شود كه آن زن براى هميشه نسبت به او حرام گردد.
و به دنبال آن مى‏فرمايد: «بدانيد خداوند آنچه را در دل داريد مى‏داند، از مخالفت او بپرهيزيد و بدانيد كه خداوند آمرزنده و داراى حلم است» و در مجازات بندگان عجله نمى‏كند (وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ يَعْلَمُ ما فِي أَنْفُسِكُمْ فَاحْذَرُوهُ وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ غَفُورٌ حَلِيمٌ).

(آيه 236)- باز در ادامه احكام طلاق در اين آيه و آيه بعد احكام ديگرى‏ بيان شده است نخست مى‏فرمايد: «گناهى بر شما نيست اگر زنان را قبل از اين كه با آنها تماس پيدا كنيد (و آميزش جنسى انجام دهيد) و تعيين مهر نماييد، طلاق دهيد» (لا جُناحَ عَلَيْكُمْ إِنْ طَلَّقْتُمُ النِّساءَ ما لَمْ تَمَسُّوهُنَّ أَوْ تَفْرِضُوا لَهُنَّ فَرِيضَةً).

البته اين در صورتى است كه مرد يا زن و مرد بعد از عقد ازدواج و پيش از عمل زناشويى، متوجه شوند كه به جهاتى نمى‏توانند با هم زندگى كنند، چه بهتر كه در اين موقع با طلاق از هم جدا شوند، زيرا در مراحل بعد كار مشكلتر مى‏شود.
سپس به بيان حكم ديگرى در اين رابطه مى‏پردازد و مى‏فرمايد: «در چنين حالى بايد آنها را (با هديه مناسبى) بهره‏مند سازيد» (وَ مَتِّعُوهُنَّ).

ولى در پرداخت اين هديه، قدرت و توانايى شوهر نيز بايد در نظر گرفته شود، و لذا در دنباله آيه مى‏گويد: «بر آن كسى كه توانايى دارد به اندازه تواناييش، و بر آن كس كه تنگدست است به اندازه خودش هديه شايسته‏اى لازم است، و اين حقى است بر نيكوكاران» (عَلَى الْمُوسِعِ قَدَرُهُ وَ عَلَى الْمُقْتِرِ قَدَرُهُ مَتاعاً بِالْمَعْرُوفِ حَقًّا عَلَى الْمُحْسِنِينَ).

توانگران بايد به اندازه خود و تنگدستان نيز در خور تواناييشان اين هديه را بپردازند از آنجا كه اين هديه اثر قابل ملاحظه‏اى در جلوگيرى از حس انتقامجويى و رهايى زن از عقده‏هايى كه ممكن است، بر اثر گسستن پيوند زناشويى حاصل شود در آيه فوق آن را وابسته به روحيه نيكوكارى و احسان كرده و مى‏گويد: «اين عمل بر نيكوكاران لازم است» يعنى بايد آميخته با روح نيكوكارى و مسالمت باشد.

(آيه 237)- در اين آيه سخن از زنانى به ميان آمده كه براى آنها تعيين مهر شده است ولى قبل از آميزش و عروسى، جدا مى‏شوند، مى‏فرمايد: «اگر آنها را طلاق دهيد پيش از آن كه با آنان تماس پيدا كنيد (و آميزش انجام شود) در حالى كه مهرى براى آنها تعيين كرده‏ايد، لازم است نصف آنچه را تعيين كرده‏ايد به آنها بدهيد» (وَ إِنْ طَلَّقْتُمُوهُنَّ مِنْ قَبْلِ أَنْ تَمَسُّوهُنَّ وَ قَدْ فَرَضْتُمْ لَهُنَّ فَرِيضَةً فَنِصْفُ ما فَرَضْتُمْ).

اين حكم قانونى مسأله است، كه به زن حق مى‏دهد نصف تمام مهريه را بدون كم و كاست بگيرد هر چند آميزشى حاصل نشده باشد.

ولى بعد به سراغ جنبه‏هاى اخلاقى و عاطفى مى‏رود و مى‏فرمايد: «مگر اين كه آنها حق خود را ببخشند (و يا اگر صغير و سفيه هستند، ولى آنها يعنى) آن كس كه گره ازدواج به دست اوست آن را ببخشد» (إِلَّا أَنْ يَعْفُونَ أَوْ يَعْفُوَا الَّذِي بِيَدِهِ عُقْدَةُ النِّكاحِ).

در جمله بعد مى‏گويد: «عفو و گذشت شما (و پرداختن تمام مهر) به پرهيزكارى نزديكتر است و گذشت و نيكوكارى را در ميان خود فراموش نكنيد كه خداوند به آنچه انجام مى‏دهيد بيناست» (وَ أَنْ تَعْفُوا أَقْرَبُ لِلتَّقْوى‏ وَ لا تَنْسَوُا الْفَضْلَ بَيْنَكُمْ إِنَّ اللَّهَ بِما تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ).

لحن مجموعه آيه، بر اصل اساسى «معروف» و «احسان» در اين مسائل تأكيد مى‏كند، كه حتى طلاق و جدايى آميخته با نزاع و كشمكش و تحريك روح انتقامجويى نباشد بلكه بر اساس بزرگوارى و احسان و عفو و گذشت، قرار گيرد.

(آيه 238)

شأن نزول:
جمعى از منافقان گرمى هوا را بهانه براى ايجاد تفرقه در صفوف مسلمين قرار داده بودند و در نماز جماعت شركت نمى‏كردند، و به دنبال آنها بعضى از مؤمنين نيز از شركت در جمات خوددارى كرده بودند، پيغمبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله از اين جهت ناراحت بود حتى آنها را تهديد به مجازات شديد كرد، لذا در حديثى نقل شده كه پيامبر در گرماى فوق العاده نيمروز تابستان نماز (ظهر) را با جماعت مى‏گذارد و اين نماز براى اصحاب و ياران سخت‏ترين نماز بود، بطورى كه پشت سر پيامبر صلّى اللّه عليه و آله يك صف يا دو صف بيشتر نبود، در اينجا فرمود: من تصميم گرفته‏ام خانه كسانى كه در نماز ما شركت نمى‏كنند بسوزانم، آيه نازل شد و اهميت نماز ظهر را (با جماعت) تأكيد كرد.

تفسير:
اهميت نماز، مخصوصا نماز وسطى- از آنجا كه نماز مؤثرترين رابطه انسان با خداست، در آيات قرآن تأكيد فراوانى روى آن شده، از جمله در آيه مورد بحث مى‏فرمايد: «در انجام همه نمازها مخصوصا نماز وسطى، مداومت كنيد و در حفظ آن كوشا باشيد» (حافِظُوا عَلَى الصَّلَواتِ وَ الصَّلاةِ الْوُسْطى‏).
«و با خضوع و خشوع و توجه كامل، براى خدا بپا خيزيد» (وَ قُومُوا لِلَّه‏ قانِتِينَ).

مبادا گرما و سرما گرفتاريهاى دنيا و پرداختن به مال و همسر و فرزند، شما را از اين امر مهم باز دارد. منظور از «صلاة وسطى» (نماز ميانه) همان نماز ظهر است.
تأكيد روى اين نماز بخاطر اين بوده كه بر اثر گرمى هواى نيمروز تابستان، يا گرفتاريهاى شديد كسب و كار نسبت به آن كمتر اهميت مى‏دادند.

(آيه 239)- در اين آيه تأكيد مى‏كند كه در سخت‏ترين شرايط حتى در صحنه جنگ نبايد نماز فراموش شود. منتها در چنين وضعى، بسيارى از شرايط نماز همچون رو به قبله بودن و انجام ركوع و سجود بطور متعارف، ساقط مى‏شود.
لذا مى‏فرمايد: «و اگر (بخاطر جنگ يا خطر ديگرى) بترسيد بايد (نماز را) در حال پياده يا سواره انجام دهيد» و ركوع و سجود را با ايماء و اشاره بجا آوريد (فَإِنْ خِفْتُمْ فَرِجالًا أَوْ رُكْباناً).

بنابراين، محافظت بر نمازها، تنها در حال امنيت نيست، بلكه در همه حال بايد نماز را بجا آورد.
«اما به هنگامى كه امنيت خود را باز يافتيد، خدا را ياد كنيد، آن چنانكه به شما، چيزهايى را تعليم داد كه نمى‏دانستيد» و نماز را در اين حال به صورت معمولى و با تمام آداب و شرايط انجام دهيد (فَإِذا أَمِنْتُمْ فَاذْكُرُوا اللَّهَ كَما عَلَّمَكُمْ ما لَمْ تَكُونُوا تَعْلَمُونَ).
روشن است شكرانه اين تعليم الهى كه طرز نماز خواندن در حالت امن و خوف را به انسانها آموخته، همان عمل كردن بر طبق آن است.

(آيه 240)- قرآن بار ديگر به مسأله ازدواج و طلاق و امورى در اين رابطه بازگشته و نخست در باره شوهرانى سخن مى‏گويد كه در آستانه مرگ قرار گرفته و همسرانى از خود بجاى مى‏گذارند، مى‏فرمايد: «و كسانى كه از شما مى‏ميرند- يعنى در آستانه مرگ قرار مى‏گيرند- و همسرانى از خود باقى مى‏گذارند بايد براى همسران خود وصيت كنند كه تا يك سال آنها را بهره‏مند سازند، و از خانه بيرون نكنند» در خانه شوهر باقى بمانند و هزينه زندگى آنها پرداخت شود (وَ الَّذِين‏ يُتَوَفَّوْنَ مِنْكُمْ وَ يَذَرُونَ أَزْواجاً وَصِيَّةً لِأَزْواجِهِمْ مَتاعاً إِلَى الْحَوْلِ غَيْرَ إِخْراجٍ).

البته اين در صورتى است كه آنها از خانه شوهر بيرون نروند «و اگر بيرون روند (حقى در هزينه و سكنى ندارند ولى) گناهى بر شما نيست، نسبت به آنچه در باره خود از كار شايسته (مانند انتخاب شوهر مجدد بعد از تمام شدن عدّه) انجام مى‏دهند» (فَإِنْ خَرَجْنَ فَلا جُناحَ عَلَيْكُمْ فِي ما فَعَلْنَ فِي أَنْفُسِهِنَّ مِنْ مَعْرُوفٍ).

در پايان آيه، گويا براى اين كه چنين زنانى از آينده خود نگران نباشند آنها را دلدارى داده مى‏فرمايد: خداوند قادر است كه راه ديگرى بعد از فقدان شوهر پيشين در برابر آنها بگشايد، و اگر مصيبتى به آنها رسيده حتما حكمتى در آن بوده است، زيرا «خداوند توانا و حكيم است» (وَ اللَّهُ عَزِيزٌ حَكِيمٌ).

اگر از روى حكمتش درى را ببندد، به لطفش در ديگرى را خواهد گشود و جاى نگرانى نيست.
بسيارى از مفسران معتقدند كه اين آيه به وسيله آيه 234 همين سوره كه قبلا گذشت و در آن، عدّه وفات چهار ماه و ده روز تعيين شده بود نسخ شده است و مقدم بودن آن آيه بر اين آيه از نظر ترتيب و تنظيم قرآنى دليل بر اين نيست كه قبلا نازل شده است.

(آيه 241)- در اين آيه به يكى ديگر از احكام طلاق پرداخته مى‏فرمايد:
«براى زنان مطلّقه، هديه شايسته‏اى اين حقى است بر پرهيزكاران» كه از طرف شوهر پرداخته مى‏شود (وَ لِلْمُطَلَّقاتِ مَتاعٌ بِالْمَعْرُوفِ حَقًّا عَلَى الْمُتَّقِينَ).
حكم در اين آيه به قرينه آيه 236 كه گذشت، در مورد زنانى است كه مهرى براى آنها به هنگام عقد قرار داده نشده و قبل از آميزش جنسى، طلاق داده مى‏شوند.

(آيه 242)- در اين آيه كه آخرين آيه مربوط به طلاق است، مى‏فرمايد: «اين چنين خداوند آيات خود را براى شما شرح مى‏دهد شايد انديشه كنيد» (كَذلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمْ آياتِهِ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ).
بديهى است كه منظور از انديشه كردن و تعقل، آن است كه مبدء حركت به سوى عمل باشد، و گر نه انديشه تنها در باره احكام نتيجه‏اى نخواهد داشت.

(آيه 243)

شأن نزول:
در يكى از شهرهاى شام بيمارى طاعون راه يافت و مردم يكى پس از ديگرى از دنيا مى‏رفتند در اين ميان عده بسيارى به اين اميد كه شايد از چنگال مرگ رهايى يابند آن محيط و ديار را ترك گفتند از آنجا كه پس از فرار از محيط خود و رهايى از مرگ در خود احساس قدرت و استقلالى نموده و با ناديده گرفتن اراده الهى و چشم دوختن به عوامل طبيعى دچار غرور شدند پروردگار آنها را نيز در همان بيابان به همان بيمارى نابود ساخت.

تفسير:
اين آيه اشاره سر بسته، و در عين حال آموزنده‏اى است، به سرگذشت عجيب يكى از اقوام پيشين، كه بيمارى مسرى وحشتناكى در محيط آنها ظاهر گشت، و هزاران نفر، از آن منطقه فرار كردند، مى‏فرمايد: «آيا نديدى كسانى را كه از خانه خود از ترس مرگ فرار كردند در حالى كه هزاران نفر بودند» (أَ لَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ خَرَجُوا مِنْ دِيارِهِمْ وَ هُمْ أُلُوفٌ حَذَرَ الْمَوْتِ).

سپس به عاقبت كار آنها اشاره كرده مى‏فرمايد: «خداوند به آنها فرمود:
بميريد» و به آن بيمارى كه آن را بهانه قرار داده بودند مردند (فَقالَ لَهُمُ اللَّهُ مُوتُوا).
«سپس خداوند آنها را زنده كرد» تا ماجراى زندگى آنان درس عبرتى براى ديگران باشد (ثُمَّ أَحْياهُمْ).

اين امر تكوينى، همانند امرى است كه در آيه 82 سوره يس آمده، آنجا كه مى‏فرمايد: «امر او تنها اين است كه هنگامى كه چيزى را اراده كند مى‏گويد: ايجاد شو و فورا موجود مى‏شود»! جمله «ثُمَّ أَحْياهُمْ» اشاره به زنده شدن آن جمعيت است كه به دعاى حزقيل پيامبر، صورت گرفت و از آنجا كه بازگشت آنان به حيات، يكى از نعمتهاى روشن الهى بود، (هم از نظر خودشان، و هم از نظر عبرت مردم) در پايان آيه مى‏فرمايد:
«خداوند نسبت به بندگان خود احسان مى‏كند، ولى بيشتر مردم، شكر او را بجا نمى‏آورند» (إِنَّ اللَّهَ لَذُو فَضْلٍ عَلَى النَّاسِ وَ لكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لا يَشْكُرُونَ).

نه تنها اين گروه، بلكه همه انسانها مشمول الطاف و عنايات و نعمتهاى اويند.
دانشمند معروف شيعه مرحوم صدوق- ره- به اين آيه براى امكان مسأله‏ «رجعت» استدلال كرده و مى‏گويد: يكى از عقايد ما اعتقاد به رجعت است (كه گروهى از انسانهاى پيشين بار ديگر در همين دنيا به زندگى باز مى‏گردند).
و نيز مى‏تواند اين آيه سندى براى مسأله معاد و احياى مردگان در قيامت باشد.

(آيه 244)- از اينجا آيات جهاد شروع مى‏شود، نخست مى‏فرمايد: «در راه خدا پيكار كنيد، و بدانيد خداوند شنوا و داناست» سخنان شما را مى‏شنود و از انگيزه‏هاى درونى شما و نيّانتان در امر جهاد آگاه است (وَ قاتِلُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ سَمِيعٌ عَلِيمٌ).

(آيه 245)

شأن نزول:
چنين نقل شده كه روزى پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله فرمود: هر كس صدقه‏اى بدهد دو برابر آن در بهشت خواهد داشت، ابو الدحداح انصارى عرض كرد اى رسول خدا من دو باغ دارم اگر يكى از آنها را به عنوان صدقه بدهم دو برابر آن در بهشت خواهم داشت، فرمود: آرى! سپس او باغى را كه بهتر بود به عنوان صدقه به پيامبر صلّى اللّه عليه و آله داد، آيه نازل شد، و صدقه او را دو هزار هزار برابر براى او كرد و اين است معنى «أَضْعافاً كَثِيرَةً».

تفسير:
در اين آيه مى‏فرمايد: «كيست كه به خدا وام نيكويى دهد (و از اموالى كه او بخشيده است در طريق جهاد و در طريق حمايت مستمندان، انفاق كند) تا خداوند آن را براى او، چندين برابر كند» (مَنْ ذَا الَّذِي يُقْرِضُ اللَّهَ قَرْضاً حَسَناً فَيُضاعِفَهُ لَهُ أَضْعافاً كَثِيرَةً).
بنابراين وام دادن به خداوند به معنى انفاقهايى است كه در راه جهاد مى‏شود.

و در پايان آيه مى‏فرمايد: «خداوند (روزى بندگان را) محدود و گسترده مى‏كند و همه شما به سوى او باز مى‏گرديد» (وَ اللَّهُ يَقْبِضُ وَ يَبْصُطُ وَ إِلَيْهِ تُرْجَعُونَ).
اشاره به اين كه تصور نكنيد انفاق و بخشش، اموال شما را كم مى‏كند زيرا گسترش و محدوديت روزى شما به دست خداست.

چرا تعبير به قرض؟ در چندين آيه از قرآن مجيد در مورد انفاق در راه خدا تعبير به قرض و وام دادن به پروردگار آمده است، و اين نهايت لطف خداوند نسبت به بندگان را از يكسو و كمال اهميت مسأله انفاق را از سوى ديگر مى‏رساند، در نهج البلاغه على عليه السّلام مى‏فرمايد: «خداوند از شما درخواست قرض كرده در حالى كه گنجهاى آسمان و زمين از آن اوست و بى‏نياز و ستوده (آرى، اينها نه از جهت نياز اوست) بلكه مى‏خواهد شما را بيازمايد كه كداميك نيكوكارتريد».

(آيه 246)- يك ماجراى عبرت انگيز! قوم يهود كه در زير سلطه فرعونيان ضعيف و ناتوان شده بودند بر اثر رهبريهاى خردمندانه موسى (ع) از آن وضع اسف انگيز نجات يافته و به قدرت و عظمت رسيدند خداوند به بركت اين پيامبر نعمتهاى فراوانى به آنها بخشيده كه از جمله صندوق عهد «1» بود.

ولى همين پيروزيها و نعمتها كم كم باعث غرور آنها شد و تن به قانون شكنى دادند. سر انجام به دست فلسطينيان شكست خورده و قدرت و نفوذ خويش را همراه صندوق عهد از دست دادند اين وضع سالها ادامه داشت تا آن كه خداوند پيامبرى به نام «اشموئيل» را براى نجات و ارشاد آنها برانگيخت آنها گرد او اجتماع كردند و از او خواستند رهبر و اميرى براى آنها انتخاب كند تا همگى تحت فرمان او با دشمن نبرد كنند تا عزت از دست رفته را باز يابند.

«اشموئيل» به درگاه خداوند روى آورده و خواسته قوم را به پيشگاه وى عرضه داشت به او وحى شد كه «طالوت» را به پادشاهى ايشان برگزيدم. در اين آيه، روى سخن را به پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله كرده مى‏فرمايد: «آيا نديدى جمعى از اشراف‏بنى اسرائيل را بعد از موسى (ع) كه به پيامبر خود گفتند زمامدارى براى ما انتخاب كن تا (تحت فرماندهى او) در راه خدا پيكار كنيم» (أَ لَمْ تَرَ إِلَى الْمَلَإِ مِنْ بَنِي إِسْرائِيلَ مِنْ بَعْدِ مُوسى‏ إِذْ قالُوا لِنَبِيٍّ لَهُمُ ابْعَثْ لَنا مَلِكاً نُقاتِلْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ).

قابل توجه اين كه آنها نام اين مبارزه را «فِي سَبِيلِ اللَّهِ» (در راه خدا) گذاردند از اين تعبير روشن مى‏شود كه آنچه به آزادى و نجات انسانها از اسارت و رفع ظلم كمك كند فى سبيل اللّه محسوب مى‏شود. به هر حال پيامبرشان كه از وضع آنان نگران بود، و آنها را ثابت قدم در عهد و پيمان نمى‏ديد به آنها «گفت: اگر دستور پيكار به شما داده شود شايد (سرپيچى كنيد و) در راه خدا پيكار نكنيد» (قالَ هَلْ عَسَيْتُمْ إِنْ كُتِبَ عَلَيْكُمُ الْقِتالُ أَلَّا تُقاتِلُوا).

آنها در پاسخ گفتند: «چگونه ممكن است در راه خدا پيكار نكنيم در حالى كه از خانه و فرزندانمان رانده شديم»! و شهرهاى ما به وسيله دشمن اشغال و فرزندانمان اسير شده‏اند (قالُوا وَ ما لَنا أَلَّا نُقاتِلَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَ قَدْ أُخْرِجْنا مِنْ دِيارِنا وَ أَبْنائِنا).
اما هيچ يك از اينها نتوانست جلو پيمان شكنى آنها را بگيرد، و لذا در ادامه آيه مى‏خوانيم: «هنگامى كه دستور پيكار به آنها داده شد جز عده كمى همگى سر پيچى كردند و خداوند ستمكاران را مى‏داند» و مى‏شناسد و به آنها كيفر مى‏دهد (فَلَمَّا كُتِبَ عَلَيْهِمُ الْقِتالُ تَوَلَّوْا إِلَّا قَلِيلًا مِنْهُمْ وَ اللَّهُ عَلِيمٌ بِالظَّالِمِينَ).

بعضى عده وفاداران را 313 نفر نوشته‏اند، همانند سربازان وفادار اسلام در جنگ بدر.

(آيه 247)- در هر صورت پيامبرشان، طبق وظيفه‏اى كه داشت به درخواست آنها پاسخ گفت، و طالوت را به فرمان خدا براى زمامدارى آنان برگزيد «و به آنها گفت: خداوند طالوت را براى زمامدارى شما برانگيخته است» (وَ قالَ لَهُمْ نَبِيُّهُمْ إِنَّ اللَّهَ قَدْ بَعَثَ لَكُمْ طالُوتَ مَلِكاً).

از تعبير ملكا چنين برمى‏آيد كه طالوت، تنها فرمانده لشگر نبود بلكه زمامدار كشور هم بود. از اينجا مخالفت شروع شد، گروهى گفتند: «چگونه او بر ما حكومت‏ داشته باشد با اين كه ما از او شايسته‏تريم، و او ثروت زيادى ندارد» (قالُوا أَنَّى يَكُونُ لَهُ الْمُلْكُ عَلَيْنا وَ نَحْنُ أَحَقُّ بِالْمُلْكِ مِنْهُ وَ لَمْ يُؤْتَ سَعَةً مِنَ الْمالِ).

در واقع آنها به انتخاب خداوند اعتراض كردند- طالوت جوانى از يك قبيله گمنام بنى اسرائيل و از نظر مالى يك كشاورز ساده بود- ولى قرآن پاسخ دندانشكنى را كه آن پيامبر به گمراهان بنى اسرائيل داد چنين بازگو مى‏كند «گفت:
خداوند او را بر شما برگزيده و علم و (قدرت) جسم او را وسعت بخشيده» (إِنَّ اللَّهَ اصْطَفاهُ عَلَيْكُمْ وَ زادَهُ بَسْطَةً فِي الْعِلْمِ وَ الْجِسْمِ).

نخست: اين كه اين گزينش خداوند حكيم است و دوم اين كه شما سخت در اشتباهيد و شرايط اساسى رهبرى را فراموش كرده‏ايد، نسب عالى و ثروت، هيچ امتيازى براى رهبرى نيست.

سپس مى‏افزايد: «خداوند ملك خود را به هر كس بخواهد مى‏بخشد و خداوند (احسانش) وسيع و گسترده و دانا (به لياقت و شايستگى افراد) است» (وَ اللَّهُ يُؤْتِي مُلْكَهُ مَنْ يَشاءُ وَ اللَّهُ واسِعٌ عَلِيمٌ).
اين جمله ممكن است اشاره به شرط سومى براى رهبرى باشد و آن فراهم شدن امكانات و وسايل مختلف از سوى خداست.

(آيه 248)- اين آيه نشان مى‏دهد كه گويا بنى اسرائيل هنوز به مأموريت طالوت از سوى خداوند حتى با تصريح پيامبرشان اشموئيل، اطمينان پيدا نكرده بودند و از او خواهان نشانه و دليل شدند، «پيامبر آنها به آنها گفت: نشانه حكومت او اين است كه صندوق عهد به سوى شما خواهد آمد كه در آن آرامشى از سوى پروردگارتان براى شما است، همان صندوقى كه يادگارهاى خاندان موسى و هارون در آن است، در حالى كه فرشتگان آن را حمل مى‏كنند، در اين موضوع، نشانه روشنى براى شما است، اگر ايمان داشته باشيد» (وَ قالَ لَهُمْ نَبِيُّهُمْ إِنَّ آيَةَ مُلْكِهِ أَنْ يَأْتِيَكُمُ التَّابُوتُ فِيهِ سَكِينَةٌ مِنْ رَبِّكُمْ وَ بَقِيَّةٌ مِمَّا تَرَكَ آلُ مُوسى‏ وَ آلُ هارُونَ تَحْمِلُهُ الْمَلائِكَةُ إِنَّ فِي ذلِكَ لَآيَةً لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ).

(آيه 249)- سر انجام به رهبرى و فرماندهى طالوت تن در دادند و او لشگرهاى فراوانى را بسيج كرد و به راه افتاد، و در اينجا بود كه بنى اسرائيل در برابر آزمون عجيبى قرار گرفتند بهتر است اين سخن را از زبان قرآن بشنويم، مى‏فرمايد:
«هنگامى كه طالوت (به فرماندهى لشگر بنى اسرائيل منصوب شد سپاهيان را با خود بيرون برد، به آنها گفت: خداوند شما را با يك نهر آب امتحان مى‏كند، آنها كه از آن بنوشند از من نيستند و آنها كه جز يك پيمانه با دست خود، بيشتر از آن نچشند از منند» (فَلَمَّا فَصَلَ طالُوتُ بِالْجُنُودِ قالَ إِنَّ اللَّهَ مُبْتَلِيكُمْ بِنَهَرٍ فَمَنْ شَرِبَ مِنْهُ فَلَيْسَ مِنِّي وَ مَنْ لَمْ يَطْعَمْهُ فَإِنَّهُ مِنِّي إِلَّا مَنِ اغْتَرَفَ غُرْفَةً بِيَدِهِ).

در اينجا لشگريان طالوت در برابر آزمون بزرگى قرار گرفتند، و آن مسأله مقاومت شديد در برابر تشنگى، و چنين آزمونى براى اين لشگر- مخصوصا با سابقه بدى كه بنى اسرائيل در بعضى جنگها داشتند- ضرورت داشت.
ولى اكثريت آنها از بوته اين امتحان سالم بيرون نيامدند، چنانكه قرآن مى‏گويد: «آنها همگى- جز عده كمى از آنها، از آن آب نوشيدند» (فَشَرِبُوا مِنْهُ إِلَّا قَلِيلًا مِنْهُمْ).

سپس مى‏افزايد: «هنگامى كه او (طالوت) و افرادى كه به وى ايمان آورده بودند (و از بوته آزمايش سالم به در آمدند) از آن نهر گذشتند، گفتند: امروز ما (با اين جمعيت اندك) توانايى مقابله با جالوت و سپاهيان او را نداريم» (فَلَمَّا جاوَزَهُ هُوَ وَ الَّذِينَ آمَنُوا مَعَهُ قالُوا لا طاقَةَ لَنَا الْيَوْمَ بِجالُوتَ وَ جُنُودِهِ).

و در ادامه مى‏فرمايد: «آنها كه مى‏دانستند خدا را ملاقات خواهند كرد (و به رستاخيز و وعده‏هاى الهى ايمان داشتند) گفتند: چه بسيار گروههاى كوچكى كه به فرمان خدا بر گروههاى عظيمى پيروز شدند و خداوند با صابران (و استقامت كنندگان) همراه است» (قالَ الَّذِينَ يَظُنُّونَ أَنَّهُمْ مُلاقُوا اللَّهِ كَمْ مِنْ فِئَةٍ قَلِيلَةٍ غَلَبَتْ فِئَةً كَثِيرَةً بِإِذْنِ اللَّهِ وَ اللَّهُ مَعَ الصَّابِرِينَ).

(آيه 250)- در اين آيه مسأله رويارويى دو لشگر مطرح مى‏شود، مى‏فرمايد: «هنگامى كه آنها (لشگر طالوت و بنى اسرائيل) در برابر جالوت و سپاهيان او قرار گرفتند گفتند: پروردگارا! صبر و استقامت را بر ما فرو ريز گامهاى‏ ما را استوار بدار، و ما را بر جمعيت كافران پيروز گردان» (وَ لَمَّا بَرَزُوا لِجالُوتَ وَ جُنُودِهِ قالُوا رَبَّنا أَفْرِغْ عَلَيْنا صَبْراً وَ ثَبِّتْ أَقْدامَنا وَ انْصُرْنا عَلَى الْقَوْمِ الْكافِرِينَ).
در حقيقت طالوت و سپاه او سه چيز طلب كردند.

نخست صبر و استقامت، دومين تقاضاى آنها از خدا اين بود كه گامهاى ما را استوار بدار تا از جا كنده نشود و فرار نكنيم در واقع دعاى اول جنبه باطنى و درونى داشت و اين دعا جنبه ظاهرى و برونى دارد و مسلما ثبات قدم از نتايج روح استقامت و صبر است، سومين تقاضاى آنها اين بود كه «ما را بر اين قوم كافر يارى فرما و پيروز كن» كه نتيجه نهايى صبر و استقامت و ثبات قدم است.

(آيه 251)- به يقين خداوند چنين بندگانى را تنها نخواهد گذاشت هر چند عدد آنها كم و عدد دشمن زياد باشد، لذا در اين آيه مى‏فرمايد: «آنها به فرمان خدا سپاه دشمن را شكست دادند و به هزيمت واداشتند» (فَهَزَمُوهُمْ بِإِذْنِ اللَّهِ).
«و داود (جوان كم سن و سال و نيرومند شجاعى كه در لشگر طالوت بود) جالوت را كشت» (وَ قَتَلَ داوُدُ جالُوتَ).

اين جوان با فلاخنى كه در دست داشت، يكى دو سنگ آن چنان ماهرانه پرتاب كرد كه درست بر پيشانى و سر جالوت كوبيده شد و در آن فرو نشست و فريادى كشيد و فرو افتاد، و ترس و وحشت تمام سپاه او را فرا گرفت و به سرعت فرار كردند، گويا خداوند مى‏خواست قدرت خويش را در اينجا نشان دهد كه چگونه پادشاهى با آن عظمت و لشگرى انبوه به وسيله نوجوان تازه به ميدان آمده‏اى آن هم با يك سلاح ظاهرا بى‏ارزش، از پاى در مى‏آيد! سپس مى‏افزايد: «خداوند حكومت و دانش را به او بخشيد و از آنچه مى‏خواست به او تعليم داد» (وَ آتاهُ اللَّهُ الْمُلْكَ وَ الْحِكْمَةَ وَ عَلَّمَهُ مِمَّا يَشاءُ).

گر چه در اين آيه تصريح نشده كه اين داود همان داود، پيامبر بزرگ بنى اسرائيل، پدر سليمان است ولى جمله فوق نشان مى‏دهد كه او به مقام نبوت رسيد.

و در پايان آيه به يك قانون كلى اشاره فرموده مى‏گويد: «و اگر خداوند بعضى از مردم را به وسيله بعضى ديگر دفع نكند سراسر روى زمين فاسد مى‏شود، ولى‏ خداوند نسبت به تمام جهانيان، لطف و احسان دارد» (وَ لَوْ لا دَفْعُ اللَّهِ النَّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لَفَسَدَتِ الْأَرْضُ وَ لكِنَّ اللَّهَ ذُو فَضْلٍ عَلَى الْعالَمِينَ).
اين آيات، بشارت است براى مؤمنان كه در مواقعى كه در فشار شديد از سوى طاغوتها و جباران قرار مى‏گيرند در انتظار نصرت و پيروزى الهى باشند.

(آيه 252)- اين آيه اشاره به داستانهاى متعددى است كه در آيات گذشته در باره بنى اسرائيل بيان شده است كه هر كدام نشانه‏اى از قدرت و عظمت پروردگار است و پاك از هر گونه خرافه و افسانه و اساطير بر پيامبر نازل گرديده و در آن مى‏فرمايد: «اينها آيات خداست كه به حق بر تو مى‏خوانيم و تو از رسولان هستى» (تِلْكَ آياتُ اللَّهِ نَتْلُوها عَلَيْكَ بِالْحَقِّ وَ إِنَّكَ لَمِنَ الْمُرْسَلِينَ).

آغاز جزء سوم قرآن مجيد
ادامه سوره بقره‏

(آيه 253)- نقش پيامبران در زندگى انسانها! اين آيه اشاره‏اى به درجات انبياء و مراتب آنها و گوشه‏اى از رسالت آنها در جامعه انسانى مى‏كند، نخست مى‏فرمايد: «آن رسولان را بعضى بر بعضى برترى داديم» (تِلْكَ الرُّسُلُ فَضَّلْنا بَعْضَهُمْ عَلى‏ بَعْضٍ).

تعبير به فَضَّلْنا بَعْضَهُمْ عَلى‏ بَعْضٍ به روشنى مى‏رساند كه همه پيامبران الهى با اين كه از نظر نبوت و رسالت، همانند بودند از جهت مقام يكسان نبودند.

سپس به ويژگى بعضى از آنان پرداخته مى‏فرمايد: «بعضى از آنان را خدا با او سخن گفت» (مِنْهُمْ مَنْ كَلَّمَ اللَّهُ).
و منظور از آن موسى (ع) است كه به «كليم اللّه» معروف شده است.

سپس مى‏افزايد: «و درجات بعضى را بالا برد» (وَ رَفَعَ بَعْضَهُمْ دَرَجاتٍ). كه نمونه كامل آن پيامبر گرامى اسلام است كه آيينش كاملترين و آخرين آيينها بود، و يا منظور از آن بعضى از پيامبران پيشين مانند ابراهيم و امثال اوست.
سپس به سراغ امتياز حضرت مسيح (ع) رفته مى‏فرمايد: «ما به عيسى بن مريم نشانه‏هاى روشن داديم، و او را با روح القدس تأييد كرديم» (وَ آتَيْنا عِيسَى ابْن‏ مَرْيَمَ الْبَيِّناتِ وَ أَيَّدْناهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ)
.
نشانه‏هاى روشن، اشاره به معجزاتى مانند شفاى بيماران غير قابل علاج و احياى مردگان، و معارف عالى دينى است. و منظور از روح القدس پيك وحى خداوند يعنى جبرئيل، يا نيروى مرموز معنوى خاصى است كه در اولياء اللّه با تفاوتهايى وجود دارد.

در ادامه آيه اشاره به وضع امتها و اختلافات آنها بعد از انبياء كرده مى‏فرمايد:
«اگر خدا مى‏خواست كسانى كه بعد از آنان بودند، پس از آن كه آن همه نشانه‏هاى روشن براى آنان آمد، به جنگ و ستيز با يكديگر نمى‏پرداختند» (وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ مَا اقْتَتَلَ الَّذِينَ مِنْ بَعْدِهِمْ مِنْ بَعْدِ ما جاءَتْهُمُ الْبَيِّناتُ).

يعنى اگر خدا مى‏خواست، قدرت داشت كه آنها را به اجبار از جنگ و ستيز باز دارد، ولى سنت الهى بر اين بوده و هست كه مردم را در انتخاب راه آزاد گذارد.

ولى آنها از آزادى خود سوء استفاده كردند «و راه اختلاف پيمودند» (وَ لكِنِ اخْتَلَفُوا). در حقيقت اختلافات ميان پيروان راستين و حقيقى مذاهب نبوده بلكه «ميان» پيروان و «مخالفان» مذهب صورت گرفته است. «پس بعضى از آنها ايمان آوردند و بعضى كافر شدند» (فَمِنْهُمْ مَنْ آمَنَ وَ مِنْهُمْ مَنْ كَفَرَ).

بار ديگر تأكيد مى‏كند كه اين كار براى خدا آسان بود كه به حكم اجبار جلو اختلافات آنها را بگيرد، زيرا «اگر خدا مى‏خواست هرگز آنها با يكديگر جنگ نمى‏كردند ولى خداوند آن را كه اراده كرده (و بر طبق حكمت و هماهنگ با هدف آفرينش انسان است و آن آزادى اراده و مختار بودن است) به جا مى‏آورد» (وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ مَا اقْتَتَلُوا وَ لكِنَّ اللَّهَ يَفْعَلُ ما يُرِيدُ).

بدون شك گروهى از اين آزادى نتيجه منفى مى‏گيرند ولى در مجموع وجود آزادى از مهمترين اركان تكامل انسان است، زيرا تكامل اجبارى تكامل محسوب نمى‏شود.

(آيه 254)- انفاق يكى از مهمترين اسباب نجات در قيامت! در اين آيه روى سخن را به مسلمانان كرده و به يكى از وظايفى كه سبب‏ وحدت جامعه و تقويت حكومت و بنيه دفاعى و جهاد مى‏شود اشاره مى‏كند و مى‏فرمايد: «اى كسانى كه ايمان آورده‏ايد از آنچه به شما روزى داده‏ايم انفاق كنيد» (يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَنْفِقُوا مِمَّا رَزَقْناكُمْ).
از تهديدى كه در ذيل آيه آمده استفاده مى‏شود منظور، انفاق واجب يعنى زكات است.

سپس مى‏افزايد: امروز كه توانايى داريد انفاق كنيد «پيش از آن كه روزى فرا رسد كه نه خريد و فروش در آن است و نه رابطه دوستى و نه شفاعت» (مِنْ قَبْلِ أَنْ يَأْتِيَ يَوْمٌ لا بَيْعٌ فِيهِ وَ لا خُلَّةٌ وَ لا شَفاعَةٌ).
و در پايان آيه مى‏فرمايد: «كافران همان ظالمانند» (وَ الْكافِرُونَ هُمُ الظَّالِمُونَ).
اشاره به اين كه آنها كه انفاق و زكات را ترك مى‏كنند هم به خويشتن ستم روا مى‏دارند و هم به ديگران.
«كفر» در اينجا به معنى سر پيچى و گناه و تخلف از دستور خداست.

(آيه 255)- «آية الكرسى» يكى از مهمترين آيات قرآن!

در اهميت و فضيلت اين آيه همين بس كه از پيامبر گرامى اسلام صلّى اللّه عليه و آله نقل شده است كه از ابىّ بن كعب سؤال كرد و فرمود: كدام آيه برترين آيه كتاب اللّه است؟ عرض كرد: اللَّهُ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ الْحَيُّ الْقَيُّومُ، پيامبر صلّى اللّه عليه و آله دست بر سينه او زد و فرمود: دانش بر تو گوارا باد، سوگند به كسى كه جان محمد صلّى اللّه عليه و آله در دست اوست اين آيه داراى دو زبان و دو لب است كه در پايه عرش الهى تسبيح و تقديس خدا مى‏گويند.

در حديث ديگرى از امام باقر عليه السّلام آمده است: «هر كس آية الكرسى را يكبار بخواند، خداوند هزار امر ناخوشايند از امور ناخوشايند دنيا، و هزار امر ناخوشايند از آخرت را از او برطرف مى‏كند كه آسانترين ناخوشايند دنيا، فقر، و آسانترين ناخوشايند آخرت، عذاب قبر است».

تفسير:
ابتدا از ذات اقدس الهى و مسأله توحيد و اسماء حسنى و صفات او شروع مى‏كند مى‏فرمايد: «خداوند هيچ معبودى جز او نيست» (اللَّهُ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ).
«اللَّهُ» نام مخصوص خداوند و به معنى ذاتى است كه جامع همه صفات كمال‏ و جلال و جمال است.

سپس مى‏افزايد: «خداوندى كه زنده و قائم به ذات خويش است و موجودات ديگر عالم، قائم به او هستند» (الْحَيُّ الْقَيُّومُ).
بديهى است كه حيات در خداوند حيات حقيقى است چرا كه حياتش عين ذات و مجموعه علم و قدرت اوست نه همچون موجودات زنده در عالم خلقت كه حيات آنها عارضى است. لذا پس از مدتى مى‏ميرند! اما در خداوند چنين نيست چنانكه در آيه 58 سوره فرقان مى‏خوانيم: «توكل بر ذات زنده‏اى كن كه هرگز نمى‏ميرد».
سپس در ادامه آيه مى‏افزايد: «هيچ گاه خواب سبك و سنگين او را فرا نمى‏گيرد» و لحظه‏اى از تدبير جهان غافل نمى‏شود (لا تَأْخُذُهُ سِنَةٌ وَ لا نَوْمٌ).

«سِنَةٌ» خوابى است كه به چشم عارض مى‏شود، اما وقتى عميقتر شد و به قلب عارض شد «نَوْمٌ» گفته مى‏شود. اين جمله اشاره به اين حقيقت است كه فيض و لطف تدبير خداوند دائمى است، و لحظه‏اى قطع نمى‏گردد.
سپس به مالكيت مطّلقه خداوند اشاره كرده مى‏فرمايد: «براى اوست آنچه در آسمانها و زمين است» (لَهُ ما فِي السَّماواتِ وَ ما فِي الْأَرْضِ).

و اين پنجمين وصف از اوصاف الهى است كه در اين آيه آمده، زيرا قبل از آن اشاره به توحيد و حىّ و قيوم بودن، و عدم غلبه خواب بر ذات پاك او شده است.

ناگفته پيداست توجه به اين صفت كه همه چيز مال خداست اثر تربيتى مهمى در انسانها دارد زيرا هنگامى كه بدانند آنچه دارند از خودشان نيست و چند روزى به عنوان عاريت يا امانت به دست آنها سپرده شده اين عقيده بطور مسلم انسان را از تجاوز به حقوق ديگران و استثمار و استعمار و احتكار و حرص و بخل و طمع باز مى‏دارد.

در ششمين توصيف مى‏فرمايد: «كيست كه در نزد او جز به فرمانش شفاعت كند» (مَنْ ذَا الَّذِي يَشْفَعُ عِنْدَهُ إِلَّا بِإِذْنِهِ).
در واقع با يك استفهام انكارى مى‏گويد هيچ كس بدون فرمان خدا نمى‏تواند در پيشگاه او شفاعت كند.
در باره «شفاعت» در ذيل آيه 48 سوره بقره بحث كرديم.
در هفتمين توصيف مى‏فرمايد: «آنچه را پيش روى آنها (بندگان) و پشت سر آنهاست مى‏داند و از گذشته و آينده آنان آگاه است» (يَعْلَمُ ما بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَ ما خَلْفَهُمْ).

و به اين ترتيب پهنه زمان و مكان، همه در پيشگاه علم او روشن است پس هر كار- حتى شفاعت- بايد به اذن او باشد.
در هشتمين توصيف، مى‏فرمايد: «آنها جز به مقدارى كه او بخواهد احاطه به علم او ندارند» و تنها بخش كوچكى از علوم را كه مصلحت دانسته در اختيار ديگران گذارده است. (وَ لا يُحِيطُونَ بِشَيْ‏ءٍ مِنْ عِلْمِهِ إِلَّا بِما شاءَ).
و به اين ترتيب علم و دانش محدود ديگران، پرتوى از علم بى‏پايان اوست.

از جمله فوق دو نكته ديگر نيز استفاده مى‏شود: نخست اين كه هيچ كس از خود علمى ندارد و تمام علوم و دانشهاى بشرى از ناحيه خداست.

ديگر اين كه خداوند ممكن است بعضى از علوم پنهان و اسرار غيب را در اختيار كسانى كه مى‏خواهد قرار دهد.
در نهمين و دهمين توصيف مى‏فرمايد: «كرسى (حكومت) او آسمانها و زمين را دربرگرفته و حفظ و نگاهدارى آسمان و زمين براى او گران نيست» (وَسِعَ كُرْسِيُّهُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ لا يَؤُدُهُ حِفْظُهُما).

به اين ترتيب حكومت و قدرت پروردگار همه آسمانها و زمين را فرا گرفته و كرسى علم و دانش او به همه اين عوالم احاطه دارد و چيزى از قلمرو حكومت و نفوذ علم او بيرون نيست.

حتى از پاره‏اى از روايات استفاده مى‏شود كه كرسى به مراتب از آسمانها و زمين وسيعتر است چنانكه از امام صادق عليه السّلام نقل شده كه فرمود: «آسمانها و زمين در برابر كرسى همچون حلقه انگشترى است در وسط يك بيابان و كرسى در برابر عرش همچون حلقه‏اى است در وسط يك بيابان».
البته هنوز علم و دانش بشر نتوانسته است از اين معنى پرده بردارد.
و در يازدهمين و دوازدهمين، توصيف مى‏گويد: «و اوست بلند مقام و با عظمت» (وَ هُوَ الْعَلِيُّ الْعَظِيمُ).

و خداوندى كه عظيم و بزرگ است و بى‏نهايت هيچ كارى براى او مشكل نيست و هيچ گاه از اداره و تدبير جهان هستى خسته و ناتوان و غافل و بى‏خبر نمى‏گردد و علم او به همه چيز احاطه دارد.
قابل توجه اين كه آية الكرسى بر خلاف آنچه مشهور و معروف است همين يك آيه بيشتر نيست.

(آيه 256)

شأن نزول:
مردى از اهل مدينه به نام «ابو حصين» دو پسر داشت برخى از بازرگانانى كه به مدينه كالا وارد مى‏كردند هنگام برخورد با اين دو پسر آنان را به عقيده و آيين مسيح دعوت كردند، آنها هم سخت تحت تأثير قرار گرفتند.
«ابو حصين» از اين جريان سخت ناراحت شد و به پيامبر صلّى اللّه عليه و آله اطلاع داد و از حضرت خواست كه آنان را به مذهب خود برگرداند و سؤال كرد آيا مى‏تواند آنان را با اجبار به مذهب خويش باز گرداند؟ آيه نازل شد و اين حقيقت را بيان داشت كه:
«در گرايش به مذهب اجبار و اكراهى نيست».

تفسير:
آية الكرسى در واقع مجموعه‏اى از توحيد و صفات جمال و جلال خدا بود كه اساس دين را تشكيل مى‏دهد، و چون در تمام مراحل با دليل عقل قابل استدلال است و نيازى به اجبار و اكراه نيست در اين آيه مى‏فرمايد: «در قبول دين هيچ اكراهى نيست (زيرا) راه درست از بيراهه آشكار شده است» (لا إِكْراهَ فِي الدِّينِ قَدْ تَبَيَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَيِّ).
اين آيه پاسخ دندانشكنى است به آنها كه تصور مى‏كنند اسلام در بعضى از موارد جنبه تحميلى و اجبارى داشته و با زور و شمشير و قدرت نظامى پيش رفته است.

سپس به عنوان يك نتيجه گيرى از جمله گذشته مى‏افزايد: «پس كسى كه به طاغوت (بت و شيطان و انسانهاى طغيانگر) كافر شود و به خدا ايمان آورد، به دستگيره محكمى دست زده است كه گسستن براى آن وجود ندارد (فَمَنْ يَكْفُرْ بِالطَّاغُوتِ وَ يُؤْمِنْ بِاللَّهِ فَقَدِ اسْتَمْسَكَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقى‏ لَا انْفِصامَ لَها).
و در پايان مى‏فرمايد: «خداوند شنوا و داناست» (وَ اللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ).

اشاره به اين كه مسأله كفر و ايمان چيزى نيست كه با تظاهر انجام گيرد، زيرا خداوند سخنان همه را اعم از آنچه آشكارا مى‏گويند يا در جلسات خصوصى و نهانى، همه را مى‏شنود.

(آيه 257)- با اشاره‏اى كه در مسأله ايمان و كفر در آيه قبل آمده بود در اينجا وضع مؤمنان و كافران را از نظر راهنما و رهبر مشخص مى‏كند، مى‏فرمايد:
«خداوند ولى و سرپرست كسانى است كه ايمان آورده‏اند» (اللَّهُ وَلِيُّ الَّذِينَ آمَنُوا).
و در پرتو اين ولايت و رهبرى «آنها را از ظلمتها به سوى نور خارج مى‏سازد» (يُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَى النُّورِ).

سپس مى‏افزايد: «اما كسانى كه كافر شدند، اولياء آنها طاغوت (بت و شيطان و افراد جبار و منحرف) هستند كه آنها را از نور به سوى ظلمتها بيرون مى‏برند» (وَ الَّذِينَ كَفَرُوا أَوْلِياؤُهُمُ الطَّاغُوتُ يُخْرِجُونَهُمْ مِنَ النُّورِ إِلَى الظُّلُماتِ).
به همين دليل «آنها اهل آتشند و براى هميشه در آن خواهند بود» (أُولئِكَ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فِيها خالِدُونَ).

(آيه 258)- ابراهيم در برابر طاغوت زمان خود نمرود! به دنبال آيه قبل كه از هدايت مؤمنان در پرتو ولايت و راهنمايى پروردگار و گمراهى كافران بر اثر پيروى از طاغوت سخن مى‏گفت خداوند چند نمونه ذكر مى‏كند كه يكى از آنها نمونه روشنى است كه در اين آيه آمده و آن گفتگو و محاجّه ابراهيم قهرمان بت شكن با جبار زمان خود، نمرود است، مى‏فرمايد: «آيا نديدى (آگاهى ندارى) از كسى كه با ابراهيم در باره پروردگارش محاجّه و گفتگو كرد» (أَ لَمْ تَرَ إِلَى الَّذِي حَاجَّ إِبْراهِيمَ فِي رَبِّهِ).

و در يك جمله اشاره به انگيزه اصلى اين محاجه مى‏كند و مى‏گويد: «بخاطر اين بود كه خداوند به او حكومت داده بود» و بر اثر كمى ظرفيت از باده كبر و غرور، سرمست شده بود (أَنْ آتاهُ اللَّهُ الْمُلْكَ).

و چه بسيارند كسانى كه در حال عادى، انسانهاى معتدل، سربه راه، مؤمن و بيدارند اما هنگامى كه به مال و مقام و نوايى برسند همه چيز را به دست فراموشى مى‏سپارند و مهمترين مقدسات را زير پا مى‏نهند! و در ادامه مى‏افزايد: در آن هنگام كه از ابراهيم (ع) پرسيد خداى تو كيست كه به سوى او دعوت مى‏كنى؟ «ابراهيم گفت: همان كسى كه زنده مى‏كند و مى‏ميراند» (إِذْ قالَ إِبْراهِيمُ رَبِّيَ الَّذِي يُحْيِي وَ يُمِيتُ).

در حقيقت ابراهيم (ع) بزرگترين شاهكار آفرينش يعنى قانون حيات و مرگ را به عنوان نشانه روشنى از علم و قدرت پروردگار مطرح ساخت.
ولى نمرود جبار، راه تزوير و سفسطه را پيش گرفت و براى اغفال مردم و اطرافيان خود «گفت من نيز زنده مى‏كنم و مى‏ميرانم» و قانون حيات و مرگ در دست من است (قالَ أَنَا أُحْيِي وَ أُمِيتُ).

ولى ابراهيم (ع) براى خنثى كردن اين توطئه، دست به استدلال ديگرى زد كه دشمن نتواند در برابر ساده لوحان در مورد آن مغالطه كند، «ابراهيم گفت: خداوند خورشيد را (از افق مشرق) مى‏آورد (اگر تو راست مى‏گويى كه حاكم بر جهان هستى مى‏باشى) خورشيد را از طرف مغرب بياور»! (قالَ إِبْراهِيمُ فَإِنَّ اللَّهَ يَأْتِي بِالشَّمْسِ مِنَ الْمَشْرِقِ فَأْتِ بِها مِنَ الْمَغْرِبِ).
اينجا بود كه «آن مرد كافر، مبهوت و وامانده شد» (فَبُهِتَ الَّذِي كَفَرَ).

آرى! «خداوند قوم ظالم را هدايت نمى‏كند» (وَ اللَّهُ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ).
و به اين ترتيب آن مرد مست و مغرور سلطنت و مقام، خاموش و مبهوت و ناتوان گشت و نتوانست در برابر منطق زنده ابراهيم (ع) سخنى بگويد.

(آيه 259)- در اين آيه سرگذشت يكى ديگر از انبياء پيشين بيان شده، كه مشتمل بر شواهد زنده‏اى بر مسائل معاد است.
آيه اشاره به سرگذشت كسى مى‏كند كه در اثناى سفر خود در حالى كه بر مركبى سوار بود و مقدارى آشاميدنى و خوراكى همراه داشت از كنار يك آبادى گذشت در حالى كه به شكل وحشتناكى در هم ريخته و ويران شده بود و اجساد و استخوانهاى پوسيده ساكنان آن به چشم مى‏خورد هنگامى كه اين منظره وحشتزا را ديد گفت چگونه خداوند اين مردگان را زنده مى‏كند؟ شرح بيشتر اين ماجرا را از زبان قرآن بشنويم.

مى‏فرمايد: «يا همانند كسى كه از كنار يك آبادى عبور مى‏كرد در حالى كه ديوارهاى آن به روى سقفها فرو ريخته بود، (و اجساد و استخوانهاى اهل آن در هر سو پراكنده بود، او از روى تعجب با خود) گفت: چگونه خدا اينها را بعد از مرگ زنده مى‏كند»! (أَوْ كَالَّذِي مَرَّ عَلى‏ قَرْيَةٍ وَ هِيَ خاوِيَةٌ عَلى‏ عُرُوشِها قالَ أَنَّى يُحْيِي هذِهِ اللَّهُ بَعْدَ مَوْتِها).

در ادامه مى‏فرمايد: «خداوند او را يكصد سال ميراند، سپس او را زنده كرد و به او گفت: چقدر درنگ كردى؟ گفت: يك روز يا قسمتى از يك روز، فرمود (نه) بلكه يكصد سال درنگ كردى» (فَأَماتَهُ اللَّهُ مِائَةَ عامٍ ثُمَّ بَعَثَهُ قالَ كَمْ لَبِثْتَ قالَ لَبِثْتُ يَوْماً أَوْ بَعْضَ يَوْمٍ قالَ بَلْ لَبِثْتَ مِائَةَ عامٍ).

سپس براى اين كه آن پيامبر، اطمينان بيشترى به اين مسأله پيدا كند، به او دستور داده شد كه به غذا و نوشيدنى و همچنين مركب سواريش كه همراه داشته، نگاهى بيفكند كه اولى كاملا سالم مانده بود و دومى به كلى متلاشى شده بود، تا هم گذشت زمان را مشاهده كند، و هم قدرت خدا را بر نگهدارى هر چه اراده داشته باشد، مى‏فرمايد: به او گفته شد «پس حالا نگاه كن به غذا و نوشيدنيت (كه همراه داشتى ببين كه با گذشت سالها) هيچ گونه تغيير نيافته» (فَانْظُرْ إِلى‏ طَعامِكَ وَ شَرابِكَ لَمْ يَتَسَنَّهْ).

بنابراين، خدايى كه مى‏تواند غذا و نوشيدنى تو را كه قاعدتا بايد زود فاسد گردد، به حال اول نگهدارد، زنده كردن مردگان براى او مشكل نيست، زيرا ادامه حيات چنين غذاى فاسد شدنى كه عمر آن معمولا بسيار كوتاه است، در اين مدت طولانى ساده‏تر از زنده كردن مردگان نيست.

سپس مى‏افزايد: «ولى نگاه به الاغ خود كن (كه چگونه از هم متلاشى شده براى اين كه اطمينان به زندگى پس از مرگ پيدا كنى) و تو را نشانه‏اى براى مردم قرار دهيم» آن را زنده مى‏سازيم (وَ انْظُرْ إِلى‏ حِمارِكَ وَ لِنَجْعَلَكَ آيَةً لِلنَّاسِ).
به هر حال در تكميل همين مسأله مى‏افزايد: «به استخوانها نگاه كن (كه از مركب سواريت باقى مانده) و ببين چگونه آنها را بر مى‏داريم و به هم پيوند مى‏دهيم‏ و گوشت بر آن مى‏پوشانيم» (وَ انْظُرْ إِلَى الْعِظامِ كَيْفَ نُنْشِزُها ثُمَّ نَكْسُوها لَحْماً).

و در پايان آيه مى‏فرمايد: «هنگامى كه با مشاهده اين نشانه‏هاى واضح (همه چيز) براى او روشن شد گفت: مى‏دانم كه خدا بر هر كارى قادر است» (فَلَمَّا تَبَيَّنَ لَهُ قالَ أَعْلَمُ أَنَّ اللَّهَ عَلى‏ كُلِّ شَيْ‏ءٍ قَدِيرٌ).
در باره اين كه او كداميك از پيامبران بوده مشهور و معروف اين است كه «عزير» بوده و در حديثى از امام صادق عليه السّلام اين موضوع تأييد شده است.

(آيه 260)- صحنه ديگرى از معاد در اين دنيا! به دنبال داستان عزير در مورد معاد داستان ديگرى از ابراهيم (ع) در اينجا مطرح شده است، و آن اين كه:

روزى ابراهيم (ع) از كنار دريايى مى‏گذشت مردارى را ديد كه در كنار دريا افتاده، در حالى كه مقدارى از آن داخل آب و مقدارى ديگر در خشكى قرار داشت و پرندگان و حيوانات دريا و خشكى از دو سو آن را طعمه خود قرار داده‏اند، اين منظره ابراهيم را به فكر مسأله‏اى انداخت كه همه مى‏خواهند چگونگى آن را بدانند و آن كيفيت زنده شدن مردگان پس از مرگ است. چنانكه قرآن مى‏گويد: «بخاطر بياور، هنگامى را كه ابراهيم (ع) گفت: خدايا! به من نشان ده چگونه مردگان را زنده مى‏كنى» (وَ إِذْ قالَ إِبْراهِيمُ رَبِّ أَرِنِي كَيْفَ تُحْيِ الْمَوْتى‏).

او مى‏خواست با رؤيت و شهود، ايمان خود را قويتر كند، به همين دليل در ادامه اين سخن، هنگامى كه خداوند «فرمود: آيا ايمان نياورده‏اى؟» (قالَ أَ وَ لَمْ تُؤْمِنْ).

او در جواب عرض كرد: «آرى، ايمان آوردم ولى مى‏خواهم قلبم آرامش يابد» (قالَ بَلى‏ وَ لكِنْ لِيَطْمَئِنَّ قَلْبِي).
در اينجا به ابراهيم دستور داده مى‏شود كه براى رسيدن به مطلوبش دست به اقدام عجيبى بزند، آن گونه كه قرآن در ادامه اين آيه بيان كرده، مى‏گويد: «خداوند فرمود: حال كه چنين است چهار نوع از مرغان را انتخاب كن و آنها را (پس از ذبح كردن) قطعه قطعه كن (و در هم بياميز) سپس بر هر كوهى قسمتى از آن را قرار بده، بعد آنها را بخوان به سرعت به سوى تو مى‏آيند» (قالَ فَخُذْ أَرْبَعَةً مِنَ الطَّيْرِ فَصُرْهُن‏ إِلَيْكَ ثُمَّ اجْعَلْ عَلى‏ كُلِّ جَبَلٍ مِنْهُنَّ جُزْءاً ثُمَّ ادْعُهُنَّ يَأْتِينَكَ سَعْياً).

ابراهيم (ع) اين كار را كرد، و آنها را صدا زد، در اين هنگام اجزاى پراكنده هر يك از مرغان، جدا و جمع شده و به هم آميختند و زندگى را از سر گرفتند و اين موضوع به ابراهيم نشان داد، كه همين صحنه در مقياس بسيار وسيعتر، در رستاخيز انجام خواهد شد.

و در پايان آيه مى‏فرمايد: اين را ببين «و بدان خداوند توانا و حكيم است» (وَ اعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ عَزِيزٌ حَكِيمٌ). هم تمام ذرات بدن مردگان را بخوبى مى‏شناسد، و هم توانايى بر جمع آنها دارد.

(آيه 261)- آغاز آيات انفاق!

مسأله انفاق يكى از مهمترين مسائلى است كه اسلام روى آن تأكيد دارد و شايد ذكر آيات آن پشت سر آيات مربوط به معاد از اين نظر باشد كه يكى از مهمترين اسباب نجات در قيامت، انفاق و بخشش در راه خداست.
نخست مى‏فرمايد: «مثل كسانى كه اموال خود را در راه خدا انفاق مى‏كنند همانند بذرى است كه هفت خوشه بروياند» (مَثَلُ الَّذِينَ يُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ كَمَثَلِ حَبَّةٍ أَنْبَتَتْ سَبْعَ سَنابِلَ). «و در هر خوشه‏اى يكصد دانه باشد» كه مجموعا از يك دانه هفتصد دانه بر مى‏خيزد (فِي كُلِّ سُنْبُلَةٍ مِائَةُ حَبَّةٍ).

تازه پاداش آنها منحصر به اين نيست، بلكه: «خداوند آن را براى هر كس بخواهد (و شايستگى در آنها و انفاق آنها از نظر نيت و اخلاص و كيفيت و كميت ببيند) دو يا چند برابر مى‏كند» (وَ اللَّهُ يُضاعِفُ لِمَنْ يَشاءُ).
و اين همه پاداش از سوى خدا عجيب نيست «چرا كه او (از نظر رحمت و قدرت) وسيع و از همه چيز آگاه است» (وَ اللَّهُ واسِعٌ عَلِيمٌ).

--انفاق يكى از مهمترين طرق حل مشكل فاصله طبقاتى‏
با دقت در آيات قرآن مجيد آشكار مى‏شود كه يكى از اهداف اسلام اين است كه اختلافات غير عادلانه‏اى كه در اثر بى‏عدالتيهاى اجتماعى در ميان طبقه غنى و ضعيف پيدا مى‏شود از بين برود و سطح زندگى كسانى كه نمى‏توانند نيازمنديهاى زندگيشان را بدون كمك ديگران رفع كنند بالا بيايد و حد اقل لوازم زندگى را داشته‏ باشند، اسلام براى رسيدن به اين هدف برنامه وسيعى در نظر گرفته است- تحريم ربا خوارى بطور مطلق، و وجوب پرداخت مالياتهاى اسلامى از قبيل زكات و خمس و صدقات و مانند آنها و تشويق به انفاق- وقف و قرض الحسنه و كمكهاى مختلف مالى قسمتى از اين برنامه را تشكيل مى‏دهد، و از همه مهمتر زنده كردن روح ايمان و برادرى انسانى در ميان مسلمانان است.

(آيه 262)- چه انفاقى با ارزش است؟ در آيه قبل اهميت انفاق در راه خدا بطور كلى بيان شد، ولى در اين آيه بعضى از شرايط آن ذكر مى‏شود، مى‏فرمايد:
«كسانى كه اموال خود را در راه خدا انفاق مى‏كنند سپس به دنبال انفاقى كه كرده‏اند منت نمى‏گذارند و آزارى نمى‏رسانند پاداش آنها، نزد پروردگارشان است» (الَّذِينَ يُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ ثُمَّ لا يُتْبِعُونَ ما أَنْفَقُوا مَنًّا وَ لا أَذىً لَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ).

«علاوه بر اين نه ترسى بر آنها است و نه غمگين مى‏شوند» (وَ لا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَ لا هُمْ يَحْزَنُونَ).

بنابراين كسانى كه در راه خدا بذل مال مى‏كنند ولى به دنبال آن منت مى‏گذارند يا كارى كه موجب آزار و رنجش است مى‏كنند در حقيقت با اين عمل ناپسند اجر و پاداش خود را از بين مى‏برند، بلكه مى‏توان گفت چنين افراد در بسيارى از موارد بدهكارند نه طلبكار! زيرا آبروى انسان و سرمايه‏هاى روانى و اجتماعى او به مراتب برتر و بالاتر از ثروت و مال است.
جمله «لَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ» به انفاق كنندگان اطمينان مى‏دهد كه پاداششان نزد پروردگار محفوظ است تا با اطمينان خاطر در اين راه گام بردارند بلكه تعبير «رَبِّهِمْ» (پروردگارشان) اشاره به اين است كه خداوند آنها را پرورش مى‏دهد و بر آن مى‏افزايد.

(آيه 263)- اين آيه در حقيقت تكميلى است نسبت به آيه قبل، در زمينه ترك منت و آزار به هنگام انفاق، مى‏فرمايد: «گفتار پسنديده (در برابر ارباب حاجت) و عفو و گذشت (از خشونتهاى آنان) از بخششى كه آزارى به دنبال آن باشد بهتر است» (قَوْلٌ مَعْرُوفٌ وَ مَغْفِرَةٌ خَيْرٌ مِنْ صَدَقَةٍ يَتْبَعُها أَذىً).
اين را نيز بدانيد كه آنچه در راه خدا انفاق مى‏كنيد در واقع براى نجات خويشتن ذخيره مى‏نماييد، «و خداوند (از آن) بى‏نياز و (در برابر خشونت و ناسپاسى شما) بردبار است» (وَ اللَّهُ غَنِيٌّ حَلِيمٌ).

پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله در حديثى گوشه‏اى از آداب انفاق را روشن ساخته مى‏فرمايد:
«هنگامى كه حاجتمندى از شما چيزى بخواهد گفتار او را قطع نكنيد تا تمام مقصود خويش را شرح دهد، سپس با وقار و ادب و ملايمت به او پاسخ بگوييد، يا چيزى كه در قدرت داريد در اختيارش بگذاريد و يا به طرز شايسته‏اى او را باز گردانيد زيرا ممكن است سؤال كننده «فرشته‏اى» باشد كه مأمور آزمايش شما است تا ببيند در برابر نعمتهايى كه خداوند به شما ارزانى داشته چگونه عمل مى‏كنيد»!

(آيه 264)- دو مثال جالب در باره انگيزه‏هاى انفاق! در اين آيه و آيه بعد، نخست اشاره به اين حقيقت شده كه افراد با ايمان نبايد انفاقهاى خود را به خاطر منت و آزار، باطل و بى‏اثر سازند، سپس دو مثال جالب براى انفاقهاى آميخته با منت و آزار و رياكارى و خودنمايى و همچنين انفاقهايى كه از ريشه اخلاص و عواطف دينى و انسانى سر چشمه گرفته، بيان مى‏كند.
مى‏فرمايد: «اى كسانى كه ايمان آورده‏ايد، بخششهاى خود را با منت و آزار باطل نسازيد» (يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تُبْطِلُوا صَدَقاتِكُمْ بِالْمَنِّ وَ الْأَذى‏).

سپس اين عمل را تشبيه به انفاقهايى كه توأم با رياكارى و خودنمايى است مى‏كند مى‏فرمايد: «اين همانند كسى است كه مال خود را براى نشان دادن به مردم انفاق مى‏كند و ايمان به خدا و روز رستاخيز ندارد» (كَالَّذِي يُنْفِقُ مالَهُ رِئاءَ النَّاسِ وَ لا يُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ).

و بعد مى‏افزايد: « (كار او) همچون قطعه سنگ صافى است كه بر آن (قشر نازكى از) خاك باشد (و بذرهايى در آن افشانده شود) و باران درشت به آن برسد، (و خاكها و بذرها را بشويد) و آن را صاف رها سازد آنها از كارى كه انجام داده‏اند چيزى به دست نمى‏آورند» (فَمَثَلُهُ كَمَثَلِ صَفْوانٍ عَلَيْهِ تُرابٌ فَأَصابَهُ وابِلٌ فَتَرَكَهُ صَلْداً لا يَقْدِرُونَ عَلى‏ شَيْ‏ءٍ مِمَّا كَسَبُوا).

اين گونه است اعمال رياكارانه و انفاقهاى آميخته با منت و آزار كه از دلهاى سخت و قساوتمند سر چشمه مى‏گيرد و صاحبانش هيچ بهره‏اى از آن نمى‏برند و تمام زحماتشان بر باد مى‏رود.
و در پايان آيه مى‏فرمايد: «و خداوند گروه كافران را هدايت نمى‏كند» (وَ اللَّهُ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكافِرِينَ).
اشاره به اين كه خداوند توفيق هدايت را از آنها مى‏گيرد چرا كه با پاى خود، راه كفر و ريا و منت و آزار را پوييدند، و چنين كسانى شايسته هدايت نيستند.

(آيه 265)- در اين آيه مثال زيباى ديگرى براى نقطه مقابل اين گروه بيان مى‏كند، آنها كسانى هستند كه در راه خدا از روى ايمان و اخلاص، انفاق مى‏كنند مى‏فرمايد: «و مثل كسانى كه اموال خود را براى خشنودى خدا و استوار كردن (ملكات عالى انسانى) در روح خود انفاق مى‏كنند، همچون باغى است كه در نقطه بلندى باشد، و بارانهاى درشت و پى در پى به آن برسد (و به خاطر بلند بودن مكان، از هواى آزاد و نور آفتاب به حد كافى بهره گيرد و آن چنان رشد و نمو كند كه) ميوه خود را دو چندان دهد» (وَ مَثَلُ الَّذِينَ يُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللَّهِ وَ تَثْبِيتاً مِنْ أَنْفُسِهِمْ كَمَثَلِ جَنَّةٍ بِرَبْوَةٍ أَصابَها وابِلٌ فَآتَتْ أُكُلَها ضِعْفَيْنِ).
سپس مى‏افزايد: «و اگر باران درشتى بر آن نبارد لا اقل بارانهاى ريز و شبنم بر آن مى‏بارد» و باز هم ميوه و ثمر مى‏دهد و شاداب و باطراوت است (فَإِنْ لَمْ يُصِبْها وابِلٌ فَطَلٌّ).

و در پايان مى‏فرمايد: «خداوند به آنچه انجام مى‏دهيد آگاه است» (وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ).
او مى‏داند آيا انفاق انگيزه الهى دارد يا رياكارانه است، آميخته با منت و آزار است يا محبت و احترام.

(آيه 266)- يك مثال جالب ديگر! در اين آيه مثال گوياى ديگرى، براى مسأله انفاق آميخته با ريا كارى و منت و آزار و اين كه چگونه اين كارهاى نكوهيده‏ آثار آن را از بين مى‏برد بيان شده است، مى‏فرمايد: «آيا هيچ يك از شما دوست دارد كه باغى از درختان خرما و انواع انگور داشته باشد كه از زير درختانش نهرها جارى باشد، و براى او در آن باغ از تمام انواع ميوه‏ها موجود باشد، و در حالى كه به سن پيرى رسيده و فرزندانى (خرد سال و) ضعيف دارد، ناگهان در اين هنگام گردبادى شديد كه در آن آتش سوزانى است به آن برخورد كند و شعله‏ور گردد و بسوزد» (أَ يَوَدُّ أَحَدُكُمْ أَنْ تَكُونَ لَهُ جَنَّةٌ مِنْ نَخِيلٍ وَ أَعْنابٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ لَهُ فِيها مِنْ كُلِّ الثَّمَراتِ وَ أَصابَهُ الْكِبَرُ وَ لَهُ ذُرِّيَّةٌ ضُعَفاءُ فَأَصابَها إِعْصارٌ فِيهِ نارٌ فَاحْتَرَقَتْ).

آرى، زحمت فراوانى كشيده‏اند، و در آن روز كه نياز به نتيجه آن دارند، همه را خاكستر مى‏بينند چرا كه گردباد آتشبار ريا و منت و آزار آن را سوزانده است.

و در پايان آيه به دنبال اين مثال بليغ و گويا، مى‏فرمايد: «اين گونه خداوند آيات خود را براى شما بيان مى‏كند، شايد بينديشيد» و راه حق را از باطل تشخيص دهيد (كَذلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمُ الْآياتِ لَعَلَّكُمْ تَتَفَكَّرُونَ).

آرى! سر چشمه بدبختيهاى انسان مخصوصا كارهاى ابلهانه‏اى همچون منت گذاردن و ريا كه سودش ناچيز و زيانش سريع و عظيم است ترك انديشه و تفكر است، و خداوند همگان را به انديشه و تفكر دعوت مى‏كند.

(آيه 267)

شأن نزول:
از امام صادق عليه السّلام نقل شده كه اين آيه در باره جمعى نازل شد كه ثروتهايى از طريق رباخوارى در زمان جاهليت جمع آورى كرده بودند و از آن در راه خدا انفاق مى‏كردند، خداوند آنها را از اين كار نهى كرد، و دستور داد از اموال پاك و حلال در راه خدا انفاق كنند.

تفسير:
از چه اموالى بايد انفاق كرد؟ در اين آيه كه ششمين آيه، از سلسله آيات در باره انفاق است، سخن از چگونگى اموالى است كه بايد انفاق گردد.

نخست مى‏فرمايد: «اى كسانى كه ايمان آورده‏ايد از اموال پاكيزه‏اى كه (از طريق تجارت) به دست آورده‏ايد و از آنچه از زمين براى شما خارج كرده‏ايم (از منابع و معادن زير زمينى و از كشاورزى و زراعت و باغ) انفاق كنيد» (يا أَيُّهَا الَّذِين‏ آمَنُوا أَنْفِقُوا مِنْ طَيِّباتِ ما كَسَبْتُمْ وَ مِمَّا أَخْرَجْنا لَكُمْ مِنَ الْأَرْضِ).

در واقع قرآن مى‏گويد، ما منابع اينها را در اختيار شما گذاشتيم بنابراين نبايد از انفاق كردن بخشى از طيّبات و پاكيزه‏ها و «سر گل» آن در راه خدا دريغ كنيد.

سپس براى تأكيد هر چه بيشتر مى‏افزايد: «به سراغ قسمتهاى ناپاك نرويد تا از آن انفاق كنيد در حالى كه خود شما حاضر نيستيد آنها را بپذيريد، مگر از روى اغماض و كراهت» (وَ لا تَيَمَّمُوا الْخَبِيثَ مِنْهُ تُنْفِقُونَ وَ لَسْتُمْ بِآخِذِيهِ إِلَّا أَنْ تُغْمِضُوا فِيهِ).
از آنجا كه بعضى از مردم عادت دارند هميشه از اموال بى‏ارزش و آنچه تقريبا از مصرف افتاده و قابل استفاده خودشان نيست انفاق كنند اين جمله صريحا مردم را از اين كار نهى مى‏كند.

در حقيقت، آيه به نكته لطيفى اشاره مى‏كند كه انفاق در راه خدا، يك طرفش مؤمنان نيازمندند، و طرف ديگر خدا و با اين حال اگر عمدا اموال پست و بى‏ارزش انتخاب شود، از يك سو تحقيرى است نسبت به نيازمندان كه ممكن است على رغم تهيدستى مقام بلندى از نظر ايمان و انسانيت داشته باشند و روحشان آزرده شود و از سوى ديگر سوء ادبى است نسبت به مقام شامخ پروردگار.

و در پايان آيه مى‏فرمايد: «بدانيد خداوند بى‏نياز و شايسته ستايش است» (وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ غَنِيٌّ حَمِيدٌ).
يعنى نه تنها نيازى به انفاق شما ندارد، و از هر نظر غنى است، بلكه تمام نعمتها را او در اختيار شما گذارده و لذا حميد و شايسته ستايش است.

(آيه 268)- مبارزه با موانع انفاق! در ادامه آيات انفاق در اينجا به يكى از موانع مهم آن برخورد مى‏كنيم و آن وسوسه‏هاى شيطانى در زمينه انفاق است، در اين راستا مى‏فرمايد: «شيطان (به هنگام انفاق) به شما وعده فقر و تهيدستى مى‏دهد» (الشَّيْطانُ يَعِدُكُمُ الْفَقْرَ).

و مى‏گويد: تأمين آينده خود و فرزندانتان را فراموش نكنيد و از امروز فردا را ببينيد و آنچه بر خويشتن رواست بر ديگرى روا نيست و امثال اين وسوسه‏هاى‏ گمراه كننده به علاوه «او شما را وادار به معصيت و گناه مى‏كند» (وَ يَأْمُرُكُمْ بِالْفَحْشاءِ) «ولى خداوند به شما وعده آمرزش و فزونى مى‏دهد» (وَ اللَّهُ يَعِدُكُمْ مَغْفِرَةً مِنْهُ وَ فَضْلًا).

زيرا انفاق اگر چه به ظاهر، چيزى از شما كم مى‏كند در واقع چيزهايى بر سرمايه شما مى‏افزايد، هم از نظر معنوى و هم از نظر مادى، چنانكه در حديثى از امام صادق عليه السّلام نقل شده كه فرمود: هنگام انفاق دو چيز از طرف خداست و دو چيز از ناحيه شيطان آنچه از جانب خداست يكى «آمرزش گناهان» و ديگرى «وسعت و افزونى اموال» و آنچه از طرف شيطان است يكى «وعده فقر و تهيدستى» و ديگرى «امر به فحشاء» است.

و در پايان آيه مى‏فرمايد: «و خداوند قدرتش وسيع و (به هر چيز) داناست» به همين دليل به وعده خود وفا مى‏كند (وَ اللَّهُ واسِعٌ عَلِيمٌ).

در واقع اشاره به اين حقيقت شده كه چون خداوند قدرتى وسيع و علمى بى‏پايان دارد مى‏تواند به وعده خويش عمل كند بنابراين، بايد به وعده او دلگرم بود نه وعده شيطان «فريبكار» و «ناتوان» كه انسان را به گناه مى‏كشاند.

(آيه 269)- برترين نعمت الهى! با توجه به آنچه در آيه قبل گذشت، كه به هنگام انفاق، وسوسه‏هاى شيطانى داير به فقر و جذبه‏هاى رحمانى در باره مغفرت و فضل الهى آدمى را به اين سو و آن سو مى‏كشد، در آيه مورد بحث سخن از حكمت و معرفت و دانش مى‏گويد، چرا كه تنها حكمت است كه مى‏تواند بين اين دو كشش الهى و شيطانى فرق بگذارد، و انسان را به وادى مغفرت و فضل بكشاند و از وسوسه‏هاى گمراه كننده ترس از فقر برهاند، مى‏فرمايد: «خداوند دانش را به هر كس بخواهد (و شايسته بداند) مى‏دهد» (يُؤْتِي الْحِكْمَةَ مَنْ يَشاءُ).

«حكمت» معنى وسيعى دارد كه «معرفت و شناخت اسرار جهان هستى» و «آگاهى از حقايق قرآن» و «رسيدن به حق از نظر گفتار و عمل» حتى نبوت را شامل مى‏شود.
سپس مى‏فرمايد: «و هر كس كه به او دانش داده شده است خير فراوانى داده شده است» (وَ مَنْ يُؤْتَ الْحِكْمَةَ فَقَدْ أُوتِيَ خَيْراً كَثِيراً).

و به گفته آن حكيم: «هر كس را كه عقل دادى چه ندادى و هر كس را كه عقل ندادى چه دادى!» و در پايان آيه مى‏فرمايد: «تنها خردمندان متذكر مى‏شوند» (وَ ما يَذَّكَّرُ إِلَّا أُولُوا الْأَلْبابِ).
منظور از «اولوا الالباب» (صاحبان عقل و خرد) آنهايى هستند كه عقل و خرد خود را به كار مى‏گيرند و در پرتو اين چراغ پرفروغ، راه زندگى و سعادت را مى‏يابند.

(آيه 270)- چگونگى انفاقها! در اين آيه و آيه بعد سخن از چگونگى انفاقها و علم خداوند نسبت به آن است. نخست مى‏فرمايد: «آنچه را كه انفاق مى‏كنيد يا نذرهايى كه (در اين زمينه كرده‏ايد) خداوند همه آنها را مى‏داند» (وَ ما أَنْفَقْتُمْ مِنْ نَفَقَةٍ أَوْ نَذَرْتُمْ مِنْ نَذْرٍ فَإِنَّ اللَّهَ يَعْلَمُهُ).

كم باشد يا زياد، خوب باشد يا بد، از طريق حلال تهيه شده باشد يا حرام، همراه با منت و آزار باشد يا بدون آن خدا از تمام جزئيات آن آگاه است.

و در پايان آيه مى‏فرمايد: «و ظالمان ياورى ندارند» (وَ ما لِلظَّالِمِينَ مِنْ أَنْصارٍ).
«ظالمان» در اينجا اشاره به ثروت اندوزان بخيل و انفاق‏كنندگان رياكار، و منت گذاران و مردم آزاران است كه خداوند آنها را يارى نمى‏كند، و انفاقشان نيز در دنيا و آخرت ياورشان نخواهد بود.
آرى! آنها نه در دنيا يار و ياورى دارند و نه در قيامت شفاعت كننده‏اى و اين خاصيت ظلم و ستم، در هر چهره و به هر شكل است.
ضمنا اين آيه دلالت بر مشروعيت نذر مى‏كند.

(آيه 271)- در اين آيه سخن از چگونگى انفاق از نظر آشكار و پنهان بودن است مى‏فرمايد: «اگر انفاقها را آشكار كنيد، چيز خوبى است، و اگر آنها را مخفى ساخته و به نيازمندان بدهيد براى شما بهتر است» (إِنْ تُبْدُوا الصَّدَقاتِ فَنِعِمَّا هِيَ وَ إِنْ تُخْفُوها وَ تُؤْتُوهَا الْفُقَراءَ فَهُوَ خَيْرٌ لَكُمْ).
در بعضى احاديث تصريح شده كه انفاقهاى واجب بهتر است اظهار گردد و اما انفاقهاى مستحب، بهتر است مخفيانه انجام گيرد. «و بخشى از گناهان شما را مى‏پوشاند (و در پرتو اين كار بخشوده خواهيد شد) و خداوند به آنچه انجام مى‏دهيد، آگاه است» (وَ يُكَفِّرُ عَنْكُمْ مِنْ سَيِّئاتِكُمْ وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ خَبِيرٌ).

(آيه 272)
شأن نزول:
از ابن عباس نقل شده كه: مسلمانان حاضر نبودند به غير مسلمين انفاق كنند. آيه نازل شد و به آنها اجازه داد كه در مواقع لزوم اين كار را انجام دهند.

تفسير:
انفاق بر غير مسلمانان؟- در اين آيه سخن از جواز انفاق به غير مسلمانان است، مى‏فرمايد: «هدايت آنها (بطور اجبار) بر تو نيست» (لَيْسَ عَلَيْكَ هُداهُمْ).

بنابراين، ترك انفاق بر آنها براى اجبار آنها به اسلام صحيح نمى‏باشد. اين سخن گر چه خطاب به پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله است، ولى در واقع همه مسلمانان را شامل مى‏شود.
سپس مى‏افزايد: «ولى خداوند هر كه را بخواهد (و شايسته بداند) هدايت مى‏كند» (وَ لكِنَّ اللَّهَ يَهْدِي مَنْ يَشاءُ).

و بعد از اين ياد آورى، به ادامه بحث فوايد انفاق در راه خدا مى‏پردازد و مى‏گويد: «آنچه را از خوبيها انفاق كنيد براى خودتان است» (وَ ما تُنْفِقُوا مِنْ خَيْرٍ فَلِأَنْفُسِكُمْ). «ولى جز براى خدا انفاق نكنيد» (وَ ما تُنْفِقُونَ إِلَّا ابْتِغاءَ وَجْهِ اللَّهِ).
و در آخرين جمله باز به عنوان تأكيد بيشتر مى‏فرمايد: «و آنچه را از خوبيها انفاق مى‏كنيد به شما تحويل داده مى‏شود، و هرگز ستمى بر شما نخواهد شد» (وَ ما تُنْفِقُوا مِنْ خَيْرٍ يُوَفَّ إِلَيْكُمْ وَ أَنْتُمْ لا تُظْلَمُونَ).

يعنى گمان نكنيد كه از انفاق خود سود مختصرى مى‏بريد، بلكه تمام آنچه انفاق مى‏كنيد بطور كامل به شما باز مى‏گرداند، آن هم در روزى كه شديدا به آن نيازمنديد، بنابراين هميشه در انفاقهاى خود كاملا دست و دل باز باشيد.
البته نبايد تصور كرد كه سود انفاق تنها جنبه اخروى دارد، بلكه از نظر اين دنيا نيز به سود شماست هم از جنبه مادى و هم از جنبه معنوى!

(آيه 273)

شأن نزول:
از امام باقر عليه السّلام نقل شده است كه: «اين آيه درباره اصحاب «صفّه» نازل شده است (اصحاب صفّه در حدود چهار صد نفر از مسلمانان مكّه و اطراف مدينه بودند كه هيچ منزلگاهى براى سكونت نداشتند از اين جهت در مسجد پيامبر سكنى گزيده بودند) ولى چون اقامت آنها در مسجد با شؤون مسجد سازگار نبود، دستور داده شد به صفّه (سكوى بزرگ و وسيع) كه در بيرون مسجد قرار داشت منتقل شوند. آيه نازل شد و به مردم دستور داد كه به اين دسته از برادران خود از كمكهاى ممكن مضايقه نكنند، آنها هم چنين كردند.

تفسير:
بهترين مورد انفاق- در اين آيه بهترين مواردى كه انفاق در آنجا بايد صورت گيرد، بيان شده است، و آن كسانى هستند كه داراى صفات سه گانه‏اى كه در اين آيه آمده است باشند در بيان اولين صفت مى‏فرمايد: انفاق شما مخصوصا «بايد براى كسانى باشد كه در راه خدا، محصور شده‏اند» (لِلْفُقَراءِ الَّذِينَ أُحْصِرُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ).

يعنى كسانى كه به خاطر اشتغال به مسأله جهاد در راه خدا و نبرد با دشمن و يادگيرى فنون جنگى از تلاش براى معاش و تأمين هزينه زندگى بازمانده‏اند.
سپس براى تأكيد مى‏افزايد: «همانها كه نمى‏توانند سفرى كنند» و سرمايه‏اى به دست آورند (لا يَسْتَطِيعُونَ ضَرْباً فِي الْأَرْضِ).

و در دومين توصيف از آنان، مى‏فرمايد: «كسانى كه افراد نادان و بى‏اطلاع آنها را از شدت عفاف، غنى مى‏پندارند» (يَحْسَبُهُمُ الْجاهِلُ أَغْنِياءَ مِنَ التَّعَفُّفِ).
ولى اين سخن به آن مفهوم نيست كه اين نيازمندان با شخصيت قابل شناخت نيستند. لذا مى‏افزايد: «آنها را از چهره‏هايشان مى‏شناسى» (تَعْرِفُهُمْ بِسِيماهُمْ).

يعنى در چهره‏هايشان نشانه‏هايى از رنجهاى درونى وجود دارد كه براى افراد فهميده آشكار است. آرى! «رنگ رخساره خبر مى‏دهد از سرّ درون».

و در سومين توصيف، مى‏فرمايد: آنها چنان بزرگوارند كه «هرگز چيزى با اصرار از مردم نمى‏خواهند» (لا يَسْئَلُونَ النَّاسَ إِلْحافاً).
معمول نيازمندان عادى اصرار در سؤال است ولى آنها يك نيازمند عادى نيستند.

و در پايان آيه، باز همگان را به انفاق از هر گونه خيرات خصوصا به افرادى كه داراى عزت نفس و طبع بلندند تشويق كرده، مى‏فرمايد: «و هر چيز خوبى در راه خدا انفاق كنيد خداوند از آن آگاه است» (وَ ما تُنْفِقُوا مِنْ خَيْرٍ فَإِنَّ اللَّهَ بِهِ عَلِيمٌ).

سؤال كردن بدون حاجت حرام است-
يكى از گناهان بزرگ تكدى و سؤال و تقاضاى از مردم بدون نياز است، و در روايات متعددى از اين كار، نكوهش شده. در حديثى از پيغمبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله مى‏خوانيم: لا تحلّ الصّدقة لغنىّ:
«صدقات براى افراد بى‏نياز حرام است».

(آيه 274)

شأن نزول:
در احاديث بسيارى آمده است كه اين آيه در باره على عليه السّلام نازل شده است زيرا آن حضرت چهار درهم داشت، درهمى را در شب و درهمى را در روز و درهمى را آشكارا و درهمى را نهان انفاق كرد و اين آيه نازل شد.

تفسير:
انفاق به هر شكل و صورت- باز در اين آيه سخن از مسأله ديگرى در ارتباط با انفاق در راه خداست و آن كيفيات مختلف و متنوع انفاق است، مى‏فرمايد: «آنها كه اموال خود را در شب و روز، پنهان و آشكار، انفاق مى‏كنند پاداششان نزد پروردگارشان است» (الَّذِينَ يُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ بِاللَّيْلِ وَ النَّهارِ سِرًّا وَ عَلانِيَةً فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ).

ناگفته پيداست كه انتخاب اين روشهاى مختلف، رعايت شرايط بهتر براى انفاق است. يعنى انفاق كنندگان بايد در انفاق خود به هنگام شب يا روز، پنهان يا آشكار، جهات اخلاقى و اجتماعى را در نظر بگيرند.
ممكن است مقدم داشتن شب بر روز، و پنهان بر آشكار (در آيه) اشاره به اين باشد كه مخفى بودن انفاق بهتر است، هر چند در همه حال و به هر شكل، نبايد انفاق فراموش شود.

مسلما چيزى كه نزد پروردگار است چيز كم يا كم‏ارزشى نخواهد بود، و تناسب با الطاف و عنايات پروردگار خواهد داشت.
سپس مى‏افزايد: «نه ترسى بر آنها است و نه غمگين مى‏شوند» (وَ لا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَ لا هُمْ يَحْزَنُونَ).
زيرا مى‏دانند در مقابل چيزى كه از دست داده‏اند به مراتب بيشتر از فضل پروردگار و از بركات فردى و اجتماعى آن در اين جهان و آن جهان بهره‏مند خواهند شد.

(آيه 275)- بلاى رباخوارى! به دنبال بحث در باره انفاق در راه خدا و بذل مال براى حمايت از نيازمندان در اين آيه و دو آيه بعد، از مسأله رباخوارى كه درست بر ضد انفاق و يكى از عوامل مهم زندگى طبقاتى و طغيان اشراف بود، سخن مى‏گويد.

نخست در يك تشبيه گويا و رسا، حال رباخواران را مجسم مى‏سازد، مى‏فرمايد: «كسانى كه ربا مى‏خورند، بر نمى‏خيزند مگر مانند كسى كه بر اثر تماس شيطان با او ديوانه شده» و نمى‏تواند تعادل خود را حفظ كند، گاه به زمين مى‏خورد و گاه بر مى‏خيزد (الَّذِينَ يَأْكُلُونَ الرِّبا لا يَقُومُونَ إِلَّا كَما يَقُومُ الَّذِي يَتَخَبَّطُهُ الشَّيْطانُ مِنَ الْمَسِّ).

آرى! رباخواران كه قيامشان در دنيا بى‏رويه و غير عاقلانه و آميخته با «ثروت اندوزى جنون آميز» است، در جهان ديگر نيز بسان ديوانگان محشور مى‏شوند.

سپس به گوشه‏اى از منطق رباخواران اشاره كرده مى‏فرمايد: «اين به خاطر آن است كه آنها گفتند: بيع هم مانند ربا است» و تفاوتى ميان اين دو نيست. (ذلِكَ بِأَنَّهُمْ قالُوا إِنَّمَا الْبَيْعُ مِثْلُ الرِّبا).

يعنى: هر دو از انواع مبادله است كه با رضايت طرفين انجام مى‏شود، ولى قرآن در پاسخ آنها مى‏گويد: چگونه اين دو ممكن است يكسان باشد «حال آن كه خداوند بيع را حلال كرده و ربا را حرام» (وَ أَحَلَّ اللَّهُ الْبَيْعَ وَ حَرَّمَ الرِّبا).

مسلما اين تفاوت، دليل و فلسفه‏اى داشته كه خداوند حكيم به خاطر آن چنين حكمى را صادر كرده است، و عدم توضيح بيشتر قرآن در اين باره شايد به خاطر وضوح آن بوده است.

سپس راه را به روى توبه‏كاران باز گشوده، مى‏فرمايد: «هر كس اندرز الهى به او رسد و (از رباخوارى) خوددارى كند، سودهايى كه در سابق (قبل از حكم تحريم ربا) به دست آورده مال او است و كار او به خدا واگذار مى‏شود» و گذشته او را خدا خواهد بخشيد (فَمَنْ جاءَهُ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّهِ فَانْتَهى‏ فَلَهُ ما سَلَفَ وَ أَمْرُهُ إِلَى اللَّهِ).

«اما كسانى كه (به خيره سرى ادامه دهند و) باز گردند (و اين گناه را همچنان ادامه دهند) آنها اهل دوزخند و جاودانه در آن مى‏مانند» (وَ مَنْ عادَ فَأُولئِكَ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فِيها خالِدُونَ). به اين ترتيب رباخوارى مستمر و دائم سبب مى‏شود كه آنها بدون ايمان از دنيا بروند و عاقبتشان تيره و تار گردد.

(آيه 276)- در اين آيه مقايسه‏اى بين ربا و انفاق در راه خدا مى‏كند، مى‏فرمايد: «خداوند ربا را نابود مى‏كند و صدقات را افزايش مى‏دهد» (يَمْحَقُ اللَّهُ الرِّبا وَ يُرْبِي الصَّدَقاتِ).

سپس مى‏افزايد: «و خداوند هيچ انسان بسيار ناسپاس گنهكار را (كه آن همه بركات انفاق را فراموش كرده و به سراغ آتش سوزان رباخوارى مى‏رود) دوست نمى‏دارد» (وَ اللَّهُ لا يُحِبُّ كُلَّ كَفَّارٍ أَثِيمٍ).

جمله فوق مى‏گويد: رباخواران نه تنها با ترك انفاق و قرض الحسنه و صرف مال در راه نيازمنديهاى عمومى شكر نعمتى كه خداوند به آنها ارزانى داشته به جاى نمى‏آورند بلكه آن را وسيله هر گونه ظلم و ستم و گناه و فساد قرار مى‏دهند و طبيعى است كه خدا چنين كسانى را دوست نمى‏دارد.

(آيه 277)- در اين آيه سخن از گروه با ايمانى مى‏گويد كه درست نقطه مقابل ربا خوارانند، مى‏فرمايد: «كسانى كه ايمان آوردند و عمل صالح انجام دادند و زكات را پرداختند اجر و پاداششان نزد خداست، نه ترسى بر آنان است و نه غمگين مى‏شوند» (إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ وَ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ آتَوُا الزَّكاةَ لَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَ لا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَ لا هُمْ يَحْزَنُونَ).

در برابر رباخواران ناسپاس و گنهكار، كسانى كه در پرتو ايمان، خود پرستى را ترك گفته و عواطف فطرى خود را زنده كرده و علاوه بر ارتباط با پروردگار و برپاداشتن نماز، به كمك و حمايت نيازمندان مى‏شتابند و از اين راه از تراكم ثروت و به وجود آمدن اختلافات طبقاتى و به دنبال آن هزار گونه جنايت جلوگيرى مى‏كنند پاداش خود را نزد پروردگار خواهند داشت و در هر دو جهان از نتيجه عمل نيك خود بهره‏مند مى‏شوند.

طبيعى است ديگر، عوامل اضطراب و دلهره براى اين دسته به وجود نمى‏آيد خطرى كه در راه سرمايه‏داران مفت‏خوار بود و لعن و نفرينهايى كه به دنبال آن نثار آنها مى‏شد براى اين دسته نيست.

(آيه 278)

شأن نزول:
پس از نزول آيه ربا «خالد بن وليد» خدمت پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله حاضر شده عرضه داشت: پدرم چون با «طائفه ثقيف» معاملات ربوى داشت و مطالباتش را وصول نكرده بود وصيت كرده است مبلغى از سودهاى اموال او كه هنوز پرداخت نشده است تحويل بگيرم آيا اين عمل براى من جائز است؟ اين آيه و سه آيه بعد از آن نازل شد و مردم را به شدت از اين كار نهى كرد.

تفسير:
رباخوارى يك گناه بى‏نظير- در اين آيه خداوند افراد با ايمان را مخاطب قرار داده و براى تأكيد بيشتر در مسأله تحريم ربا مى‏فرمايد: «اى كسانى كه ايمان آورده‏ايد از خدا بپرهيزيد و آنچه از ربا باقى مانده رها كنيد اگر ايمان داريد» (يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ ذَرُوا ما بَقِيَ مِنَ الرِّبا إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ).

جالب اين كه: آيه فوق هم با ايمان به خدا شروع شده و هم با ايمان ختم شده است و در واقع تأكيدى است بر اين معنى كه رباخوارى با روح ايمان سازگار نيست.

(آيه 279)- در اين آيه لحن سخن را تغيير داده و پس از اندرزهايى كه در آيات پيشين گذشت با شدت با رباخواران برخورد كرده هشدار مى‏دهد كه اگر به كار خود همچنان ادامه دهند و در برابر حق و عدالت تسليم نشوند و به مكيدن خون مردم محروم مشغول باشند، پيامبر اسلام صلّى اللّه عليه و آله ناچار است با توسل به جنگ جلو آنها را بگيرد، مى‏فرمايد: «اگر چنين نمى‏كنيد بدانيد با جنگ با خدا و رسول او رو برو خواهيد بود» (فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا فَأْذَنُوا بِحَرْبٍ مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ).
اين همان جنگى است كه طبق قانون فَقاتِلُوا الَّتِي تَبْغِي حَتَّى تَفِي‏ءَ إِلى‏ أَمْرِ اللَّهِ «1» «با گروهى كه متجاوز است پيكار كنيد تا به فرمان خدا گردن نهد» انجام مى‏گيرد.

در هر حال از آيه بالا برمى‏آيد كه حكومت اسلامى مى‏تواند با توسل به زورجلو رباخوارى را بگيرد. سپس مى‏افزايد: اگر توبه كنيد سرمايه‏هاى شما از آن شما است نه ستم مى‏كنيد، و نه ستم بر شما مى‏شود» (وَ إِنْ تُبْتُمْ فَلَكُمْ رُؤُسُ أَمْوالِكُمْ لا تَظْلِمُونَ وَ لا تُظْلَمُونَ).

يعنى اگر توبه كنيد و دستگاه رباخوارى را بر چينيد حق داريد سرمايه‏هاى اصلى خود را كه در دست مردم داريد (به استثناى سود) از آنها جمع آورى كنيد و اين قانون كاملا عادلانه است زيرا كه هم از ستم كردن شما بر ديگران جلوگيرى مى‏كند و هم از ستم وارد شدن بر شما، و در اين صورت نه ظالم خواهيد بود و نه مظلوم.

جمله لا تَظْلِمُونَ وَ لا تُظْلَمُونَ در حقيقت يك شعار وسيع پرمايه اسلامى است كه مى‏گويد: به همان نسبت كه مسلمانان بايد از ستمگرى بپرهيزند از تن دادن به ظلم و ستم نيز بايد اجتناب كنند اصولا اگر ستمكش نباشد ستمگر كمتر پيدا مى‏شود!

(آيه 280)- در اين آيه مى‏فرمايد: «اگر (بدهكار) داراى سختى و گرفتارى باشد او را تا هنگام توانايى مهلت دهيد» (وَ إِنْ كانَ ذُو عُسْرَةٍ فَنَظِرَةٌ إِلى‏ مَيْسَرَةٍ).

در اين جا يكى از حقوق بدهكاران را بيان مى‏فرمايد كه اگر آنها از پرداختن اصل بدهى خود (نه سود) نيز عاجز باشند، نه تنها نبايد به رسم جاهليت سود مضاعفى بر آنها بست و آنها را تحت فشار قرار داد، بلكه بايد براى پرداختن اصل بدهى نيز به آنها مهلت داده شود و اين يك قانون كلى در باره تمام بدهكاران است.

و در پايان آيه مى‏فرمايد: «و (چنانچه قدرت پرداخت ندارند) ببخشيد براى شما بهتر است اگر بدانيد» (وَ أَنْ تَصَدَّقُوا خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ).

اين در واقع گامى فراتر از مسائل حقوقى است، اين يك مسأله اخلاقى و انسانى است كه بحث حقوقى سابق را تكميل مى‏كند و احساس كينه توزى و انتقام را به محبت و صميميت مبدل مى‏سازد.

(آيه 281)- در اين آيه با يك هشدار شديد، مسأله ربا را پايان مى‏دهد و مى‏فرمايد: «از روزى بپرهيزيد كه در آن به سوى خدا باز مى‏گرديد» (وَ اتَّقُوا يَوْماً تُرْجَعُونَ فِيهِ إِلَى اللَّهِ). «سپس به هر كس آنچه را انجام داده باز پس داده مى‏شود» (ثُمَّ تُوَفَّى كُلُّ نَفْسٍ ما كَسَبَتْ).

«و به آنها ستمى نخواهد شد» بلكه هر چه مى‏بينند نتيجه اعمال خودشان است (وَ هُمْ لا يُظْلَمُونَ).
جالب توجه اين كه در تفاسير نقل شده كه اين آيه آخرين آيه‏اى است كه بر پيامبر اسلام صلّى اللّه عليه و آله نازل شده است و با توجه به مضمون آن اين موضوع هيچ بعيد به نظر نمى‏رسد.

«رباخوارى» از نظر اخلاقى اثر فوق العاده بدى در روحيه وام گيرنده به جا مى‏گذارد و كينه او را در دل خودش مى‏يابد و پيوند تعاون و همكارى اجتماعى را بين افراد و ملتها سست مى‏كند.

در روايات اسلامى در مورد تحريم ربا مى‏خوانيم: هشام بن سالم مى‏گويد، امام صادق عليه السّلام فرمودند: انّما حرّم اللّه عزّ و جلّ الرّبوا لكيلا يمتنع النّاس من اصطناع المعروف: «خداوند ربا را حرام كرده تا مردم از كار نيك امتناع نورزند» «1».

(آيه 282)- تنظيم اسناد تجارى در طولانى‏ترين آيه قرآن.

بعد از بيان احكامى كه مربوط به انفاق در راه خدا و همچنين مسأله رباخوارى بود در اين آيه كه طولانى‏ترين آيه قرآن است، احكام و مقررات دقيقى براى امور تجارى و اقتصادى بيان كرده تا سرمايه‏ها هر چه بيشتر رشد طبيعى خود را پيدا كنند و بن بست و اختلاف و نزاعى در ميان مردم رخ ندهد.

در اين آيه نوزده دستور مهم در مورد داد و ستد مالى به ترتيب ذيل بيان شده است.

1- در نخستين حكم مى‏فرمايد: «اى كسانى كه ايمان آورده‏ايد هنگامى كه بدهى مدت دارى (به خاطر وام دادن يا معامله) به يكديگر پيدا كنيد آن را بنويسيد» (يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذا تَدايَنْتُمْ بِدَيْنٍ إِلى‏ أَجَلٍ مُسَمًّى فَاكْتُبُوهُ).

ضمنا از اين تعبير، هم مسأله مجاز بودن قرض و وام روشن مى‏شود و هم تعيين مدت براى وامها. همچنين آيه مورد بحث شامل عموم بدهيهايى مى‏شود كه در معاملات وجود دارد مانند سلف و نسيه، در عين اين كه قرض را هم شامل مى‏شود.

2 و 3- سپس براى اين كه جلب اطمينان بيشترى شود، و قرار داد از مداخلات احتمالى طرفين سالم بماند، مى‏افزايد: «بايد نويسنده‏اى از روى عدالت (سند بدهكارى را) بنويسد» (وَ لْيَكْتُبْ بَيْنَكُمْ كاتِبٌ بِالْعَدْلِ).
بنابراين اين قرار داد بايد به وسيله شخص سومى تنظيم گردد و آن شخص عادل باشد.

4- «كسى كه قدرت بر نويسندگى دارد نبايد از نوشتن خوددارى كند و همانطور كه خدا به او تعليم داده است بايد بنويسد» (وَ لا يَأْبَ كاتِبٌ أَنْ يَكْتُبَ كَما عَلَّمَهُ اللَّهُ فَلْيَكْتُبْ).
يعنى به پاس اين موهبتى كه خدا به او داده نبايد از نوشتن قرار داد شانه خالى كند، بلكه بايد طرفين معامله را در اين امر مهم كمك نمايد.

5- «و آن كس كه حق بر ذمه اوست بايد املاء كند» (وَ لْيُمْلِلِ الَّذِي عَلَيْهِ الْحَقُّ).

6- «بدهكار بايد از خدا بپرهيزد و چيزى را فرو گذار نكند» (وَ لْيَتَّقِ اللَّهَ رَبَّهُ وَ لا يَبْخَسْ مِنْهُ شَيْئاً).

7- «هر گاه كسى كه حق بر ذمه اوست (بدهكار) سفيه يا (از نظر عقل) ضعيف (و مجنون) و يا (به خاطر لال بودن) توانايى بر املاء كردن ندارد، بايد ولىّ او املاء كند» (فَإِنْ كانَ الَّذِي عَلَيْهِ الْحَقُّ سَفِيهاً أَوْ ضَعِيفاً أَوْ لا يَسْتَطِيعُ أَنْ يُمِلَّ هُوَ فَلْيُمْلِلْ وَلِيُّهُ).
بنابراين در مورد سه طايفه، «ولى» بايد املاء كند، كسانى كه سفيه‏اند و نمى‏توانند ضرر و نفع خويش را تشخيص دهند و امور مالى خويش را سر و سامان بخشند (هر چند ديوانه نباشند) و كسانى كه ديوانه‏اند يا از نظر فكرى ضعيفند و كم عقل مانند كودكان كم سن و سال و پيران فرتوت و كم هوش، و افراد گنگ و لال، و يا كسانى كه توانايى املاء كردن را ندارند هر چند گنگ نباشند.

از اين جمله احكام ديگرى نيز بطور ضمنى استفاده مى‏شود، از جمله ممنوع بودن تصرفات مالى سفيهان و ضعيف العقل‏ها و همچنين جواز دخالت ولىّ در اين گونه امور.

8- «ولى» نيز بايد در املاء و اعتراف به بدهى كسانى كه تحت ولايت او هستند «عدالت را رعايت كند» (بِالْعَدْلِ).

9- سپس اضافه مى‏كند: «علاوه بر اين دو شاهد بگيريد» (وَ اسْتَشْهِدُوا شَهِيدَيْنِ).

10 و 11- اين دو شاهد بايد «از مردان شما باشد» (مِنْ رِجالِكُمْ).
يعنى هم بالغ، هم مسلمان باشند.

12- «و اگر دو مرد نباشند كافى است يك مرد و دو زن شهادت دهند» (فَإِنْ لَمْ يَكُونا رَجُلَيْنِ فَرَجُلٌ وَ امْرَأَتانِ).

13- «از كسانى كه مورد رضايت و اطمينان شما باشند» (مِمَّنْ تَرْضَوْنَ مِنَ الشُّهَداءِ).

14- در صورتى كه شهود مركب از دو مرد باشند هر كدام مى‏توانند مستقلا شهادت بدهند اما در صورتى كه يك مرد و دو زن باشند، بايد آن دو زن به اتفاق يكديگر اداء شهادت كنند «تا اگر يكى انحرافى يافت، ديگرى به او يادآورى كند» (أَنْ تَضِلَّ إِحْداهُما فَتُذَكِّرَ إِحْداهُمَا الْأُخْرى‏).

زيرا زنان به خاطر عواطف قوى ممكن است تحت تأثير واقع شوند، و به هنگام اداء شهادت به خاطر فراموشى يا جهات ديگر، مسير صحيح را طى نكنند.

15- يكى ديگر از احكام اين باب اين است كه «هرگاه، شهود را (براى تحمل شهادت) دعوت كنند، خوددارى ننمايند» (وَ لا يَأْبَ الشُّهَداءُ إِذا ما دُعُوا).
بنابراين تحمل شهادت به هنگام دعوت براى اين كار، واجب است.

16- بدهى كم باشد يا زياد بايد آن را نوشت چرا كه سلامت روابط اقتصادى كه مورد نظر اسلام است ايجاب مى‏كند كه در قراردادهاى مربوط به بدهكاريهاى كوچك نيز از نوشتن سند كوتاهى نشود، و لذا در جمله بعد مى‏فرمايد:
«و از نوشتن (بدهى) كوچك يا بزرگى كه داراى مدت است ملول و خسته نشويد» (وَ لا تَسْئَمُوا أَنْ تَكْتُبُوهُ صَغِيراً أَوْ كَبِيراً إِلى‏ أَجَلِهِ).

سپس مى‏افزايد: «اين در نزد خدا به عدالت نزديكتر و براى شهادت مستقيم‏تر، و براى جلوگيرى از شك و ترديد بهتر است» (ذلِكُمْ أَقْسَطُ عِنْدَ اللَّهِ وَ أَقْوَمُ لِلشَّهادَةِ وَ أَدْنى‏ أَلَّا تَرْتابُوا).

در واقع اين جمله اشاره به فلسفه احكام فوق در مورد نوشتن اسناد معاملاتى است و به خوبى نشان مى‏دهد كه اسناد تنظيم شده مى‏تواند به عنوان شاهد و مدرك مورد توجه قضات قرار گيرد.